Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

“Миний аав” булангийн зочноор Монгол Улсын төрийн шагналт, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Ойдовын Уртнасангийн охин У.Сарантуяаг урьж ярилцлаа. Тэрээр Занабазарын нэрэмжит дүрслэх урлагийн музейн захирлаар ажилладаг. Нэрт зураглаач О.Уртнасан гуайг бид “Ардын элч”, “Алтан өргөө”, “Хөхөө гэрлэх дөхлөө”, “Өглөө”, “Тэмцэл” зэрэг Монголын алтан үеийн шилдэг кинонууд, мөн “Хангайд”, “Говьд”, “Аргаль угалз”, “Хавтай”, “Хулан” тэргүүт баримтат киноны охь дээжис болсон шилдэг бүтээлүүдээр нь мэдэх юм.

-Танай аавын 90 жилийн ой өнөө жил тохиож байна. Уртнасан гуай саяхныг хүртэл сэрүүн тунгалаг байсан Монголын урлагийн алтан үеийнхний нэг. Аавын тань удам судар ус нутгаас яриагаа эхлэх үү?

-Аав минь 1929 оны могой жилийн хавар одоогийн Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сумын нутагт Ж.Ойдовын гурав дахь хүү болон төрсөн. Тогтох, Алтангэрэл гэдэг хоёр ахтай, Сумъяа, Сосорбарам гэдэг хоёр бүсгүй дүүтэй. Аавыг хэдхэн сартай нялх байхад нь арганд хийж тэмээнд ачаад нүүж явжээ. Тэгэхэд яагаад ч юм аав арагнаасаа ойчсон боловч бэртэж гэмтээгүй гэдэг. Нүүдлийн замд нутгийн нэгэн лам тааралдаж “Хийморьтой хүн болно, Уртнасан гэдэг нэр өг” гэсэн юм гэнэ лээ. Нутгийнхаа жаал Гомбо гэж хүний цуут хурдан хүлэг хүзүү борлог гэж морийг аав минь багадаа унаж байжээ. Гучин долоон онд Өмнөговь аймгийн наадамд хүзүү борлогоо унаж түрүүлээд бөөн баяр хөөр болж байсан гэдэг.

Хожим наяад онд хүзүү борлог морины хөшөөг Дэлгэрхангай суманд босгож байсан. Өвөө Ойдовыг нутгийнхан нь Ом гэж авгайлна, үр хүүхэд ач зээ бүгд тэгж дуудна. Аавыг бага сургуулиа онц дүнтэй төгссөн болохоор өвөө баярлаж, үүнийг л эрдэм номтой хүн болгоё гэж хэдэн хонь туугаад, ганц тэмээн хөсөгтэйгээр хүүгээ сургуульд оруулахаар хот руу иржээ. Найм хоног явж байж хотын бараа харсан гэдэг. Ом өөрийн төрсөн дүү Дарамынд аавыг суулгасан байна. Дарма ах уран сайхны хүрээлэнгийн анхны даргаар ажиллаж байхдаа Чойбалсан, Цэдэнбал нартай ам зөрсөнөөс болж нам засгийн даалгавар биелүүлээгүй гэгдэн зургаан сар шоронд суугаад гарсан үе нь байж. ЗХУ-ын КУТВ төгссөн, Өмнөговийн намын хорооны үзэл суртлын хэлтсийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан тухайн үеийн цөөхөн сэхээтнүүдийн нэг. Монгол Улсын төрийн шагналт зохиолч Батбаярын аав шүү дээ. Дарма ах аавыг унадаг дугуйнд сундлан Маршал Чойбалсангийн нэрэмжит нэгдүгээр сургуульд хүргэж өгсөн түүхтэй.

-Кино урлагтай холбогдсон түүхийг нь сонирхуулбал?

-Багаасаа л кино урлагт чин зүрхнээсээ сонирхолтой байж. 1945 оны намрын нэгэн өдөр кино үйлдвэрийн хаалгыг онгойлгоод, шат руу олон хүүхэд гүйж байгаагаар кино зураг авч байхыг үдийн туршид харж зогссон гэдэг. Хожим мэдэх нь ээ тэр нь “Цогт тайж” кинонд Цогт хунтайжийн эх хүүхдүүдэд ном заадаг хэсгийг авч байсан юм билээ. Дарма ахын найз цэргийн сурвалжлагч, зохиолч Дэчингунгаа гуайн эхнэр Шархүүхэн “Цогт тайж” киноны монтажчинаар ажилладаг байсан тул аавын сонирхлыг мэдэж кино зураг авдаг хүнтэй танилцуулж өгнө гэж ам гарчээ. Тэр хүн нь “Монгол киноны тэргүүн жанжин” гэгддэг домогт Дэжидийн Жигжид гуай байсан. Жигжид гуай аав хоёрын багш шавийн барилдлага эртнээс эхтэй. “Жигжид багшийн хөдөлмөрч, уран бүтээлч зан чанар намайг түүний туслахаар ажиллах хугацаанд их нөлөө үзүүлсэн” гэж хэлдэг байв. Багш ажилд хариуцлагатай, шаардлагатайгаас гадна нэлээд ууртай дураараа хүн байлаа гэнэ. Дэлхийн залуучууд оюутны анхдугаар их наадмын тухай баримтат кинонд дуу оруулахад зохиолч Дашзэвэгийн Сэнгээ гуай тайлбарыг нь бичээд өөрөө уншиж л дээ. Тэр үед соронзон хальс гэж байгаагүй, дууны хальсанд шууд бичдэг байсан гэнэ. Сэнгээ гуай бичлэгийн дундуур буруу үг хэлчихэж . Тэгтэл Жигжид гуай учир зүггүй уурлаж “Чиний Москвагаас радиогоор сүрхий ярьдаг мундаг зохиолч чинь алив” гээд загнаж гарчээ. Сэнгээ гуай дуугүй сонсож байснаа

“Эзэн Чингисийн үед

Эрлэг баймаар Жигжид

Эзгүй хээр газар

Зэрлэг баймаар Жигжид” хэмээн хэлсэнд нь Жигжид гуай инээсэн гэдэг. Кино үйлдвэрийнхээ олон сайхан буурлыг аав минь дурсах дуртай. Ёндонсамбуу гэж жижиг хэрэглэл, хувцас эд зүйлийг хариуцдаг хүнийг аав их хүндэтгэнэ. “Цогт тайж”, “Сүхбаатар” кинонд хэрэглэж байсан хувцас хунар, зэр зэвсгүүдийг төрөл ангиар нь нямбайлан хураадаг байсныг нь ярьдаг юм. Ёндонсамбуу гэж тэр хүн “Сүхбаатар” киноны хилийн харуул гамингийн дүр, “Цогт тайж”-ийн “Саваагүй нохой саранд хуцна” гэж хэлдэг дүр, “Сэрэлт”-ийн хоршоо даргын дүрийг бүтээсэн. Өдгөө бараг л 85 жилийн түүхтэй Монгол кино үйлдвэр аавыг туслахаар орж байхад байгуулагдаад 12 жил болж байсан гэхээр аав минь аргагүй л алтан үеийн хүн болж таарна. Кино үйлдвэрийн лабораторийн эрхлэгч Соёлын гавьяат зүтгэлтэн С.Эрдэнэ гуайгаас хор найруулах, хальс угаах, буулгахыг асуудаг байжээ. Нэг өдөр Эрдэнэ гуай хорондоо хуруугаа хийгээд амсаж байх юм гэнэ. Хоёрдугаар хорны сайн мууг шалгаж байгаа нь тэр. Аав мөн ялгаагүй, хорондоо хуруугаа хийгээд амсана. Их гашуун бол хор сайн байна гэдэг. Хальсыг харанхуйд 30-35 метрээр жаазлан хоронд дүрж, гараараа угааж дүрс тодорсны дараа хоёрдугаар хоронд бэхжүүлж, усанд сайн угаасны дараа том дугуй дамарт орооно. Ийм маягаар л “Цогт тайж” киног хийжээ. Уг киног ямар аппаратаар авч, хальсыг хэрхэн боловсруулсныг орчин үеийн аппарат хэрэгсэл, технологитой даанч зүйрлэхийн аргагүй дээ гэдэг сэн.

-Оюутан цагийнх нь он жилүүдийн тухай ярихгүй юу?

-Тавин хоёр онд аав төрийн шагналт ардын жүжигчин Ц.Намсрайжав, гавьяат жүжигчин Н.Лхасүрэн, зураач, барималч Л.Махвал нарын хамтаар хойшоо сургуульд явсан байдаг. Жигжид багш нь, Кино үйлдвэрийн дарга Гомбосүрэн гуайн хамт усны гудамжаар дагуулан явж, өргөн чөлөөний хятад гуанзанд люванз хоолоор дайлан гаргаж өгсөн түүхтэй. Москвад очоод Ленинградын кино инженерийн ангид хуваарилагджээ. Орос хэл сурч, зөвхөн киноны тухай үзэхээс гадна дэлхийн соёл шинжлэх ухаан, урлагийн түүхийг судалж, асар их уншсан хүн. Энэ тухайгаа наргиантайгаар хэлдэг. Дүрслэх урлагийн түүхийн лекцийн дараа нэг хөөрхөн орос бүсгүйгээс саяын үзүүлсэн зурагны нэрийг асуутал Рембрандтынх гэхээр нь ийм нэрийг анх удаа сонсож байна гэж үнэнээ хэлжээ. “Бүх холбоотын киноны дээд сургуулийн оюутан байж Рембрандтыг мэдэхгүй байх даа яадаг юм” гэж өнөө бүсгүй нь гайхан асууж л дээ. Үүнээс улбаалаад дэлхийн соёл, түүхийг их уншсан байдаг. Юм мэдэхгүй байна гэдэг шившиг шүү гэнэ. 1953 оны гуравдугаар сарын гурванд манай том ах төрсөн. “Хүү төрлөө” гэх цахилгаан очиход аав бөөн баяр болно биз дээ. Яг тэр мөчид оюутнууд нь нэг зүйлийг хоорондоо нууцлан шивнэлдээд байсан нь Сталин нас барсан байжээ. Зөвлөлүүдийн баганат ордонд Сталинтай салах ёс гүйцэтгэсэн байна. Гудамж талбай хаасан машины доогуур мөлхөхдөө мөлхөж, давахдаа давж, цагдаа нарт бороохойдуулсаар оройн долоон цагт баганат танхимд орсон гэдэг. Бүдэг гэрлийн дор Сталины шарилыг байрлуулж, хүндэт харуул зогсчээ. Энэ танхимд мөн Маршал Чойбалсанг эцсийн замд үдсэн байдаг юм. Ингэж аав минь анхны хүүгээ төрсөн баярт цахилгаан хүлээн авсан өдрөө Сталинтай салах ёс гүйцэтгэсэн байдаг. “Орос найзууд минь мэдээж гунигт автсан. Надад бол хүү төрсөн гэдэг хамгийн баярт мөч байлаа” хэмээн дурсдаг. Хамт сурдаг чех залуус нь оргилуун дарс задалж баяр хүргэжээ.

-Уртнасан гуайн амьдрал Монголын хангай, говьд өнгөрсөн шиг санагддаг юм. Ёстой нөгөө “хээрээр гэр, хэцээр дэр хийж” явж байж Монголын онгон дагшин байгаль, ховор ан амьтдын зураг хөргийг авч алтан сан хөмрөгт үлдээсэн ийм л түүхэн гавьяатай хүн. Тэр бүгдийг нэгд нэгэнгүй ярина гэдэг боломжгүй. Мазаалайн зургийг авсан тухайд нь асуумаар байна?

-1965 онд Соёлын яамны орлогч сайд Ч.Лодойдамба аавыг дуудаж “Хөхөө гэрлэх дөхлөө”, “Тус биш ус”, “Цэнгэлийн дуун” зэрэг бүтээлүүдийг нь үнэлж буйгаа дурдаад “Бидний бүтээж буй гоёчилсон, үзэл сурталжсан киног дэлхийн үзэгчид хэрхэн хүлээж авч байгааг би мэдэхгүй. Сайн хүлээж авахгүй л болов уу. Харин манай орны байгаль, ан амьтны тухай баримтат киног ихэд таашаах нь мэдээж. Ихэнх улс орон ан амьтан, онгон байгалиа цөлмөсөн, муухан уран сайхны киноноос Монголын байгаль ан амьтны тухай кино хийх нь дээр” гэж хэлсэн байдаг. Лодойдамба гуай өөрөө хөөцөлдөж байж франц, герман дуран авчруулж, унаа тэргээр хангасан. Аргагүй холыг хардаг, төрийн ноён нуруу болсон, соёлын нэрт зүтгэлтэн байжээ. Аавын минь Монголын баримтат киноны түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх энэ их өндөр гавьяа Лодойдамба гуайтай холбоотой гэж хэлэх байна. Мазаалайн тухайд гэвэл, 1960 онд “Манай орон” кино хийх үеэр Сэгс цагаан Богд уулын ард орших Эхийн голын баян бүрдэд сууж байсан Бадарч гэдэг өвгөн “Мазаалай энэ нутагт бий, газарчилж өгч болох л юм” гэж хэлсэн байдаг. Түүнээс таван жилийн дараа “Эртний нутгийн солонго” киног бүтээхээр говиор явж Говь-Алтайн Цогт сумын нутаг Захуйн говь, Ээж хайрхан ууланд зураг авч байх үед Бумдарь гэдэг хөгшин “Энэ худгийн уснаас мазаалай хааяа ундаалаад явдаг юм” гэж ярьсан гэдэг. Тэр хөгшин хоёр гурван илжиг, хэдэн хар ямаатай, нэг насаараа ганц бие амьдарчээ. “Та нарын асуугаад, эрж сураад байгаа майга хүрэн чинь надаас ерөөсөө айдаггүй. Харин манай хэдэн ямаа ишиг л учиргүй үргэдэг юм” гэж хэлчихээд илжгээ услахаар явсан тухай дурсдаг. Аав минь мазаалайн зургийг кино хальсанд буулгах хүсэлдээ автаж “говийн мазаалайг хангайн анч нохой хааш нь гаргах вэ” гээд Хэнтий аймгийн Биндэр сумын хашир анчин Лувсанг хоёр нохойтой нь аваад явж байсан. Кино үйлдвэрээс “ГАЗ-69”, “ГАЗ-53” машин гаргаж өгч байсан. “Уртнасан гуай, миний зургийг ав гээд мазаалай зогсож байх юм уу, тийм илүүдээ гарсан мөнгө хөрөнгө байхгүй шүү” гэх зэргээр зарим хүмүүс дургүй л байж. Мазаалайн зураг авах гэж Эдрэнгийн нуруу, Майхан усаар дайрч, Хар хайрхныг хөндлөн гарч Аж Богд хүрч байжээ. Тэндээс Атас Чингэс уулсыг чиглэн эрлээ үргэлжлүүлж Сэгс цагаан Богд орсон нь бий. Шувуу ч үзэгдэхгүй Алтайн цаадах говь цөлд олон хонохдоо уух усаа хэмнэж нүүр гараа ч угаахгүй, бөөстөхөд хүрч байсан удаатай. Хоол хийсэн тогоогоо нохойгоороо долоолгон цэвэрлүүлж цайгаа чанаж байсан гэдэг. Усаа тэгж л гамнаж байжээ. Жаран зургаан онд бүтээсэн “Говьд” гэдэг кинонд нь мазаалайн дүрс 40 секунд хэртэй харагддаг юм. Наян таван онд Баянхонгорын нутаг Шархулстын баян бүрдээс хориод километр зайтай орших Цагаан чулуут гэдэг газар мазаалайн явсан зам мөр дээр хулан агнаж идэж тавин зураг авсан байдаг. Тэрхүү мазаалайн дүрсийг найруулагч Навааны “Эрэлчин” мөн өөрийнхөө бүтээсэн “Ээж хайрхан” кинондоо оруулсан. Энэ мэт “Хавтгай”, “Хулан”, “Аргаль угалз” зэрэг олон баримтат киноны зургийг аав минь Монголынхоо 33 говийг туулж халуунд нь халж, хүйтэнд нь хөрч явж авсан.

-Аавыгаа хөдөө гадаа олон сар хоногоор явахад нь их санана биз?

-Аавын минь хэлдгээр манай гэр бүлд амьдралын туршид бие биеэ хүлээсэн он жилүүд олонтаа үргэлжилсэн. Үндсэндээ хүлээлтийн он жилүүд аавыг тухайн үеийн ЗХУ-д сургуульд явахаас эхэлсэн нь мэдээж. Ээж минь аавыг сургуулиа төгсөөд ирэхэд хүү, охин хоёрыг нь төрүүлж өсгөөд мөн гэдсэндээ намайг тээгээд угтсан гэдэг. Карловы Варын кино наадамд оролцоод ирэхэд нь би төрж байсан. Үндсэндээ аавыгаа дэлхийд нэртэй киноны тэр мундаг сургуулийг төгсөөд ирэхэд нь би мэндэлсэн. Ингэж монгол урлагтай амин жишмээр холбогдсон гэж бахархалтайгаар боддог. Монголын урлагийн алтан үеийн бурхдын дэргэд бидний бага нас өнгөрч дээ. Дамбадаржаагийн тэнд “Өглөө” киноны зургийг авахад Сүхбаатарын дүрийг бүтээсэн Цэвэлийн Дашнамжил гуай, мөн Янжмаагийн дүрийг бүтээсэн Нямаа нарыг дэргэдээс нь хараад зогсож байлаа. Ер нь биднийг нэг нэгээр нь дагуулж киноны зургийн талбайд очдог байсан. “Алтан өргөө” киноны захын үйл явдал харуулсан хэсгийн зургийг Сонгинын булан хавьд авч байхдаа Уламбаяр ахыг дагуулж явсан. Тэр өдөр их халуун, олон хүн оролцсон зургийн үед ахын нүдэнд өт цацчихсан байна. Зураг авч байхдаа ахыг уйлаад байхаар нь хүмүүс зөвлөсний дагуу гаансны бохь нүдэнд нь хийлгэчихэв. Хүүгийнхээ нүдэнд бохь хийж сохлох нь уу гэж ээжид загнуулсан удаатай. Бас нэг удаа ахын шүд өвдөхөөр нь аав дагуулаад явж л дээ. Тэгтэл эрүүл шүдийг нь авахуулчихаад гэртээ ирж байсан.

Аавыг томилолтоос ирэхэд содон сонин үйл явдал дүүрэн угтана. Нэгэн удаа хөдөө сар гаруй яваад ирэхэд жигтэйхэн баяр хөөртэй угтсан. Том ах маань өөрийн зохион бүтээсэн онгоцоо хөөргөж нисгээд уралдаанд нэгдүгээр байр эзэлсэн, дипломоор шагнагдсан, Унгарт пионерийн зусланд амрах болсон юм. Мөн нэг удаа ирэхэд нь миний бичсэн өгүүллэгүүд зурагтайгаа “Соёл, утга зохиол” сонинд гарчихсан байсан. Бас нэг инээдэмтэй дурсамж байдаг юм. Аавыг хөдөөнөөс ирэхэд нь бид тойрч зогсоод бүх хувцсыг нь нэг дор бөөгнүүлэн тавиад усанд оруулдаг. Түүний дараа л аав гал тогооны өрөө рүү орно. Нэг удаа шувууны зураг аваад буцаж ирэхэд хувцас хунарт нь шувууны жижиг хар бөөс үсрээд биеэр нь бөөсөнд хазуулсан гувруу дүүрэн туурчихсан байж билээ. Ээж маань “Хүний ажил амьдрал сонин юм шүү. Олонх нь хот суурин газар киногоо авч цөөн хоногоор хөдөө явж байхад та л гэж ингэж жилийн ихэнх хугацаанд халууцаж, өвдөж, зовж явах ч гэж дээ” хэмээн эхэн үедээ хэлдэг байжээ. Цөхөрсөн ч юм уу сүүлдээ тэр тухай ярихаа больсон. Энэ дашрамд ээж С.Ямаахайн тухай цөөн үг хэлье. Монголын эрүүлийг хамгаалах салбарт нэгдсэн нэгдүгээр эмнэлэг, анагаах ухааны хүрээлэн, нэгдүгээр төрөх зэрэг байгууллагад 30 гаруй жил ажилласны зэрэгцээ 1969 онд анагаах ухааны дэд докторын зэрэг одоогийн Санкт Петербург хотноо хамгаалсан эрдэмтэн юм. Монголд зүрхний мэс заслын профессор Шагдарсүрэнгийн удирдлага дор эхлэн ажилласан анхны эмч нарын нэг. Эмнэлгийн оношлогоонд асар их үүрэг гүйцэтгэдэг биохимийн нарийн шинжилгээг Монголд нэвтрүүлсэн эмч гэдгийг тус салбарынхан андахгүй. Ээж минь “Үер” киноны Молом зангийн эхнэр Нямаагийн дүрийг бүтээж залуу насаа дэлгэцэнд мөнхөлсөн. Миний дүү Сарангэрэл Молом зангийн охины дүрд мөн тоглосон юм.

-“Ардын элч”, “Өглөө” уран сайхны кинонууд мөн “Их говийн дархан газар, “Говьд”, “Хангайд” бүтээлүүд нь олон улсын шагнал хүртсэн байдаг?

-Хамгийн анх “Наадам” гэдэг кино нь тавин долоон онд олон улсын оюутан залуучуудын кино наадмаас тэргүүн байр эзэлж байсан. Таны нэр дурдсан кинонуудаас гадна “Манай оронд” бүтээл нь Ази Африкийн орнуудын кино наадмын Патрис Лулумбын нэрэмжит “Мөнгөн хүүхэн” шагнал, “Хар хөрсний булга” бүтээл нь Ташкентад болсон олон улсын наадмын хүндэт шагнал хүртэж байсан. Аав минь уран сайхны кино, баримтат кино тэр дундаа төр засгийн болон байгаль ан амьтан, спорт гээд олон сэдвээр XX зууны Монголыг дэлгэцэнд мөнхөлж үлдээсэн гавьяатай. Кино зураглаачийн хувьд энэ ертөнцийн олон орноор явсан. Бал дарга, Самбуу нарыг гадны арав гаруй оронд айлчлахад аав хамт явж баримтат кино бүтээж байсан. Г.Маленков, Н.Хрущёв, К.Ворошилов, Л.Брежнев нарын тухайн үеийн Зөвлөлтийн удирдагч, хүндтэй эрхмүүд мөн Ардчилсан Германы В.Пик, Унгарын Я.Кадар, Вьетнамын Хо Ши Мин, Энэтхэгийн Ж.Неру, Индира Ганди гээд олон орны төр засгийн тэргүүн улс төрийн зүтгэлтнүүдтэй нүүр тулан уулзаж явсан. Жараад оны дундуур “Хангайд”, “Говьд”, “Ан” гэсэн баримтат кинонуудыг бүтээсний төлөө Ч.Лодойдамба гуай баяр хүргэж “Хөдөө хээр говьд ядарч, өлсөж цангаж, зүдэрч бүтээсэн бүтээлийн шан болгож шаахайг чинь гурван удаа сольж өгнө” гэсэн юм билээ. Гурван удаа гадаад явуулахаа хэлсэн нь тэр байж. Тэгээд Мексик улсын Мехико хотноо болсон зуны XIX олимпийн тоглолтыг сурвалжлах өөрийнх нь хэлснээр азтай томилолтыг гардсан түүхтэй. Монголын тамирчдаас Жигжидийн Мөнхбат аварга мөнгөн медаль анх хүртсэн тэр олимпийг аав минь сурвалжилсан. Дараа нь далан зургаан онд Канадын Монреалийн олимпийг мөн сурвалжилсан. Зэвэгийн Ойдов гуай мөнгөн медаль хүртсэн олимп.

Сонирхуулахад, “Наадам” киноны анхны эх тайлбарыг тэр үед Москвад Горькийн нэрэмжит утга зохиолын сургуульд сурч байсан Бэгзийн Явуухулан гуай бичсэн байдаг. Ер нь аав Монголын соёл урлагийн үе үеийн авьяас билэтнүүдтэй ойр дотно явсан. Чимид, Ванган гуай хоёрыг ихэд дурсаж ярьдаг байлаа. Өөрийн дараа үеийн уран бүтээлчдээс төрийн шагналт Бэгзийн Балжинням гуайг үнэлдэг байлаа. “Мандухай цэцэн хатан”, “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор” кинонууд бол уран сайхны болон техникийн талаар кино хөгжсөн орнуудын зиндаанд хүрсэн гэж хэлдэг байсан. Олон ч хүнийг кино урлагт татаж оруулсан байдаг. Тэдний нэг нь урлагийн гавьяат зүтгэлтэн найруулагч Халтарын Дамдин гуай юм. Мөн төрийн шагналт зураглаач Л.Шаравдорж гуайг таньдаг хүн нь дагалдангаар аваач гэхэд нь “Танай дүү чинь маанаг юм уу, дуугарч өгөхгүй хаашаа юм” гэж хэлж байсан гэдэг. Тэр үгэндээ хожим ихэд гэмшиж байсан сан. Тангадын Галсан гуайн аавын минь тухай бичсэн “Эрлийн эзэн” гэж мундаг бүтээл бий. Ийм л сайхан аавын үр хүүхэд болж төрсөн дөө, бид. Ерэн насных нь ойг өргөн дэлгэр тэмдэглэхсэн гэж дор бүрнээ хичээж байна. Өсч төрсөн өлзийт нутаг Дэлгэрхангайд нь очиж баяр хийнэ. Мөн ирэх сарын нэгэнд театрын музейд аавынхаа үзэсгэлэнг гаргахаар зорьж байна. Нэгэн насны ухамсарт амьдралаа зориулсан бүтээлүүдийг нь Монголын ард түмэн үзэн баясаж, аавыг минь дахин халуун дотноор дурсаг ээ.

Монголын багш нарын долдугаар их хурал энэ сарын 11, 12-ны өдрүүдэд Ерөнхий сайдын ивээл дор Төрийн ордноо зохион байгуулагдах гэж байна. Багш нарын их хуралтай холбоотой зарим асуудлаар Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Б.Баярсайхантай ярилцлаа.

-Багш нарын их хурал зохион байгуулах хэрэгцээ шаардлага, хүлээлт их байх шиг байна. Багш нарын долдугаар их хурлын гол зорилго юу вэ?

-Монгол Улсад орчин цагийн боловсролын тогтолцоо үүсч бий болсноос хойш Монголын багш нарын их хурал 1935, 1937, 1961, 1975, 1989, 1996 онд зургаан удаа хуралдсан байдаг. Энэ удаагийн их хурал зургадугаар их хурлаас 23 жилийн дараа зохион байгуулагдаж байгаагаараа онцлог. 23 жилийн хугацаанд боловсролын салбар тогтолцооны хувьд, хууль эрх зүйн хувьд ч нэлээд шинэчлэл хийгдсэн. Сургалтын хөтөлбөр нөхцөл байдал, нийгмийн хэрэгцээ шаардлагаас шалтгаалаад олон удаа өөрчлөгдлөө.

Тэгэхээр үүний үр дагавар юу байв, шинэ цаг, шинэ нийгэмд ирээдүйн монгол хүүхдийн дүр төрх ямар байх ёстой вэ, тэднийг сургах, төлөвшүүлэхэд багш нар ямар үүрэг оролцоотой байх юм бэ, боловсролын зорилго юунд чиглэж байна гэсэн асуудлуудыг хэлэлцэн ирээдүйгээ илүү дэлхийн түвшинтэй нийцүүлэх шаардлага байна. Багш бэлтгэх тогтолцооны талаар нийгэмд шүүмжлэл их байдаг. Багшийг зөв чанартай бэлтгэх, нийгмийн баталгаа, багш нарын үнэлэмжтэй холбоотой асуудлуудыг яг багш нарын өөрсдийнх нь оролцоотой ярилцаж зөвлөлдөх нь их хурлын зорилго гэж ойлгож болно.

-Багш нарын их хурал Ерөнхий сайдын ивээл дор зохион байгуулагдана. Төр засаг багш нарын асуудалд нэлээд ач холбогдол өгч, анхаарч байгаагийн илэрхийлэл гэж харж байна?

-2018 онд Тогтвортой хөгжил үндэсний хэмжээний зөвлөгөөнийг улсын хэмжээнд сургуулийн өмнөх, ерөнхий боловсрол, дээд боловсролын чиглэлээр бүсчилээд зохион байгуулсан. Энэ удаагийн их хурал дээрх зөвлөгөөнүүдээс ялгаатай. Төр засгаас хэрэгжүүлэх гэж байгаа бодлого, хуулийн шинэчлэл дээр боловсролын салбарын төлөөллөөс санал авах, тусгах зорилготой зөвлөгөөнүүд хийж байсан. Үр дүнд нь бодлого шийдвэрт өөрчлөлт орж, тодорхой үе шаттай ажлууд явж байна. Бид бодлого шийдвэрээ өөрчлөөд байдаг. Тэгвэл яг нэгж дээр ажиллаж байгаа багш нарт яаж хүрч байна вэ, гаргаад байгаа бодлого маань хөрсөн дээрээ бууж байна уу, багш нарт дэм болж байна уу, сургалтын хөтөлбөр төлөвлөгөө боловсронгуй болж, багшийн нийгмийн баталгаа хангагдаж, хууль эрх зүйн шинэчлэл хэрэгцээнд нийцэж байна уу гэдгийг яг бодлого шийдвэрийн үр дүнг хүртэж, хэрэгжүүлээд ажиллаж байгаа багш нараас сонсож байна. Өчигдөрхөн БСШУС-ын сайд багш сурагчдын ачааллыг бууруулах чиглэлээр тушаал гаргалаа. Багш үндсэн ажлаасаа гадна олон төрлийн ажилд дайчлагддаг, тэмцээн уралдаан зохион байгуулдаг нь зохиомол ачаалал үүсгэж байна гэдгийг багш нар өөрсдөө дүгнэж тавьсан.

-Багш нарын долдугаар их хурлаар яг ямар асуудлуудыг онцлон хэлэлцэх вэ?

-Их хурлыг Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын яам, Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын яам хамтран зохион байгуулж бодлогын дэмжлэгээ үзүүлээд явж байгаа. Их хурал зохион байгуулах ажлын хэсэгт Монголын багш нарын холбоо, Монголын ахмад багш нарын холбоо, Монголын залуу багш нарын холбоо, Үйлдвэрчний эвлэлийн байгууллагууд оролцон зохион байгуулалтын бэлтгэл ажлыг хангаж байна. Ажлын хэсгүүд ярилцаад, их хурлаас гарах шийдвэрүүдээ цэгцтэй байлгах үүднээс дөрвөн үндсэн чиглэлд хурлынхаа үйл ажиллагааг чиглүүлэхээр тогтсон. Хууль эрх зүйн шинэчлэл, Сургалтын бодлого, Багшийн хөгжил ёс зүй, Багшийн үнэлэмж гэсэн үндсэн дөрвөн агуулгад нийгмийн баталгаа цалин хөлс, багшийн мэргэжил дээшлүүлэх, багш бэлтгэх тогтолцооны асуудлаа багтаан хэлэлцэх болно.

-Багшийн үнэлэмж гэж ярилаа. Хөдөлмөрийг нь үнэлэх үнэлэмжээс гадна багшийн нэр хүндийн асуудал байгаа байх. Дээхнэ үед багш бол хамгийн нэр хүндтэй нэгэн байсан бол өнөөгийн нийгэмд арай өөр болж. Багшийн нэр хүнд унасан шалтгааныг юу гэж харж байна вэ?

-Хүн бүр өөр өөрийн байр сууринаас хандах байх. Би хувьдаа багшийн нэр хүнд унасан, боловсролын салбар чадамжгүй болоод уруудаад доройтсон гэж үздэггүй. Нийгэм хөгжихийн хэрээр боловсрол түүнийг дагаад өөрчлөгдөж, хөгжих ёстой. Нийгмийн хөгжил хэрэгцээгээ дагаад боловсролд маш олон өөрчлөлт шинэчлэлт хийгдэж байна. Бид сургалтын хөтөлбөрөө сүүлийн 16 жилд ойр ойрхон өөрчилсөн. 2002 онд батлагдсан Боловсролын тухай хуульд 24 удаагийн өөрчлөлтөөр давхардсан тоогоор 300 гаруй зүйл заалт өөрчлөгдсөн. Ерөнхий боловсрол гэхэд тогтолцооны хувьд 10 жилээс 11 жил, 11 жилээс 12 жилд шилжсэн шилжилтийн үед янз бүрийн хүндрэл бэрхшээл тулгамдсан асуудал гарах нь мэдээжийн хэрэг. Энэ хооронд багш бэлтгэх тогтолцоо, дээд боловсролын асуудал давхар яригдаж ирсэн. Шилжилтийн цаг үед гарч байгаа өөрчлөлт шинэчлэлтийг бид хамтын хүчээр л давах ёстой. Тиймээс ч энэ удаагийн их хурлаараа багш нар яаж бүтээлч байх вэ, намайг хөгжүүлээд өг гэх биш, харин яаж багш нар өөрсдийгөө хөгжүүлэх вэ гэсэн өнцгөөс нэг зүгт зорилготой харж салбарынхаа төлөө хичээл зүтгэлтэйгээр бие биедээ хүндэтгэлтэй хандсан, би биенээ дэмжсэн хурал болно гэдэгт итгэлтэй байна.

-Долдугаар их хуралд оролцох багш нарын хүлээлт хүсэл их байх шиг. Төлөөлөгчдийг хэрхэн сонгож байна вэ?

-Сургуулийн өмнөх боловсрол, ерөнхий боловсрол, их дээд, мэргэжлийн боловсролын салбарт 50 шахам мянган багш ажиллаж байна. Тэднийг төлөөлсөн 800 төлөөлөгч л энэ хуралд сонгогдож оролцоно. 100 төлөөлөгч нь боловсролыг дэмждэг, бидэнтэй хамтран ажилладаг хүмүүс урилгаар оролцоод 700 төлөөлөгч нь багш нарын төлөөлөл байна. Бид Монгол Улсын өнцөг булан бүрээс хүн оролцоосой, эргээд их хурлаас гарсан шийдвэр, уриалгыг орон нутагтаа очиж танилцуулдаг, энд яригдсан зүйлсийг орон нутагтаа очиж багш нараа манлайлж уриалдаг манлайлагч хүмүүс сонгогдож ирээсэй гэсэн агуулгаар Монгол Улсын сум бүрээс багш нарын төлөөлөл байхаар төлөөлөгч сонгох даалгавартаа тусгасан. Дээрээс нь тусгай хэрэгцээт боловсрол, албан бус боловсрол, насан туршийн боловсролын төлөөлөл, насны хувьд бүх насны төлөөлөл байхаар заавар гаргаж, төлөөлөгч сонгох эрхийг орон нутагт нь өгсөн. Аймгийн Засаг даргын захирамжаар ажлын хэсгүүд байгуулагдсан. Аймгуудын ажлын хэсэг ажиллахдаа сургууль бүрт багш нарын зөвлөлийн хурал зохион байгуулж 80-аас доошгүй хувийн ирцтэйгээр төлөөлөгчөө сонгох чиглэл өгсөн. Багш бүр төлөөлөгчид нэр дэвших эрхтэй. Их хурлаас гарсан уриалга шийдвэр Монгол Улсын сум суурин газар бүрд хүрч, сонгогдсон төлөөлөгчид орон нутагтаа их хурлын шийдвэрийг хэрэгжүүлж зүг чиг болж ажиллана гэж харж байгаа.

-Багш нарын биш, удирдлагуудын их хурал болох нь гэсэн шүүмж гарч байна. Энэ тухайд?

– Засаг даргын байгуулсан ажлын хэсэг дээр энэ асуудал яригдаж байгаа. Урьдчилаад сонгогдоод ирсэн нэрсийг харахад дийлэнх буюу 60-аас дээш хувь нь багш нар байна. Мэдээж хамт олон нь гараа өргөөд захирлаа, сургалтын менежерээ сонгосон тохиолдолд бид болохгүй ээ гээд буцаах эрхгүй. Төлөөлөгч сонгох үйл ажиллагааг орон нутгийн удирдлага, хамт олных нь мэдэлд өгсөн. Ганц нэг хэт олон удирдах ажилтан сонгогдсон тохиолдол гарч байна. Энэ тохиолдолд бид заавар зөвлөмж өгөөд явж байна.

-Ярилцлага өгсөн танд баярлалаа. Багш нарын долдугаар Их хуралд амжилт хүсье.

Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт яруу найрагч Лханаагийн Мөнхтөртэй ярилцлаа.

-Та бол алдарт Хүйсийн говийн хүн. Урин цаг ирэхээр ус нутаг бүр чиг санагдах нь зовлонтой. Дээр нь та Монголдоо байхгүй учир Хүйсийн говио, Их Алтайгаа их санаж байна уу. Яриагаа нутаг уснаас тань эхэлье?

-Баруун хойноос салхилж байвал нутаг минь үнэртдэг гэж би боддог юм. Ер нь би төрсөн цагаасаа эхлэн нутгийнхаа салхин дор өсөж, өдөлж, өтөлж яваа хүн л дээ. Хүйсийн алдарт говь гунигт түүхээ хав дараад намрын хонгор салхинд агь нь цэнхэртээд ирэхээр цаглашгүйн хөх тэнгэр хүртэл дүрлийчихдэг юм. Энэ их буянтай говь доо. Хоёр аймгийн таван сумын малчид энэ л говийн хээлнээс аварга ч болж, алдар гавьяа ч хүртэж, бүр төрийн шагналт хоньчин хүртэл төрсөн юм даа. Яагаав, өнөө алдарт хоньчин төрийн шагналт Сономцэвээний Цогтгэрэл гэдэг хүн энэ говьд түмэн цагаан хонио хариулж, хотгүй отрын туршлагаа дэлгэрүүлж явсан. Энэ дашрамд нэг сонин хууч болгоход танай Хишиг-Өндөрийн алдарт хоньчин Зундуйн Очир гуай энэ хүний багш юмсанж. Цогтгэрэл гуай Улаанбаатараас онгоцоор нутаг руугаа явж байхдаа онгоцны үйлчлэгчид “За миний хүү Булганы нутаг дээгүүр өнгөрөх үед хэлээрэй” гэж захисан гэдэг. Тэгээд үйлчлэгч ч ёсоор болгож хэлэхэд Цогтгэрэл гуай суудлаасаа босон залбирсан юм гэдэг. Багш шавийн нандин харилцаа гэдэг тэнгэрт ч, газарт ч үргэлжилдэг байна даа. Хүйсийн говь, сумаа нэрлэсэн домогт Хөхморьт хайрхан, Цаст Сутай бүгд л надтай хамт оршном. Нэгэнтээ би:

“Нутаг минь намайг дагаж явдаг

Нутгаа би дагуулж явдаг…” хэмээн шүлгэндээ бичиж байсан.

-Ижий аавынхаа тухай ярихгүй юу?

-Миний аав бол нутаг усандаа шударга шулуунаараа гайхагдсан эгэл жирийн малчин хүн байлаа. Галиндэв гэж хүний гуравдугаар хүү. Үеийнхэн нь “ногоон” Лханаа л гэнэ, “дошгин” Лханаа л гэнэ. Ямар нь ч байсан миний л аав. Хүүхэд ахуйд манайх мал тооллого, ухуулга сурталчилгааны ажлаар төвөөс гарсан төлөөлөгчид хоног тааруулж ирээд хонодог тийм л олонтой айл байсан юм. Аав маань Үндэсний бөхийн ууган гавьяат мастер Бадам-Оргийн Түвдэндорж аваргатай нэг салааны цэрэг байж, улсад барилдаад ирэхэд гарыг нь атган баярлаж явсан хүн. “Бид ялав” медалиа хөвөнд боож нандигнасан ахмад дайчин байсан. Таван жил цэргийн алба хааснаас өөр ийш тийш явж эрдэм ном сураагүй амьдралын хар ухаанаараа насыг барсан хүн. Ээж маань Хургын Гүнсэн гэж эгэл жирийн л эжий байсан. Миний өвөө Хурга гэж лам хүн байлаа. Хэлмэгдүүлэлтийн жилүүдэд ахтайгаа хоёул баригдаж, ах нь Сүрэнжав маарамба гэдэг том лам байсан болохоор буудуулсан. Миний өвөө бол 10 жил шоронд суугаад гарч ирсэн юм. Өвөө маань намайг нэгдүгээр ангид орох жил жижиг гэртэйгээ сумын төв бараадан нүүж ирж намайг хооллоод зун нь бурханы хутгийг олсон. Намайг боловсрох замд босго алхуулсан буянтан. Би бол Лханаа гэдэг айлын өргөмөл ганц хүү. Дороо өргөмөл ганц эмэгтэй дүүтэй. Манайх гэдэг айл товчдоо ийм.

-Монголын арааживтай хэрхэн холбогдов. Тэр хувь тохиол сайхан байж таарна. Арааживаас л арай дөмгүүрүүд нь төрсөн юм биш үү?

-Би гэдэг хүн багш болдог бүх сургууль төгссөн. Архангай аймаг дахь Багшийн сургууль, Улсын багшийн дээд сургууль тус тус төгссөн. Гэвч намайг нэг зүйл байнга чангаадаг байсан нь уран бүтээлчийн зам мөр байлаа. Улсын багшийн дээд сургууль байхад нь элсэн орж, Улсын багшийн их сургууль болсон хойно нь төгссөн юм. Тэр үед намайг Монголын радио их уруу татсан. Бас нэг сонин нь миний аав малчин хүн мөртлөө Монголд гарсан бүх радионоос худалдаж авсан байдаг юм. Хамгийн сүүлд надад үлдсэн нь тэр үед хамгийн сүүлд гарч байсан “Эфир-М” гэдэг дээрээ пянз тоглуулагчтай радио байлаа. Түүнээс өмнө гарсан бүхий л загварын радиог эдэлсэн хүн бол миний аав. Нөгөөтэйгүүр сургуулиа төгсөхийн үед Баянхонгор аймгийн ХЗЭ-ийн хороонд хамт ажиллаж байсан миний анд нөхөр Шархүүгийн Энхтөр гэдэг өндөр нөхөр “Чи радиод л оч гэж ятгасан явдал байлаа. Ш.Энхтөр бол сайн сэтгүүлч, сайхан хүн байсан. “Өдрийн сонин”-д ажиллаж байгаад залуугаараа бурханд зорьсон юм. Хүү нь Э.Соёл-Эрдэнэ гээд сэтгүүлч бий дээ. Ингээд л оюутан байхад радиогийн сэтгүүлч миний анд нөхөр Данзангийн Нямаа миний тухай “Морьтой хүн” хөрөг найруулал хийж байлаа. Сургуулиа төгсөөд л арааживд урвачихсан.

-Таны багш “Радиогийн бүдүүн дуут” Базарын Цэдэндамбааг танихгүй, тэр хүний тухай дуулаагүй, сонсоогүй хүн гэж үгүй. Багшийнхаа тухай дурсаач. Домог түүх тэр сайхан дурсамжуудыг нь яриач. Дамбаа бол хүний хувьд ч, уран бүтээлчийн хувьд ч аварга амьтан байж ээ?

-Хорин долоон жилийн тэртээ намрын шаргал өдөр энэ их айлын босгоор орсон. Багш маань тэр намар тэтгэвэртээ гарсан. Энэ хүнийг би Баянхонгорт байхаас таньдаг хүндэлдэг байлаа. Төмсний тухай сайхан нэвтрүүлгийг нь шонгийн мод түшиж байгаад цагаан хоолойгоор сонсож биширсэн нэгэн л дээ. Азаар радио надад “Ургацын далай” нэвтрүүлэг хийх оноолт өгсөн юм. Бөх хүн оноолтоосоо их бэргэдэг шиг би ч тэр үед ийм алдартай хүний хийж байсан нэвтрүүлгийг бардаг байгаа гэж их гэрэвшин бэмбэгнэж байлаа. Багш маань шар ширээгээ уудлан бичиг цаасаа нэг мөр аваад надад өгсөн. Тэгээд удалгүй радиогийн ой болж бид хүүхдийн 100-гийн тэнд “Солонго” ресторанд баяраа тэмдэглэхэд энэ их хүн олны өмнө өнөөх л том бүдүүн дуугаараа хүнгэнүүлж албан ёсоор алтан тоостой микрофоноо гардуулсан даа. Багш бид хоёр аав хүү хоёр шиг л байсан. Багшийнхаа тухай их бичсэн. Тэр бүхнээс манай уншигчид бас мэдэх байх аа. Багш маань нэг өдөр Зүүнхараагаас хот руу явж байхад ярьж байна. За Мөнхтөр өө. Цагаан сар гэдэг чинь “Баян хүний бахархлын сар, хоосон хүний хохирлын сар” гэж байгаа юм даа… Түүний оносон зүйрлэл хэлцүүд үнэндээ зүйр цэцэн үг шиг юм. Афоризм шиг юм. Багш Дорнод аймагт намрын ажлаар очоод аймгийн дарга нартай нь хадлангийн тухай ярилцаж байжээ. Дарга нар баахан хүснэгт гаргаад л тэр ч сум, энэ ч сум тийм, ийм хадлан бэлтгэнэ гээд л ярьж дээ. Маргааш өглөө нь багш радиогоор “Дорнодыхон харандаагаар хадлан хадаад л сууцгааж байна” хэмээн хээвнэгхэн хүнгэнүүлж байсан гэдэг. Энэчлэн олон цэцтэй егөө бий. Монгол Улсын гавьяат гэдэг эрхэм цол аваад радиодоо орж ирэхэд нь ММ-ийн сурвалжлагч ярилцлага авахад хэлсэн эхний өгүүлбэр нь “Монголын радиог сонсоогүй чих байхгүй” гэсэн өгүүлбэр байлаа. Радиог үүнээс илүү яаж “реклам”-дах вэ дээ. Би багшийгаа амьд сэрүүнд бага ч болов баярлуулж л байсан. “Ламын хөхүүртийн өвөлжөө” этнографийн роман, “Гилбэрийн хатан” баримтат романыг нь жил дараалан хэвлүүлж өгч байлаа. Төрсөн нутаг Дадалд нь Балжийн голын дэргэдэх Ламын хөхүүртийн өвөлжөөнд очиж хүндэтгэл үзүүлсэн дээ.

-Цэндийн Чимэддорж, Дамбын Шаагаа, Дашдамба.. өөр хэн хэн байна хүний хайлан болсон нөхдийнхөө тухай дурсахгүй юу. Бүгдтэй нь л та уухдаа ууж, уйлахдаа уйлж, дуулахдаа дуулж, туйлахдаа туйлж явсан?

-Монголын радиог “Бага зохиолчдын хороо” гэдэг олон жилийн өмнөх нэр бий. Үнэхээр тийм юм. Агуу их С.Буяннэмэх, Ч.Лодойдамбаас эхлээд Мөнгөний Чимид, Бавуугийн Лхагвасүрэн, Шаравын Сүрэнжав, Пүрэвжавын Пүрэвсүрэн, Зундуйн Дорж, Намжимын Очирбат, Бямбажавын Хүрэлбаатар, Пүрэвдоржийн Сандуйжав, Базарын Цэдэндамба, Лувсандорж, Дамбадаржаагийн Намсрай, Санжийн Пүрэв, Гангийн Жанчив, Билгийн Шонхор, Пүрэвжавын Баярсайхан, Цэндийн Чимиддорж, Данзангийн Нямаа, Доржзовдын Энхболд, Дамбын Шагдарсүрэн, Цэрэнжамцын Дашдамба, Ламжавын Мягмарсүрэн, Чимидравдангийн Мягмарсүрэн, Маналсүрэнгийн Баттөмөр Дэ.Мягмарсүрэн… за тэгээд Бавуудорж, дархад Мийгаа, Чилаажав, Бидэр Баяраа, Магваны Эрдэнэбат, Арлааны Эрдэнэ-Очир, Түмэн-Өлзийн Эрдэнэцогт нэрлээд баршгүй… 1990-ээд онд босгыг нь алхаж ороход миний редакцид миний үеийн хэсэг зохиолчид бужигнаж байсан…Ай даа, юу ч гэхэв дээ. Тэднийхээ тухай яривал олон арван өдөр хоногийн хугацаа шаардана. Зөвхөн нэрлээд л орхихоос өөргүй. Ингээд цөөн хэдэн нэрсийг нь хүндэтгэн жагсаахад л “Зохиолчдын бага хороо” байхаас өөр гарцгүй мэт ээ..

-Та чинь Багшийн дээд сургуулийг олон доктор, эрхэм хүмүүстэй хамт төгссөн байдаг. Багшийн дээд сургуулийн багш нар, эрдэмтэн профессоруудын тухай асуумаар байна. Оюутан ахуй цагийн гэгээн гэрэлт дурсамжаас тань хуваалцмаар байна?

-Улсын багшийн дээд сургууль бол эрдмийн том хүрээлэн юм. Багшийн дээдийн утга зохиолын дугуйлан гэж том “школ” байлаа. Энэ дугуйланг төрийн шагналт шүүмжлэгч Д.Цэнд гуай удирддаг байлаа. Дараа нь аман зохиолч судлаач Дашдорж багш удирдсан. Миний үеийн утга зохиолын дугуйланд О.Сундуй, Ж.Батцэцэг, Ц.Дашдамба, Ж. Батбаатар, Бөхбат, Дарь.Сүхбаатар, С.Бүрнээ, Олзвой гээд хэсэг нөхөд байлаа. Төгсөхийн үед Г.Мөнхцэцэг, Б.Ичинхорлоо, А.Эрдэнэ-Очир тэргүүтэй анхны утга зохиолын анги нээгдэж, бүхэл бүтэн “Монгол Горькийн сургууль” үүдээ нээсэн юм. Миний сургуулийн эрдэмтэн доктор багш нар бол Монгол Улсын олон үеийн багш нарыг хүмүүжүүлсэн сайхан хүмүүс. С.Шарав, Төмөрцэрэнгээс эхлээд Довчингийн Отгонсүрэн, Домийн Төмөртогоо, Лха.Дамдинжав, С.Надмид Б. Пүрэв-Очир, Ц.Өнөрбаян, Ж,Санжаа, С.Хөвсгөл, Д.Оюунбадрах гээд сайхан хүмүүс сайхан эрдэмтэд байлаа. Намайг эрдмийн замд хөтөлж эрдэмтэн болгосон ачтай хүн бол Монгол Улсын ардын багш эрдэмтэн Ц.Өнөрбаян багш минь юм. Энэ хүний зааж зөвөлсөн тэр зам миний эрдмийн аяны хөтөч болсонд цаг мөнхөд талархаж явдаг. Оюутны таван жил нэг тасагт амьдарсан Ү.Ариунболд, Г.Сүхбат хоёр маань ч бас доктор гэдэг алдар хүртсэнд баярлаж явдаг. Тасгаараа эрдэмтэн болсон гэсэн үг л дээ.

-Таны уран бүтээлийн анхны ном юу билээ. Хэн редакторлож эх барьж байв. Яруу найргийн багш гэвэл хэн байна, ер нь яруу найрагт таныг уруу татсан хүн хэн хэн байна….?

-Анхны юм бүхэн сайхан. Мартагдахгүй дурсамж байдаг. Миний анхны номын редактор бол миний дунд сургуулийн уран зохиолын багш Шагдарын Мягмар юм. Бөх бичдэг, “Бөх” сонинг олон жил тээж явсан ахмад зохиолч доо. Миний багшийн уйгагүй зан, хичээнгүй чанар надад их хэрэг болсон. Анхны ном маань “Адуун зүсмийн уул” гэж давжаахан шар хавтастай бичил өгүүллэгийн ном байдаг. Миний багш Ш.Мягмар өмнөтгөл бичиж уран зохиолын их замд дөрөөлүүлсэн. Тэр цагаас хойш яруу найраг, өгүүллэг, эссэ, нийтлэл, сэтгүүл зүй, судалгаа ажиглалтын 40 шахам ном бичлээ дээ. Уран зохиолын анд Ц.Чимиддорж шүлгийн анхны номыг редакторлож хавтасных нь зургийг өөрөө зурж байсан сайхан дурсамж бий. Тэр ном бол “Морин уул” юм. Гурав дахь номыг миний багш Б.Цэдэндамба редакторлож байлаа. Тэр ном бол “Хийморь уул” нэртэй. За иймэрхүү дээ.

–“Нутгийн зам нуруутай, нуган үрдээ ханилгаатай” гэдэг мөн сайхан дуу. Эрдэнэбат гавьяат сайхан дуулж хит болсон. Энэ дуу Булган аймагт төрсөн гэж сонссон. Нанзадын Хишигдорж гэж Булган аймаг дахь Монголын радиогийн сурвалжлагч гоё хүн байлаа?

-Дууны яруу найраг бол миний хувьд 1992 оноос хойш хамаарах зүйл. Үүнээс өмнө дунд сургуулийн дууны багш найздаа “Сансарт ниснэ” гэдэг хүүхдийн дууны шүлэг бичиж өгч хийсэн ганц дуутай байсан. 80-аад оны явдал. Тэр үед дууны шүлэг бичээд түүнийгээ Монголын Зохиолчдын хорооны яруу найргийн зөвлөлөөр заавал батлуулдаг байлаа. Гурван бадаг шүлгээ бариад анх удау зохиолчдын хорооны босгоор алхаж байлаа. Бараг л дөчөөд жилийн өмнө юм санж. Д.Пүрэвдорж гуай энэ зөвлөлийг ахалдаг байж. “Ая хийхийг зөвшөөрөв” гэж гарын үсгээ зураад дугуй улаан тамгаа дарсан хуудас нь одоо ч байдаг л юм. 1992 онд радио гэдэг их айлд орж анхны томилолт Булган аймагт байлаа. Жавзмаа дарга байсан. Сум тойрч цуврал нэвтрүүлэг хийх ажилтай. Ингэж яваад шөнө Булган орох замдаа нэг их төөрсөн юм. Тэгж тэгж Булганы төв буудалд ирээд тэр шөнөө бичсэн хэдэн бадаг шүлэг л анх дуу болсон доо. Миний нэг ангийн найз О.Сундуй хэллээ. Би оюуны өмчийн газар ажилд орсон хө. М.Хатанбаатар гэж хөгжмийн зохиолчтой хамт ажиллаж байгаа. Бид хоёр “Хайрын хорвоо” гэж дуу хийсэн. Бүрнээбаяр дуулсан. Чи дууны шүлэг байвал надад өгөөрэй гэлээ. Тэгээд харж байтал нөгөө Булганд бичсэн замын тухай шүлэг маань л дуу болчихмоор санагдаад өглөө. Тэгээд л энэ дуу төрсөн юм. Тэр жилдээ “Морин хуур” наадамд орж сүрхий шуугиулаад байр майр ч эзлээгүй. Өөрийнхөө зөнгөөр л одоо хүртэл дуулагдаж байгаа юм. Булганд анхны томилолтоо авч Нанзадын Хишигдорж гэдэг сайхан хүнтэй танилцсан. Сайхан андууд явсан. Дэнсмаа, Шатар гээд олон сайхан нөхөд нэг түүнтэй анги байлаа. Н.Хишигдорж бидэнд ярих дурсах юм мөн ч их байсан. Анд минь хэтэрхий эрт буцчихсан юм. Түүний газар дээрх ганц хүү Дугарсүрэн (Дугдай) радиод ажиллаж байна. Түүнийг сургууль төгсөхөд нь бид олуулаа дарга дээрээ орж ажилд авч байсан. Сайн аавын буян үрдээ хүртэл хэрэг болдог доо. Дугараа маань сайхан шүлэг бичиж байна. Энэ бол аавын л үлгэр юм даа. Манай Хишгээ Д.Мандахсан багшийнхаа үүсгэсэн “Уран өд” дугуйланг олон жил удирдаж олон сайхан шавь төрүүлсэн. Ер нь нэг үе би Булганы зохиолчдын анд нөхөр нь явсан. Дамдинсүрэнгийн Мандахсан, Дамдинсүрэнгийн Баянтунгалаг, Намдагвын Дагвадорж, өнөө Сэлэнгийн Пүрэвдорж гуай, Нанзадын Хишигдорж, Банзрагчийн Цэрэнжамц, Батсайхан, Сувдаа, Болдсайхан… гээд явж өгнө. Тэд тэр үед орон нутагтаа сууж шүлэг найргаа туурвидаг байсан юм. Лхагвадоржийн хөшөөний баруунд нэг, зүүнд нэг гарч өдөржин хөлхдөг сөн…Тэд тэр хавиар нутагтай…

–“Зөв явбал зөөлөн зөөлөн замбуулин” гэдэг бол таны нэрийн хуудас болсон бүтээл. Чухам ямар цагт, яаж энэ бүтээл төрсөн юм бол. Хөгжмийн зохиолчоо ч алдаршуулсан дуу шүү дээ. Таны дууны энэ философи бол агуу. Монгол хүний фиолософи гүн шингээстэй санагддаг юм. Дууны шүлгийн мөрүүд ч гайхамшигтай…?

-“Зөв явбал зөөлөн замбуулин” энэ үг их энгийн юм. Нөгөө талаасаа их үнэн юм. Уран бүтээл бол хувь араншин байдаг. Миний араншингийн гадаад илрэл нь ч байж мэдэх. Найз нөхөд маань орж гарч байгаа нь мэдэгдэхгүй гэтсэн гээд л…ярих. Дэлхий цөмөрчих гээд тогоруу зөөлөн гишгэлдэг тухай байдаг даа. Тийм л зөөлөн хүн л дээ би. Энэ дууны тухай олон л хүн ярьдаг юм. Үнэнийг хэлснээрээ их олон хүнд түгсэн юм бол уу даа. Очсон газар бүхэнд надаас түрүүлж хүрээд нөхөрлөчихсөн байдаг болохоор намайг хөтлөөд яваад байгаа юм шиг. Хөгжмийн зохиолч нь Норовын Баасандорж. Сайхан аялгуутай залуу. Өөрөө сайхан дуулна. 1997 онд санагдана. Баасандорж Баянхонгор аймгийн Гурванбулаг суманд хөгжмийн багш байлаа. Ц.Бавуудорж бид хоёр сурвалжлагаар очиж анх танилцсан юм. Тэгээд л сүүлээр нь хот хүрээ ирж Соёл урлагийн сургуульд сурсан. 2003 онд энэ дууны шүлгийг Баасандорждоо өгсөн. Нэг жилийн дараа дахиад өгсөн. Тэгээд Баасандорж маань Замын-Үүдэд түр ажиллаж байхдаа ая дан тааруулж утсаар надад сонсгосон. Нэг онцлог нь энэ дууг МУГЖ С.Батсүх л дуулна гэж бодож хийгээрэй гэж захиалга өгсөн дуу юм. Тэгээд л С.Батсүх дуулсан даа. Дараа нь Жавхлан, тэгээд Баасандорж маань өөрөө ч дуулсан. Энэ дууны шүлгийг олон хүмүүс янз бүрийн хэл дээр орчуулсан байдаг юм. Хятад, орос, англи, казах, солонгос гээд…

-Дээрх дуунуудаас гадна танд олон сайхан дуу бий. Тэр бүгдээсээ дээжлэн хэлбэл зүгээр байна. Мөн та бүтээл туурвилаа найман боть болгон гаргасан, ботийн тань талаар асуумаар байх юм. Та бол үнэндээ хийсэн ч юмтай, хэлэх үгтэй хүн?

-Дууны яруу найраг нэлээд бичсэн. Ная гаруй дуу хийсэн байдаг. Хорь гучийг нь хүмүүс мэр сэр дуулж л байдаг юм. Залуу дуучин Тамир, Оюунцэцэг хоёр оюутан ахуйдаа “Хайранд хоргодсон намар” гэдэг дуугаар олонд танигдаж байлаа. Түүндээ урамшаад миний хэдэн дууг дуулсан. “Дөргөн нуур”, “Хулстайн гурван даваа” гээд “Нутгийн зам”-ын араас хийсэн хоёр дуу бий. “Хулстайн гурван даваа” дуу нь Булган аймгийн дууны уралдаанд хоёрдугаар шатанд шалгарсан 15 дууны нэг болж, бас дээгүүр байранд орж мөнгөн шагнал хүртээд мөн л Хишигдорж, Баянтунгалаг Дэнсмаа, Шатар бид хэд үүр цайтал одоогийнхоор бол “шоу”-даад гэртээ ирэхэд 5000 төгрөгтэй орж ирж эхнэртээ нүүр тахалсан удаатай. “Явуулын цэнхэр дэлхий”, “Амин-Эрдэнэ”, “Зүрхэнд ойрхон амраг”, “Цэцэг сүлжсэн хайр” энэ тэр гээд нэлээн хэдэн дуу дуулагдсаар л байдаг. 2012 онд “Жаргалын найман морь” гэж шилмэл бүтээлийн найман боть номоо гаргаж байлаа. Хийсэн юмаа жаахан эмхэлсэн гэх үү дээ. Одоо дахиад л нэг эмхэлмээр болж байна.

-Сүүлд богино эссээ их бичиж байгаа харагдах юм. Амьдралын үнэнийг таньсан хүн шиг санагдах юм. “Ургадаг алт” гэж таны ном бий. Мэдээж “Ургацын далай” нэвтрүүлэгтэй чинь холбоотой байх. Таныг ч бас “Ургацын далай”-гийн гэж тодотгодог доо?

-Нас ахихын хэрээр илүү жаахан бодох юм даа. Эх хэлээ, их соёлоо, залуус дүү нараа их бодох юм. Баримтат уран зохиол руу дэлхийн утга зохиол даялаад байгаа болохоор энэ зүгт бас хөл нийлмээр. Сүүлийн жилүүдэд хүний сэтгэл зүй рүү хандсан эссээ бичлэгийн хэдэн ном гаргалаа. Хамгийн эхнийх нь “Сэтгэл”. Тэгээд “Нүд”, “Зүрх” гээд…Одоо “Элэг” гээд бичиж байна. Энэ хэдэн номыг бүгд кирилл болоод монгол бичиг дээр хадмалаар хэвлүүлж байна. Ар монголчууд нь монгол бичгээ сурахад, Өвөр монголчууд нь кирилл бичгээ сурахад хэрэг болуужин гэсэн үүднээс… Тэгээд ч сэтгүүлч хүний уран бүтээлийн нэгээхэн талбар бол эссээ баримтат зохиол байх юм. Бас олон жил “Ургацын далай” нэвтрүүлэг хөтөлж байсан. 25 жил гэдэг чамгүй хугацаа. Энэ 25 намар хавар надад мөн ч олон хүнийг танилцуулж элсэн манхан хүнгэнэсэн их говийн хүнд, амуу тариа шаргалтсан хангайн араншинг бөхөлж өгсөн юм. Олон зуун тариаланч нөхөдтэй болсон. Тэднийхээ тухай “Ургадаг алт” хэмээх хөрөг найрууллын ном найман цувралыг гаргаад байна. Цаашдаа ч бас үргэлжлэх байх. Ер нь “Ургадаг алт” хэмээх үгийг сэтгүүл зүйн өргөн талбарт миний бие оруулж ирж идээшүүлсэн юм. Тэртээ 30-аад жилийн өмнө “Ургадаг алт” хэмээх асуудал дэвшүүлсэн нэвтрүүлэг хийж нийтлэл бичиж байлаа. Тариа ногоо бол ургадаг алт юм.

Түүнээс ухаад авдаг алт биш. Яваандаа энэ нь илүү болно. Ухаад авдаг алт нэг л өдөр дуусна. Ундардаггүй юм…Ингэж л Байгаль хамгаалах чиглэлээр дуугарч байсан. Энэ маань яван явсаар цуврал ном болж өрнөсөн дөө. “Ургацын далай” нэвтрүүлэг бэлтгэж 300 шахуу мянган км зам туулсан тооцоо гардаг юм. Бараг хоёр жил томилолтоор хавар, намартаа явсан байдаг юм. Их зам, их хугацаа. Сэтгүүлч хүний туулах зам барагдахгүй, уран бүтээлч хүний хийх ажил барагдахгүй…

Түндэвийн Юмсүрэн гуайн шүлэг, ардын жүжигчин Дашийн Мяасүрэнгийн хөгжим “Буурал аав” дуу олны дунд ардын дуу шиг мөнхөрч дээ. Хааяа хааяахан аавыгаа санахаар энэ дууны аялгуу сэтгэлд орж ирж ер бусын тайвшрал хийгээд эс бөгөөд тийм гэж хэлэхийн аргагүй гуниг төрүүлэх нь бий. Тэр жилийн намар сан. Юмсүрэн гуай өөрөө уг дууныхаа түүхээс өгүүлсэн цөөхөн хэдхэн өгүүлбэрийг номын хуудаснаас нь уншаад эрхгүй уйлж билээ.Тэрхүү дурсамжийг нь миний бие эргэн эргэн санах дуртай. Юмсүрэн зохиолч жаран оны намар оюутны амралтаараа холын Алтайдаа очиж амарчээ. Аавынх нь бие барагтайхан, бараг л хэвтэрт ороод байсан цаг. Нэг өглөө аав нь гадаа гаран Алтайн их уулсаа ширтэж сууснаа “Газар нутаг маань мөнх, эзэн бид нар л хэврэг юм шив дээ” гэж бодлогошрон гунигтайхан хэлсэн байдаг. Ийн хэлэх үед нь айлын бага хүү тэрээр аавынхаа нүдийг эгцлэн харжээ. Цаст Алтайн оргилд идэр залуухан бүргэд мэт шунгаж явсан аавынх нь нүдний гал бөхсөн байхыг анх удаагаа үзсэн нь тэр. Эцгийнхээ нүдний гал бөхсөн байхыг харна гэдэг ямар их уйтай нь мэдээж. Ингээд л санхүүгийн сургуулийн оюутан хөвгүүн Юмсүрэнгийн сэтгэлд гунигийн манан хуралдсан нь тэр.

Ахтайгаа хамт аавыгаа аймгийн төвийн эмнэлэг бараадуулаад хот руу сургуульдаа мордсон байна. Оюутны хичээл эхэлсэн шуугиант өдрүүд нэг л гунигтай байсан нь тодорхой. Ерөөсөө л “Газар нутаг маань мөнх, эзэн бид чинь хэврэг юм” хэмээн хэлсэн аавынх нь шаналант харц цээжинд нь үргэлжид хадаатай явна. Ингээд цас будагнасан намрын тэр орой хөдөө гэрээс нь цахилгаан ирэв гэнэ. Аав минь яасан юм бол, бие нь дээрдсэн болов уу, баяртай мэдээ ирсэн байж ч магад гэж горьдлого тээн уншлаа. Ах нарынх нь бичсэн тэрхүү цахилгаанд “аав чинь өнгөрсөн” гэх харуусалт мэдээ иржээ. “Аав чинь өнгөрсөн” гэх хоёрхон үгийг уншихуйд манайхан үе удмаараа өвөрт нь нутаглаж ирсэн Эмээлцэгийн минь уул нурах шиг болсон гэж бичсэн байдаг. Мөн ч айхавтар юм шүү. Газар дээр аавгүй болсон, Эмээлцэгийн их уулсаа сэтгэлдээ нураасан хүү намрын хайлган цагаар ачит эцгийгээ, авралт тэргүүн Алтайгаа санаж орчлон дээр ганцаардахдаа

“Нарлаг өндөр Алтайн ууланд

Намрын хяруу унаа даа

Настай буурал аав минь

Намайгаа харуулдан суугаа даа

Сүрлэг өндөр Алтайн ууланд

Шүүдэр хяруу унаа даа

Сүргийн дэргэдээс аав минь

Сүүмийх алсыг ширтээ дээ

Будант өндөр Алтайн уулаар

Буурал хяруу ороо доо

Буцаад хүү минь ирнэ гээд

Буурал аав минь хүлээгээд ээ” гэх гурван бадаг шүлгийг тэмдэглэлийнхээ дэвтэрт нулимстай бичиж үлдээсэн гэдэг. Ийм шүлэг тэрлэчихээд хэнд ч үзүүлэхээ мэдэхгүй явтал найз охин нь “Мяасүрэн багш манай сургууль дээр концерт бэлтгүүлж байгаа. Дууны үг байвал ая хийнэ гэж байна. Чамд шүлэг байвал өгөөч” хэмээн хэлснээс улбаалж аавын тухай дуу төрөх үүд хаалга нээгджээ.

“Буурал аав”-ын хөгжмийг бичсэн Дашийн Мяасүрэн гуайг Монголын ард түмэн домогт “Жаран хар”-ын удирдаач гэдгээр нь сайн мэднэ. Ямар сайндаа Цэгмидийн Гайтав гуай Мяасүрэн гуайн ажил дээр ирчихээд “Жаран харын ганц цагаан хэрээгээр юу байна” гэж шоглон хэлж байсан гэхэв. Мяасүрэн гуай “Буурал аав” дуунаас гадна “Будан татаад дуниартсан

Буурал хангайн сайхныг ээ

Буурь нь хүртэл арилаагүй

Буянтай аавын нутаг аа

Цэцгийн гурван сардаа

Эцгийн нутгаар буугаарай…” хэмээн мөн л ардын дуу шиг цээжинд хоногшсон, “Монголын радиогийн бүдүүн дуут” Базарын Цэдэндамбаагийн шүлэг “Хангайн дуу”-ны аялгууг бичсэн. “Явсан зүгийг чинь ширтээд би

Янагийн дуугаа аялаад

Яралзах ододтой нөхөрлөөд

Явж л байна даа хонгор минь” хэмээн Шаравын Сүрэнжав найрагчийн шүлэг “Итгэлийн дуу”-г ч бичсэн, ийм л нэрт хөгжмийн зохиолч юм. Мяасүрэн гуайн хүү Энхбаатар гэж сайхан ахтай уулзаж, ярьж хөөрч явлаа. Энхбаатар ах аавынхаа тухай хачин гоё ярина. Нэг удаа Долгорын Нямаа гуай “Мяасүрэнгийн тэр хүү аавыгаа ямар сайн мэддэг юм” гэж бүр нэг баяртайгаар хэлж билээ. Үнэхээр л аавыгаа яриад асгаруулдаг нэгэн билээ. Тэрээр аавынхаа “Буурал аав” дууны түүхийг яриад уйлдаг. “Аав минь энэ дууныхаа түүхийг өөрөө уйлаад ярьдаг юм” гээд нулимсаа арчдаг юм. Энхбаатар ахын ярьсныг одоо хүргэе.

“Аав минь Ховд аймгийн төвөөс аавыгаа аваад хот руу гарч л дээ. Тэгээд өсч төрсөн нутгаараа дайрч Сутай хайрхан, Бумбат хайрхандаа сүслээд голын хөвөөн дээр зогссон байгаа юм. Тэгэхэд өвөө маань жаран хэдтэй хөгшин байжээ. “Энэ сайхан уул, ус голдоо эргэж ирэх заяа байдаг болов уу” гээд өвөө минь голынхоо чулуунаас адислаад алгандаа бөмбөрүүлэн уйлаад зогсож байх агшинд аавд дууны аялгуу ороод ирж л дээ. Тэгээд тэр ая эгшиг сэтгэл оюунд нь хадаатай явж байтал Юмсүрэн гуайн “Буурал аав” хэмээх шүлэг сонинд гарсныг үзээд “Нарлаг өндөр Алтайн ууланд намрын хяруу унаа даа, настай буурал аав минь намайгаа харуулдан суугаа даа….” гэх эхний мөрүүдийг нь унших ахуйд өвөг эцэг нь Сутай хайрхны өвөр бэлийн голын хөвөөн дээр ус нутгаасаа салж ядан нулимстай зогсох агшинд зурсхийгээд ороод ирсэн өнөө аялгуу шууд л буучихсан гэдэг. Тэгж л ард түмний сэтгэлд ардын дуу болтлоо мөнхөрсөн аавын минь бүтээл төрсөн. “Буурал аав” дуу дуулагдаагүй найр хурим, тэр дууны аялгууг сонсоогүй газар ус гэж ховор байх. Хүмүүс уг дууг дуулаад л Алтай, Хангай шиг аав нараа санагалзан уйлж байх агшныг зөндөө үзсэн. Гэхдээ тэр бүгдэд “Энэ дууг чинь миний аав зохиосон юм шүү” гэж онгирч, омойтож явсангүй ээ, ах нь” гэж хэлж байж билээ.

Хоёр жилийн өмнө, есдүгээр сарын эхээр өндөр их Алтайгаа нар зөв халиаж Сутай хайрхан, Баян Богд хайрхан, Бурхан буудай, Хасагт хайрхан, Хантайширын нуруу, Хар азаргын нуруу, Дарвийн нуруунаа гарч, алдарт Шаргын говь, Хүйсийн говийг туулан Эрээн нуурын эгшиглэнт үдшийг үзэн баяссан сан.Тэрхүү аялал минь Говь-Алтай аймгийн Чандмань сумын улаан сахиусны тахилгатай Чандмань хайрхнаас эхэлж билээ. Чандмань хайрхны тэргүүн овоонд хадаг яндар намиран, судар ном хөглөрч арц хүжсийн үнэр сэнхийн маани хөгжөөх цаг дор баруун хойноос, Эмээлцэгийн нуруунаас мөндрийн цагаан зурвас наашилж, удаа ч үгүй цагаан бороо налмайтал асгасан сан. Алтайн хөх тэнгэр ийнхүү бороошиж сэтгэлийн нүд чийгтэх ахуйд Эмээлцэгийн нурууны өвөр бэл дэх ертөнцийн бүх аавын алдрыг дархалсан хөшөөнд очсон юм.

“Аав хөшөө” хэмээн ард зоноороо биширдэг тэрхүү хөшөөнд “Ертөнцийн бүх аавыг уул болгон бөхлөв, удам хойчид мөнхлөв. Үеийн үед үрийн үрд биширтүгэй” гэх үгсийг сийлж үлдээсэн байна. Юмсүрэн гуайн сэтгэлд нурсан Эмээлцэгийн их уул намрын тэргэл өдөр даан чиг дүнжгэрхэн ханайж байсан даа. Харахад сэтгэл уужрам сайхан уул. Энэ орчлонд ачит эцгээ алдахад ийм сайхан уул сэтгэлд нурахаас өөр яанам билээ хэмээн тухайн агшинд бодогдож байв. Бичгийн эрхэм хүмүүнтэй уулынх нь өврөөс мэндчилсэн. “Ах нь ойрд Алтайдаа, ууландаа очиж чадаагүй юм. Дүүгээ ингээд ярихад унаган нутагтаа очсон юм шиг боллоо” хэмээн Юмсүрэн гуай утасны цаанаас өнөө л зөөлхөн дуугаараа хэлж байв. Тэрбээр туйлын даруу, бүр хэтэрхий гэмээр даруу нэгэн. Нэртэй зохиолч, нийтлэлчээс гадна манайдаа урдаа барихаар яриа байхгүй гаргуун орчуулагчдын нэгэн. Дэлхийн сонгодгуудыг шилж орчуулдаг эрхэм. “Хүн дүрст хонинууд” тэргүүт Нобелийн шагналт зохиолчдын шилдэг бүтээлүүд нь үүнийг нотолно.

Зарим цагт бүр нэг сайхан зохиол уншмаар санагдах ахуйдаа миний бие Юмсүрэн гуайгаа барьж аваад хэвтчихдэг. Миний гарын дор ойр байдаг номнуудын нэг “Цаг цагийн шуурга” юм. Түүнд алдарт Буниний “Идэр нас ба өвгөрөл”, Туркийн алдарт зохиолч Азиз Несиний “Өөрийн байшин”, Энэтхэгийн Махип Синхийн “Цагийн аясаар”, за тэгээд Людмила Улицкаягийн “Оросын тосгоны хүүхнүүд, Испанийн Кармен Мартин Гайтегийн “Конча” гээд “зэвүүн” өгүүллэгүүд бий. Төрийн шагналт Далхаагийн Норовоос аваад Алтайгаас тодорсон авьяас билэгтнүүд Юмсүрэн гуайг багшаа гэдэг. “Манай Т.Юмсүрэн багш маш олон зүйлийг хэлж өгсөн. Хаанахын ямар ч зохиолчийн уран бүтээлийнх нь шигтгээ, зангилааг утга зохиол шүүмжлэгчид, хүн төрөлхтөн үнэлдэг юм, юунаас нь болоод тэрийг шүтдэг юм гэдэг юмыг захидлаар ч хүртэл бичиж надад хэлж өгч байсан. Тэгээд утга зохиолын замаар явсан нь дээр гэдгийг шулуухан хэлж ятгаж ойлгуулж, ухааруулж өгсөн хүн” гэж Норов ах нэгэнтээ хэлж билээ. Тэртээ жаран онд “Буурал аав” дууны шүлгийг оюутан ахуй цагтаа нулимстай бичсэн Юмсүрэн ийм л бичгийн сод туурвилч юм. Өнөөдөр хэнд ч үл анзаарагдам нэг л ажин түжин алхалж явна. Ёстой нөгөө их мөрөн дөлгөөхөн гэдэг шиг.

Мяасүрэн гуайн тухай Сутай хайрхных нь хүү Довдонгийн Данзан доктортой мөн ч олон удаа ярьж, дурсан санагалзаж явжээ. Тэр хоёр, аав хүү хоёр шиг амь нэгтэй явсан хүмүүс. Амь амьдралаараа ч, уран бүтээлээрээ ч нягт холбогдсон хүмүүс юм. “Түшээт ханы Намхай аварга” гэж аралтай сайхан дуу бий. Мяасүрэн гуайн хөгжим, Данзан гавьяатын шүлэг. Уг дууг амьдруулсан өмнийн говийн Батсүрэн гуай саяхан гавьяат авна билээ. Мяасүрэн гуай бөх сайн мэдэхгүй хэрнээ ач зээ нараа гэртээ дэвүүлж байгаад “Намхай аварга”-аа бичсэн юм гэдэг. Чөргөр жаалхан хүүхдүүд дэвэхчээн аядахад Халх Монголын их хүчтэний дуу тийм сүрлэг бадрангуйгаар төрнө гэдэг бас л сонин юм.

“Буурал аав” дууны түүхээс улбаалаад эл бүгдийг бичиглэлээ. Өндөр их Алтайгаасаа сэтгэл салгаж ядан байх гэгээн гэрэлт хүмүүсийн дотоод оршихуйнх нь дуудлага бол яахын аргагүй “Буурал аав” дуу юм. Монголын их Алтай цагийн цагт мөнх оршсоор байх цагт энэ дууны аялгуу үл тасрах биз ээ гэж эрхгүй бодогдном. Хоёр мянга долоон оны намар Аж богд уулын хажууханд, Алтай сумын хилийн заставт зохиолч уншигчдын уулзалт болох үест хилчин залуу Мөнхбат “Буурал аав” дууг дуулсныг би хэзээ ч мартдаггүй. Эх орныхоо торгон хилийг манаж суугаа тэр залуугийн аавыгаа санасан, Алтайгаа хайрласан нэг л зөөлөн дулаан аялгуу цээж рүү минь нулимстай урссан билээ. Юмсүрэн гуай шүлгээ нулимстай бичиж, ардын жүжигчин Дашийн Мяасүрэн аялгуугаа цаст цагаан Сутайнхаа бэлд нулимстай олсон юм чинь, арга ч үгүй биз дээ.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан, Монгол Улсын тэргүүлэх зэрэгтэй ахмад багш Г.Хорлоотой ярилцлаа.

-Та чинь Өвөрхангайн Бүрд сумын хүн. Дэндэвийн Пүрэвдорж найрагчийн нэрэмжит сургуульд бүхий л насаараа багшилсан хүн дээ?

-Пүрэвдорж найрагчийн нэрэмжит сургуульд багшлаад зогсохгүй тэр агуу их найрагч бид чинь нэг голын, нэг бууцны хүмүүс юм. Их Эрээний Хажуу булаг гэж уулын шандтай хонд бий. Тэнд би төрсөн. Мөн тэр өвөлжөөнд Монгол Улсын ардын уран зохиолч, хөдөлмөрийн баатар Дэндэвийн Пүрэвдорж найрагч мэндэлсэн түүхтэй. “Хажуу худагийн буурал хондонд хана шийрлэсэн буурь минь бий” гэж “Эрээн уул” шүлгэнд байдаг нь ийм учиртай. Надад их сайхан санагддаг юм. Пүрэвдорж гуай манай ээжийн үеийн хүн. Ээжтэй хамт Хужиртын арван жилийн сургуульд дээд доод ангид сурч байсан гэдэг. “Сумын наадам” хэмээх алдарт шүлэг нь Хужиртын наадмаас төрсөн гэж өөрөө бичсэн. Бүрднээс хоёулаа очиж сурч байжээ. Ээж Даариймаа минь нэгдлийн мал малладаг аймгийн депутат явсан хүн. “Пүрэвдорж багадаа илүү дутуу үгтэй, дээлнийхээ бүсийг доогуурхан бүсэлсэн хүүхэд байж билээ” гэж ээж минь хэлдэг сэн. Миний бие бага ангийн мэргэжил эзэмшсэн хүн. Их найрагчийнхаа нэрэмжит Бүрд сумын сургуульд 32 жил тасралтгүй ажиллаад насны тэтгэвэртээ гарсан.

-Хаана ямар сургууль төгсөж багшийн мэргэжил эзэмшив?

-1976 онд Архангайн Багшийн сургууль төгссөн. Төгсөж очоод сумандаа бага ангийн багшаар ажилласан. Бага ангийн багшаар хориод жил, хичээлийн эрхлэгчээр арваад жил, сүүлийн найм есөн жил сумын Тамгын газарт албан бус боловсролын арга зүйчээр ажилласан. Багш хэмээх эрхэм алдрыг хүртэхэд олон хүн нөлөөлсөн гэж боддог. Хужиртын арван жилд сурч байхад ангийн минь багш Сүхээ гээд физик математикийн нэртэй багш байлаа. Дуу цөөтэй, аливаад шулуун шударга ханддаг, сайхан хүн. Улсад олон жил ажилласан Хужиртын бахархал болсон багш нарын нэг. Бидэнд монгол хэл, уран зохиолын хичээл зааж байсан Монгол Улсын гавьяат багш Санжаа байна. Тэр хүн л бидэнд монгол хэлний уран яруу эгшиглэн, зохиол бүтээлийн мөн чанарыг ойлгуулж өгсөн. Багш зохиолыг бүтнээр нь яриад, хэлээд өгдөг болохоор бидэнд ном унших эрмэлзэл их төрнө. Уран зохиолын хичээлийн холбогдолтой ном сайн уншина. Есдүгээр ангидаа гадаадын уран зохиолоор шалгалт өгч байв. Гадаадын уран зохиолоос Эрнест Хэмингуэйн “Зэр зэвсэг минь баяртай” болон “Үхэвч залуугаараа” гээд номууд байна, мөн Пушкины шүлгүүд байна. Шүлэг найраг их цээжлүүлнэ. Харин Есөнзүйл сумын сургуульд суралцаж байхад Лхам гээд шинэхэн төгсөж очсон багш. Хичээлээ маш сайхан заана. Нэг их гоё намуухан дуутай. Хүүхдүүд чинь багшийгаа гадаад байдлаас нь их хардаг шүү дээ. Лхам багшийн урт хархан үс, үсээ дугуйлаад шуучихдаг чамин байдал, цав цагаан царай нь хичнээн гоё гэж бодно. Мөн Туяа гэж хэл уран зохиолын хичээл ордог бас Лхам багшийн үеийн залуухан багш байсан. Туяа багш маань одоо ч бий. Урт гэзэгтэй, үсээ сүлжээдар нуруу руугаа унжуулчихна. Монгол дээл дандаа өмсөнө, дээл маш гоё зохино. Тэр хүний амнаас гарсан үг бүхэн сэтгэл зүрхэнд хүрч байжээ.

Намайг нэгдүгээр ангид байхад Нопилмаа гэж багш байсан. А үсэг заасан ачит багш минь юм. Мөн л урт үстэй гоё багш. Тэр л сайхан багш нарын минь залуугийнх нь дүр төрх сэтгэлд үлдэж дээ. Энэ хүмүүс шиг гоё багш болж, олон түмний хүүхдэд хичээл заагаад шавь нарынхаа хайр хүндэтгэлийг хүлээх юмсан бодно. Тэрхүү бодол мөрөөдөл минь намайг амьдралын замд хөтөлсөн. Далан хоёр онд аравдугаар ангиа төгсөөд Архангайн багшийн сургуульд ирсэн. Гарамрагчаа гэж зураг хөдөлмөрийн багш угтаж авсан. Ангид орж ирээд нүдээрээ гүйлгэн харж бүгдийг нэг бүрчлэн бүртгэнэ. “Та нар нүдээ сайн нээ. Сэтгэл харанхуй бол нүд харанхуй гэдэг юм” гэнэ. “Ангидаа орж ирээд хамгийн түрүүнд ангиа нэг бүрчлэн харж бай. Ангийн чинь хогийн сав хогтой байж болохгүй. Хүүхдүүдтэй ажиллаад л хичээлээ заагаад байдаг. Гэтэл ангийн хогийн сав нь хогоор дүүрсэн байхыг анзаараагүй бол ямар байх уу” гэж асуудаг одоо ч санаанд байдаг. Энгийн юм шиг хэрнээ маш үнэн үг хэлдэг байв. Хэл уран зохиолын Надмидцэдэн, математикийн Дэмбэрэл, орос хэлний Түвдэндорж, хөдөлмөрийн Гончиг гэж сайхан багш нарыгаа дурсмаар байна.Тэдний хүчинд л би багш гэдэг алдрыг нэр төртэй авч гарсан байх.

-Архангайн багшийн сургуулийг төгсөөд Бүрд сумандаа очсон гэдэг. Тэр тухайгаа сонирхуулахгүй юу?

-Далан зургаан онд төгсөөд очиход нэгдлийн малчдын хүүхдүүд ид суралцаж байв. Сургуулийн дотуур байр 300 гаруй хүүхэдтэй. Мэдээж ихэнх нь малчдын хүүхэд. Нэгдүгээр ангид орсон сурагчаа гуравдугаар анги төгсөхөд нь аав, ээжийг нь мэддэггүй байсан. Нөгөө малчид чинь малаа маллаад хүүхдийнхээ багштай ирж уулзах завгүй. Бид бас хөөцөлдөөд явж амжихгүй. Сурагчдын амралт болохоор эрэгтэй багш нар хүүхдүүдийг хуваарилж аваад нэгдлийн машинд суулгаад гэр гэрт нь хүргэж өгнө. Амралт нь дуусахаар гэр гэрээс нь очиж авна. Орчин үетэй адилхан ариун цэвэр сахих нь хэцүү, багш нарт хүндрэл гарна. Нийгэм цаг үе нь ч тийм байж дээ. Эмэгтэй хүүхдүүд үс толгойгоо самнаж чадахгүй, бөөстөнө. Би амралтын ганц өдрөөр байрныхаа хүүхдүүдийн үс толгойг цэвэрлэж өгөөд орой ирж өөрийнхөө хүүхдүүдийг ус цасанд оруулдаг байсан. Мөн цагаан сараар малчдын хүүхдийг тараахгүй, байрандаа байна. Битүүний орой гэртээ бууз жигнээд цай чанаад байрны хүүхдүүдийн цагаан сарыг нь тэмдэглэнэ. Шинийн нэгэнд багш нар хоёр цагийн зайтай жижүүр хийнэ. Байрны хүүхдүүдэд цагаалга аваачиж өгнө. Хэвийн боов хүүхдийн тоогоор өгнө, тэгээд л дараа нь гэртээ золгуутаа хийдэг байсан. Гэр орноосоо хол байрны хүүхэд гэлтгүй тэр үеийн хүүхдүүд сурлага сайтай байсан. Инээд хөгтэй ганц нэг жишээ хэлье л дээ. Манай ангид “Ү” үсэг тогтоодоггүй Б.Цэцэнбилэг гэж охин байсан. Аргаа ядахдаа “Ү” үсэг чинь үхэр гэдэг үгний эхэнд ордог. Чи хөдөөний хүүхэд үхэр сайн мэднэ. Үхэр гээд хэлэхээр “Ү” үсэг эхэнд нь уншигдаж байгаа биз. Ү үсгээ мартвал үхрээ санаарай” гэж хэллээ. Маргааш нь уншуултал байдаггүй шүү. Ү үсгэн дээр ирээд чимээгүй болчихов. Тэгээд над руу харж байснаа “үхэр гэдэг үсэг” гэж хэлээд ангийнхныхаа инээдийг хүргэж байсан. Орой хичээл тараад явахад нь хүүхдүүдийг үсгийг нь заавал уншуулж явуулдаг байлаа. Хананд хадсан том үсэгнүүдийг унштал нэг хүүхэд эхнээс нь дуржигнатал уншлаа. Тэгээд Й үсгэн дээр ирснээ бүдэрч хэсэг зогссоноо “тал и” гэдэг юм. Бас л бөөн инээдэм. Хүүхэд ер нь үсгээ нэг л тогтоогоогүй бол огт тогтоодоггүй, хэцүү.

-Албан бус боловсролын арга зүйч байх сан тухай та түрүүнд хэлсэн. Түүнийгээ жаахан тодруулаач?

-Цэрэгт явах насны залуучуудад хичээл заасан минь мартагддаггүй. Бичиг үсэг заахаас гадна эрүүл мэндийн боловсрол, хууль эрх зүйн боловсрол гээд бүхнийг орно. Амьдрах ухааны боловсролыг ч олгодог байлаа. Тэд маань“Сургуулиас гарчихсан хонь хариулж явахдаа яаж ном суръя даа гэж боддог байлаа” хэмээн үнэн сэтгэлээсээ хэлдэг байсан. Яаж ном уншиж сурах тухай ижий аавдаа хэлэхээр “Одоо юу гэж сурахав дээ” гэж хэлдэг шиг байгаа юм. Тэднийг өрөвдөж л байсан. Хүн харахаар том эрчүүд. Тийм хэрнээ бичиг үсэг мэдэхгүй. Хүүхдүүдээс ичээд бичих зүйлээ хичээл дээрээ давтаад, унших зүйлээ гэртээ давтдаг сан. Тэр залуучуудын нүүрийг хагалан авьяасыг нь бага ч болов нээж, олны дунд оруулж ирсэн маань үнэтэй санагддаг. Албан бус боловсролд ажиллаж байхдаа бичиг үсэг эхлэн сурагч хүүхдүүдэд зориулсан математик, монгол хэлний жижигхэн сургалтын ном бичиж байсан. Тэр үед компьютер гэж байхгүй, олшруулах зүйл байхгүй гараараа бичсэн. Ази, Номхон далайн орнуудын албан бус боловсролын чуулган Бээжинд болсон юм. Уг чуулганы төлөөлөгч хүмүүс миний тэр номыг аваад явж л дээ. Тайландын билүү эрдэмтэн багш “Энэ багшид олшруулах машин өгөх юм сан. Гараараа бичсэн байх юм” гээд миний тэр эхлэн сурагчдын гарын авлагыг магтсан байдаг.

-Залуухан багш ирж байхад сургуульд үлгэр авмаар сайхан багш нар олон байдаг даа?

-Тэгэлгүй яахав. Гунгаажавын Гомбосүрэн гэж физик математикийн хүндэт багш байна. Биднийг дөрөвдүгээр ангид суралцаж байхад багшилж байсан. Мөн дөрөвдүгээр анги төгсөхөд Ламганжавын Гомбожав гэдэг монгол хэл, уран зохиолын багш бага сургуулийн хичээлийн эрхлэгч байсан. Тэр хоёр маань сургууль төгсөөд багшийн диплом өвөртлөн ирэхэд хичээлээ заасаар л угтсан. Багш гээд сургуульдаа иртэл багш нар минь байж байхаар өөрийгөө сурагч юм шиг бодно. Багшийгаа ямар нэгэн юм хэлбэл сурагч нь юм шиг үг дуугүй дагана. Багш нар гэдэг хэзээд ч мөнхийн багш нар байдаг юм байна гэж тухайн үед бодогддог байсан. Хичнээн нөмөр нөөлөгтэй санагддаг байв. Он жилийн дараа миний шавь нар төгсөөд багш болоод ирэхэд би мөн хичээлийн эрхлэгч хийгээд сургуульдаа угтсан. “Багштайгаа хамт ажиллах гоё юмаа” гэж шавь багш нар минь хэлэхэд залуухан багш ирж байх үе минь санаанд орж байсан даа. Осорхүүгийн Цэцэгмаа гэж монгол хэлний, Батжаргалын Ганбат гээд дуу хөгжмийн багш нар төгсөөд ирж билээ. Манай сургууль чинь ахмад үеэ машид хүндэтгэдэг бичигдээгүй хуультай. Тэтгэвэрт гарсан багш нараа баяр бүхнээр заавал урина. Хаана ч явсан холбоо хэлхээгээ таслахгүй. Удирдлагуудын сайхан чанар юм даа.

-Таны шавь нар гэвэл мянга мянган хүн бий байх?

-Өө, түүнийг тооцолохын аргагүй.Сум орон нутгаа гээд бодоход л сумын Засаг дарга Гомбодоржийн Баярмөнх миний шавь. Хошин урлагийн Төөтөө байна. Аав нь математикийн багш Довдон, ээж нь эх баригч эмч Дарьсүрэн. Өвөрхангайн Эрүүлийг хамгаалах газрын дарга Даажамбын Шиваанүрдэв байна. Төөтөө тэр хэд нэг анги юм. Улсын аварга малчин Гомбожавын Золжаргал байна. Бүгд л сайн сайхан амьдарч явна. Одоо ч тэгээд шавь нар минь түрүүчээсээ тэтгэвэртээ гарч эхэллээ. Далан нэгэн онд өвөөгийн минь бие чилээрхээд би чөлөө авч байсан. Тэр жилээ гуравдугаар анги дааж багшилсан юм. Тэр шавь нар минь өнөөдөр тэтгэвэртээ гарч байна. Ямар сайндаа “Багштайгаа адилхан өтөлж байна даа гэхэд нь, яаж та нар надтай ижил байх юм. Би та нарын багш гэхэд, за даа та дөнгөж аравдугаар анги дүүргэсэн бидэнтэй ойролцоо хүүхэд л байсан биз дээ” гэж инээлгэж байв.

Хүүхдийг эрдэм номонд сургахаас гадна хүмүүжил дээр нь сайн анхаармаар байна. Хүмүүжил тал нь доголдоод байх шиг. Хүүхдээ хэтэрхий дураар нь байлгадаг. Эцэг эхчүүд юм л бол өмөөрөх тал руугаа шүү, ялангуяа хот газрынхан. Энэ бол тийм ч сайн зүйл биш л юм байгаа. Хүүхдийг загнахдаа загнаж, буруу зөвийг нь сайн хэлж өгдөг байх ёстой. Биднийг багад эмээ өвөө “Өнгөнд бүү шунуул, амттанд бүү дурлуул” гэдэг. Гэтэл өнөөдөр үнэтэй цээтэй юмыг хүүхдүүддээ өмсүүлж, амттай бүхний дээдийг өгч байна. Мөн Монголд үг үсгийн алдаа гэдэг арай дэндлээ. Бидний үед хүүхдийн нүдэнд буруу үг битгий харуул гэдэг. Одоогийн энэ тест гэдгийг би ойшоодоггүй. Буруу зөв хоёрыг нь зэрэг харуулаад тэндээс нь зөвийг нь олуулдаг. Ингээд буруу үг хүүхдийн нүдэнд хоногшчихдог. Буруу үгийг битгий харуул гэдгийн гол ойлголт үүнд бий. Ийм ийм зүйлийг ахмад багшийн хувьд хэлэх гэсэн юм. Сүүлд нь хэлэхэд, миний бие 2007 онд Улсын хэмжээний тэргүүний “Гэгээрэл төв” шалгаруулах уралдаанд манай сумын “Гэгээрэл төв” шалгарч тэргүүн байр эзлэн иж бүрэн компьютерээр шагнуулаад тэтгэвэртээ гарч байсан нь сайхан санагддаг. Түүнээс хоёр жилийн өмнө нь аймагтаа хоёрдугаар байрт ороод 750 мянган төгрөгөөр шагнуулж сумандаа хөрөнгө оруулалт хийж байсан.