Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

М.Чулуун гэргий Памаа, том охин Цэнджав, хүү Цэдэнбалжир нарын хамт. 1953 он.

Халхын голын тулалдаанд Монгол Улсын баатар Д.Нянтайсүрэнгийн удирдсан Матадын 8 дугаар дивизийн 22 дугаар морьт хороог даргалж байсан нэгэн бол олон түмнээ “Одонт” хэмээн алдаршсан Мөнхийн Чулуун юм. Тэрбээр 1932-1939 онд Монголын зүүн хязгаар Дорнодод эх орны даалгавар хүлээж галын шугам, дайны талбарт тулалдсан юм. 1939 оны наймдугаар сарын 24-нд Японы эсрэг өргөн фронтоор давшилт явуулж, япончуудыг хөөгөөд маргааш нь буюу 25-нд Баянцагааны тулалдаанд өргөн фронтоор тулалдахад домогт 22 дугаар морьт хороог удирдаж байсан М.Чулууны баатарлаг гавьяаг мартах учиргүй. Ингээд “Миний аав” буландаа Халхын голын эрэлхэг хөвгүүдийн нэг, Хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн, ахмад дайчин Чулууны охин Цэнджавтай уулзаж ярилцлаа.

---

-Танай аав Увс нутгийн хүн байх шүү. Аавынхаа нутаг ус болоод ардын цэрэгтэй холбогдсон үүх түүхээс ярихгүй юу?

-Дөрвөд далай хааны Жажин гүний хошуу, одоогийн Увс аймгийн Тэс сумынхан “Одонт” хүүгээрээ буюу манай ааваар бахархдаг юм. 1921 онд 18 настайдаа ардын журамт цэрэгт элсэж баруун хязгаарт анх байлдахдаа “газарчин” цэргээр явсан тэр цагаас хойш 30 жил буюу 1951 он хүртэл зөвхөн эр цэргийн амьдралаар амьдарсан бахархалт түүхтэй хүн. Аав минь Равдангийн удирдсан 160 гаруй хүнтэй салбар ангиас авхаалж самбаагаараа шалгаран тийнхүү баруун хязгаарын тулалдаанд газарчин цэргээр явж түүхэн гавьяа байгуулсан тухай Цэргийн түүхийн архивт тэмдэглэгдэн үлджээ. Эх орноосоо хөөгдөн Тагна Тувагийн чиглэлээр хил нэвтэрч ард олныг түйвээж байсан цагаантны 500 гаруй цэргийг “Тагна” уул, Бөхмөрөний нутаг Хөшөө мод, Алтай, Байтаг Богдын уулсаар хоёр жилийн турш мөрдөн хөөж устгахад дайсны цэргийн байрлал зэвсэг, хүн хүчийг тандаж удирдлагадаа тухай бүр илтгэж байснаар ялалтад гол нөлөө үзүүлсэн гэж үздэг. Үүнээс гадна 1923 онд Ховд хотыг цагаантны үлдэгдлээс чөлөөлөх дайнд оролцож явжээ. Уг үйл явдлын дараа Хатанбаатар Магсаржав хэсэг залуусыг цэргийн эрдэмд сургахаар нийслэл хүрээнд дагуулж ирсний нэг нь М.Чулуун байсан бөгөөд энэ тухай дурсамждаа бичиж үлдээсэн байдаг. 1923 оны есдүгээр сард нийслэл хүрээнд ирж Ардын цэргийн нэгдүгээр морин бригадын хүнд пулемётын хороонд алба хаахдаа орос, монгол сургагчдаар цэргийн эрдэм заалгав. Сурсан эрдмийн шидийг үзүүлж 1926 онд хүнд пулемётын наводчик болсон байна. 1927 оны дөрөвдүгээр сараас салааны туслах жагсаалын дарга, хот хамгаалах харуулын суманд салааны даргаар ажиллаж, хэв журам сахиулахаас гадна нийслэлийн онцгой чухал газруудыг хамгаалдаг байв. Нийслэл хотын цэргийн хүрээнд 1932 он хүртэл ажиллан, цэргийн эрдэмд боловсорсон шилдэг боловсон хүчний нэг боллоо.

-Халхын голын дайныг 1930-аад оноос эхтэй гэж судлаачид хэлдэг. Үүнийг нь бататгах гэсэн мэт танай аав Чулуун эх орны зүүн хязгаарт 1932 оноос томилогдож үүрэг хүлээсэн байдаг?

-Аавын минь зүүн хязгаарт ажилласан найман жил бүхэлдээ дайн тулааны хүнд бэрх цаг үе байлаа. Тэр жилүүдэд тэрбээр Дорнодын хил орчмын ардын армийн бараг бүх салбар ангиудад шилжин сууж эх орныхоо дархан хилийг хамгаалж байв. 1932-1939 оны тавдугаар сар хүртэл Дорнодын хил орчмоор том жижиг тулгаралтууд үргэлж болж, дайсны зүгээс өдөөн хатгалга хийх, худаг ус хордуулах зэргээр байнгын түгшүүртэй байжээ. Ингээд аав 1932 оны зургадугаар сараас Чоно гол дахь тусгай суманд салааны дарга, 1934 оны наймдугаар сараас Тамсагийн дивизийн 15 дугаар морьт хорооны хоёрдугаар суманд салааны даргаар, 1936 оны арванхоёрдугаар сараас мөн хорооны хүнд пулемётын сумангийн даргаар ажиллав. 1937 оны нэгдүгээр сараас Матадын наймдугаар дивизийн 23 дугаар морьт хорооны гуравдугаар сумангийн даргаар, 1939 оны тавдугаар сараас мөн дивизийн 22 дугаар морьт хорооны даргаар тус тус ажиллаж, дайн тулааны хүнд үед дайчин нөхдөө хошуучлан тулаан бүхэнд ялалт байгуулж байлаа. Аав Чулуун маань Халхын голын дайны өмнөх жилүүдэд их бага олон арван тулгаралт, тулалдаанд ялалт байгуулж байсан тухай түүхийн баримтанд тулгуурлан өгүүлье.

1935 онд түүхэнд нэрлэснээр “Халхын сүм”-ийн орчимд болсон хилийн будлианд харуулаа удирдаж, Японы морьт цэргийн суманг бүр мөсөн устгасан нь хүч тэнцвэргүй анхны тулаан байсан гэдэг. Эндээс дайсны олон арван амьд хүч, зэвсэг техникийг олзлон авчээ. 1936 онд М.Чулуун заставын даргаар ажиллаж байв. Энэ үед “Булан дэрс”-ний харуулаар хил зөрчсөн Японы бүлэг цэрэг, “Алаг морьт”-ын харуулаар цөмрөн орж ирсэн Японы морьт цэргийн ангийг эх орныхоо торгон хилээс хөөн гаргасан байна. Мөн онд “Адаг дулаан”-ы харуулаар нэвтэрсэн Японы морьт цэргийн ангийг бүрмөсөн бут цохиж устгажээ. Энэ бүхэн зөвхөн аавын минь удирдсан анги салбарт төдийгүй Монгол орны хувьд “Зарлаагүй дайны оршил” байлаа. Энэ бүхнээс харвал Халхын голын дайн нь зөвхөн 1939 оны тавдугаар сараас есдүгээр сарын хооронд болоогүй бүр 1930-аад оны эх, дунд үеэс эхлэлтэй гэдэг зарим түүхчдийн үг батлагдаж байгаа юм.

-Өнөө жил Халхын голын ялалтын түүхт 80 жилийн ой тохиож байна. Аавынхаа Халх голын дайнд хэрхэн оролцсон тухайд дуулж сонсч байснаа яриач?

-Түүхэнд тэмдэглэснээр Халхын голын дайн “албан ёсоор” эхлэх үед цэрэг эрийн амьдралд аль хэдийнэ хатуужсан М.Чулуун наймдугаар дивизийн 22 дугаар морьт хорооны хоёрдугаар сэлэмт сумангийн дарга, ахмад цолтой болсон байв. Аав минь Халхын голын байлдааны эхний тушаалыг 1939 оны тавдугаар сарын 6-нд дивизийн дарга хурандаа Д.Нянтайсүрэнгээс авсан байдаг. “Баргын Богд ууланд байрласан Японы батальон цэргийн хүч “Үүдийн худаг”-аар довтлон ирэх мэдээ авсан тул нэг сарын хоол хүнс сум хэрэглэл авч өнөө шөнийн дотор байлдааны маршаар хөдөлж дайсныг устга” гэсэн тушаалыг биелүүлэхээр нэмэгдэл хүч болох нэг хуягт, хоёр морьт салааны хамтаар тэр шөнөдөө хөдөлж, эх орны хилийг нэвтрэн дайсны нутгийн гүнд оржээ. Улмаар цэргүүдээ хориглолтод оруулж, тагнуулын ажиллагаагаар дайснаа тандан судлаад тавдугаар сарын 12-ны үүрээр бүслэн авчээ. Маргааш орой нь гэхэд дайсны үндсэн хүчийг бут цохин, 70 гаруй амьд хүч, үлэмж хэмжээний зэвсэг техник олзлон авсан байдаг. Японы явган цэргийн энэ батальон нь Буйр нуурын баруун талд, Баргын Богд уулнаас зүүн тийш 30 орчим километрт байрлаж байсан бөгөөд цэргийн тоо зэвсэг техникээр манайхаас илүү давуу байсан гэдэг юм. Гэсэн ч дайсны байдалд зөв дүгнэлт хийж хүчээ зөв хуваарилснаар ялалтад хүрсэн байна. Үүний дараа аавын суманг “Бадам иш”-ийн худаг дээр дивизтэйгээ нийлсэн үед буюу зургадугаар сарын гуравны өглөөгүүр дайсны найман онгоц 30 минутын турш бөмбөгджээ. Тухайн үед сумангийн дарга цэргүүдээ асар хурдан тараан байрлуулснаар ямар ч хохиролгүй гарсан гэдэг. Дивизийн штабаас дахин тушаал ирэв. Халхын голын нөгөө эрэгт гарч, дивизийн бусад анги салбаруудыг гол гатлах үед хориглон, хамгаалах тушаалыг гүйцэтгэх болов. Гэтэл ус үерлэжээ. Дивиз шууд маршаар гол гатлах аргагүй. М.Чулуун өөрөө шумбан, гарам олж, замчлан гаргав. Хүнд пулемётын наводчик цэрэг ус гатлах үедээ пулемётаа усанд алдсаныг мөн л тэрбээр шумбан олж өгсөн гэдэг. Тэс голын хөвөөнд төрж өссөн, “Мөнхийн усч хүү” хэмээн нутгийнхандаа нэрлэгдэж асан түүний нэг эрдэм ийнхүү амин чухал үед тусаа өгсөн нь энэ.

Матадын VIII дивизийн даргаар ажиллаж байсан хурандаа Д.Нянтайсүрэн “БНМАУ-ын улсын баатрууд” дурдатгалын номондоо “ 22 дугаар морьт хорооны ахлах дэслэгч М.Чулуун даргатай хоёрдугаар морьт суманг 37 мм-ийн их бууны салаа буюу Михлайн танк эсэргүүцэх их бууны салаагаар хүч нэмэгдүүлэн давшилтад оруулав. Ахлах дэслэгч М.Чулууны суман эрэлхэг зориг гаргаж, байлдааны уран арга, тактик хэрэглэн, бут цохиж, хөөн зайлуулсан юм. Энэ тулалдаанаар амьд хүч, зэвсэг техник, нууц баримт бичиг, бусад зүйлийг олзлон авсан нь цаашдын олон тулалдаанд их ач холбогдолтой болсон юм” гэж тэмдэглэжээ. Энэ бол М.Чулуун сумангаа удирдан “Элст манхан”-ы тулалдаанд орж, ялалт байгуулсан үйл явдлыг дурсан бичсэн хэрэг. Энэ тулалдаан бараг дуусаагүй байхад дивизийн дарга Д.Нянтайсүрэн 22 дугаар морьт хороог М.Чулуунаар удирдуулах болж, Дархан уулын чиглэлээр зүүн гар талд тулалд гэж тушаав.

Монгол-Зөвлөлтийн цэрэг Японы эсрэг өргөн фронтоор давшилт эхлүүлж, тулалдсаар байв. М.Чулууны удирдсан 22 дугаар морьт хороо наймдугаар сарын 24-ний өглөө нэргүй өндөрлөгийг эзлэх тушаал биелүүлж, япончуудыг хөөсөн юм. Маргааш нь наймдугаар сарын 25-нд Баянцагааны тулалдаанд нэгдсэн фронтоор давших үед манай аав Чулуун ухаан алдан, эмнэлэгт хүргэгджээ. Ингэж эрүүл мэнд муудсан нь бүхэл бүтэн найман жилийн турш дайны талбарт амь биеийг үл хайхран тэмцэж, байгаль, цаг уурын хатуу ширүүн нөхцөлд хээрээр гэр хийж, хэцээр дэр хийж явсных байлаа. Аав минь 1939 оны есдүгээр сард биеийн эрүүл мэндийн байдлаас шалтгаалан бэлтгэл офицерээр халагдан, төрсөн нутагтаа амьдарч байгаад 1944 оны хоёрдугаар сард цэргийн албандаа эргэн ирэв. Ингээд Өндөрхааны цэргийн танкийн хороонд ажил ангийн даргаар, 1947 оны зургадугаар сараас цэргийн төв эмнэлгийн штабын комендантаар ажиллаж байгаад 1951 онд дахин бэлтгэл офицерээр халагдан, арми бүрэн хэрэглэлтэй гэрээр шагнан, төрсөн нутагт нь нүүлгэн хүргэн өгч байжээ. 1945 оны чөлөөлөх дайны үед ар талын цэргийн ангид ажиллаж байсан учраас аавыг минь уг дайнд оролцсон гэж үзэх үндэслэлтэй юм.

-Та түрүүнд “Энх цагийн хөдөлмөрт хүчээ өгсөн он жилүүд” гэж аавынхаа нутаг усандаа ажиллаж амьдарсныг онцолж байсан. Тэр тухай сонирмоор байна?

-Аав минь төрсөн нутагтаа ирээд тэр үед дөнгөж байгуулагдаж байсан Тэс сумын хоёрдугаар бага сургуульд аж ахуйн ажил хариуцан 17 жил ажиллав. Эсгий гэрт хичээллэж эхэлсэн сургуулийг байр савтай болгох бүх л ажил түүний гараар босов. Дотуур байранд хүүхдээ сургадаг хүмүүсээр сургуулийн түлээг ээлжлэн бэлтгүүлдэг болсноор улсын мөнгийг хэмнэдэг байсан гэж тэр үеийн ахмад буурлууд түүнийг дурсдаг билээ. Хүүхдүүдийн хувьд биеийн тамирын талбай, модон морь, савлуур, турник, ялангуяа багийн бага сургуульд бол өнөөдөр ч ховор эд. Тэгвэл энэ бүхнийг хийгээд зогсохгүй багийн сургуулийг халуун усны байртай болгон, тохижуулж байжээ. Төмс, хүнсний ногоог өөрсдөө тариалж, дотуур байрны сурагчдын хоолны хэрэгцээг хангах болов. Аавын минь Тэсийн бага сургуульд ажилласан он жилүүд хэдийгээр улс оронд ардын хувьсгал ялаад багагүй хугацаа өнгөрсөн байсан боловч хөдөөгийн ардууд хүүхдээ сургуульд сургах төдийлөн дуртай биш байв. Харин аж ахуйн даргын хичээл зүтгэлээр сургуулийн орчин нөхцөл сайжирч, нутгийн ардууд ч хүүхдээ сургуульд явуулах дуртай болсон тухай хөгшчүүл өдгөө дурсан ярьдаг юм.

-Танай аавыг баатар болох гавьяатай хүн гэдэг юм билээ?

-Миний аав М.Чулууны хөдөлмөр, зүтгэлийг төр засаг өндрөөр үнэлж, “Цусан гавьяаны нэгдүгээр зэргийн одон”, “Цэргийн гавьяаны одон”, “Байлдааны медаль”, Монголын болон ЗХУ-ын “Бид ялав” медаль, Хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн цол, тэмдгээр шагнажээ. Арми болон улс, хоршоолол, боловсролын байгууллагын шагнал гээд нийтдээ 40 гаруй удаа шагнагдаж байсан байна. Зөвхөн шагнаад зогссонгүй, эх орныхоо тусгаар тогтнолын төлөөх үнэлж баршгүй гавьяаг хойч үед нь алдаршуулахад багагүй анхаарч ирсэн. 2005 онд Монгол Улсын Засгийн газрын тогтоолоор Тэс сумын Хар үзүүрийн сургуулийг аавын минь нэрэмжит болгосон. Мөн Увс аймгийн музейд М.Чулууны нэрэмжит булан байгуулжээ. “Монгол эх орныхоо төлөө амь, бие үл хайрлан тэмцэж явсан олон зуун баатарлаг хөвгүүдээр хойч үе бид бахархан, М.Чулуун шиг гарамгай гавьяатнуудыг үрийн үрд алдаршуулан, эх оронч үзлийн үлгэр дуурайл болгох нь зүйтэй санагдана” хэмээн сэтгүүлчид, бичиг номын хүмүүс аавын минь мөнхийн гавьяаг үнэлдэг юм. Аавын минь хайрт хүү, миний төрсөн дүү дэд хурандаа Цэдэнбалжирын тухай энд хэлэх нь зүйтэй. Тэрээр аавынхаа цэргийн эрдмийн гавьяаг үргэлжлүүлж Афганистаны Элчин сайдын яаманд цэргийн атташегээр нэр төртэй ажиллаж байсан.

Эцэст нь цэргийн түүхчдэд хандан хэдэн зүйлийг зориуд хэлье гэж бодсон юм. Нэгдүгээрт, М.Чулуун VIII дивизийн 22 дугаар морьт хороог дайн дуустал удирдаж байгаад байлдааны талбарт ухаан алдсан тухай дээр өгүүлсэн билээ. Гэтэл уг хороог арав хүрэхгүй хоног удирдсан хүний нэрээр “Бадарчийн хороо” хэмээн нэрлэдэг нь үнэнд нийцэхгүй юм. Хоёрдугаарт, Халхын голын дайныг ялалтад хүргэсэн гол тулалдаануудад хэний удирдсан дивиз, хороо, суман ямар үүрэгтэй оролцож, хэрхэн тулалдсаныг 80 жилийн ойн өмнө нарийн тодруулмаар санагддаг юм. Гуравдугаарт, Эх орны зүүн хязгаарт 1930-1940 оны хооронд өрнөсөн, ялангуяа 1939 оны Халхын голын дайны гол үйл явдлуудын талаарх мэдээллийг тодорхой гаргаж тавих хэрэгтэй. Энэ дайныг дайн байгаагүй, жижиг мөргөлдөөн байсан гэх мэтээр түүхийг илт гуйвуулж, эх орноо хамгаалан тэмцэж явсан эх орончдоо доромжлон гутаасан зарим түүхч, судлаачдын мэдэгдэлд харамсаж явдгаа нуух хэрэггүй биз ээ. Түүх түүхээрээ үлдэх ёстой гэдэг билээ.

Түрүүч нь № 097(6198) дугаарт

1984-1990 оны хооронд Намын Төв хорооны нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан монгол төрийн зүтгэлтэн Цэрэнпилийн Балхаажав гуайн ярианы үргэлжлэлийг хүргэж байна. Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, философийн шинжлэх ухааны доктор, профессор эл эрхэм монгол тооллоор өдгөө 92 насны сүүдэр зэрэгцэж байгаа. Өмнө нь сонин хэвлэлд хүн судлал, философийн тухай гээд ихэвчлэн эрдмийн ажил судалгааны бүтээлийнхээ талаар ярьсан байдаг. Харин энэ удаад нам төрд зүтгэсэн он жилүүдийнхээ тухай цухас цухасхан дурдсан юм. Тухайлбал, өмнөх хөөрөлдөөнд тэрээр Цэдэнбал даргын дэргэд ажиллаж байснаа, наян найман онд Москвад Бал даргатай хамгийн сүүлд уулзсанаа дурссан. Мөн ерэн оны цагаан морин жилийн гуравдугаар сард Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцроход “Би лав хувьдаа “огцорно” гэдэг үгийг хэрэглэхгүй шүү, бусад нь хэлдэг юм байгаа биз” гэсэн хатуу байр суурьтай байснаа ч хэлсэн юм. Ингээд Балхаажав гуайн ярианы үргэлжлэлийг хүлээн авна уу.

---

-Жамбын Батмөнх гуай хамт ажиллахад ямар хүн байсан бэ. Та хоёр бол олон жил мөр мөрөө түшиж монгол төрийн төлөө зүтгэсэн хүмүүс?

-Батмөнх бид хоёр намын дээд сургуульд хамт багшилж байсан. Тэнд танилцсан, нэг үеийн хоёр яалт ч үгүй мөн л дөө. Батмөнх надаас хоёр насаар ах шиг санагдана. Мэдлэгтэй, чадалтай даруухан, их ажилсаг хүн. Ажлыг бол хийж чаддаг хүн байсан. Бид хоёр Төв хорооны нэг хэлтэст нэг дор хамт нэг жил болсон юм. Батмөнх Их сургуулийн захирал байж байгаад 1974 онд байна уу даа, Төв хороонд ирсэн. Төв хорооны шинжлэх ухаан боловсролын хэлтсийн эрхлэгчээр ажилллаж байсан. “Батмөнхийг авчирбал яасан юм бэ” гэх саналыг би гаргаж байсан. Тэгэхэд би өөрөө адилхан хэлтсийн эрхлэгч байсан л даа. Нэг дор хамт ажиллахад сайхан юм даа гэж бодохгүй юу. Төв хороонд ирээд удалгүй Сайд нарын зөвлөлийн орлогч дарга болсон. Тэгээд дараахан нь Ерөнхий сайд болоод надад гүйцэгдэхээ байсан. Төрийн ажилд нь би хутгалдаж оролцдоггүй, үндсэндээ хол хөндий байсан. Намайг дуудаж уулзаад ажил төрөл яриад энээ тэрээ болоод байхгүй. Гэхдээ найзууд юм хойно хааяа уулзаж ярилцалгүй яахав. Харин Батмөнх дарга намайг Намын Төв хорооны нарийн бичгийн дарга болгоё гэдэг саналыг тавьсан юм билээ. Би ч энэ хүнд тусалж, дэмжиж ойр байх нь зөв гэж бодсон. Бид хоёр хөдөө гадаа хамт явж л байсан. Хааяа тамхиа татаж, дэмий ярих гээд манай өрөөгөөр ороод ирнэ. Нэг үеийн багш нар хойно нэгнээсээ цэрвээд байлгүй дэмий юм ярина. Тэгээд би “За одоо намайг тамхиар утаж болсон бол та явна уу” гэхээр инээд алдаад гараад явдаг сан. Батмөнх дарга ямар тамхи татдаг байв, та хоёр элдэв шалдав юу ярьдаг байв гэж хүмүүс сонирхож байдаг. Би хүний тамхи, архи хоёрыг үнэндээ мэдэхгүй хүн. Тэр хоёрыг огтоос хэрэглэж байгаагүй болохоор тоодоггүй.

-Бал даргын тухай өмнөх ярилцлагадаа хоёулаа ярьсан. Гэхдээ би нэг зүйлийг сонирхох гэсэн юм. Цэдэнбалыг солих нь зөв гэсэн Хрущёвын бодлогыг та юу гэж үздэг вэ?

-Хрущёв Цэдэнбал дарга хоёр хоорондоо тийм ч таарамжтай байгаагүй. Нэг нь нэг хүнийг шүтэж бишрэх асуудлаар их хөөцөлдчихсөн байсан. Нөгөө дэх нь нэг хүний тахин шүтэх асуудалтай өөрөө нэр холбогдоод байсан үе. Цэ дарга Хрущёвын бодлогыг тэр энэ гэж сайшаадаггүй байсан нь үнэн чанартаа тийм учиртай юм билээ. “Сталины хөшөөг авч хая, Чойбалсанг буруутга” гэж Хрущёв шууд тушаах маягаар хэлдэг байж. Түүний хариуд Цэдэнбал дарга тусгаар тогтносон улсыг удирдаж байгаа намын байр сууринаас хатуу хандсан байдаг. “Чойбалсангаа бид хэзээ ч муулахгүй, тэр хүний Монгол Улсын тусгаар тогтнолд баримталж байсан ардач байр суурь их зөв байсан” гэж Бал дарга үздэг байсан. “Сталин бол Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг хамгаалах байтугай олж авахад гол байр суурь баримталж байсан. Тиймээс Сталиныг монголчууд бид үзэн ядах боломжгүй, хөшөөг нь буулгахгүй” гэж Хрущёвын өөдөөс хэлж байжээ. Үндсэндээ олон удаагийн үүрэг даалгаварыг нь хүлээж аваагүй юм билээ. Цэдэнбал дарга тусгаар улсын эзэн гэдгээ тэгж харуулж чадаж байсан.

-Та түрүүн яриандаа Горбачёвын тухай дурсаад авна лээ. Гэхдээ би энэ тухай ярихгүй гэж байсан. Та Горбачёвтай олон уулзаж байв уу?

-Горбачёвыг Ставропольскийн хязгаарын хамтралын намын үүрийн дарга байхад нь уулзаж байсан. Тэр чинь жараад оны дунд үе. Тэгэхэд маш эрүүл саруул ухаантай, Сибирээс ирж тэнд суурьшсан сүрхий хүн байсан. Сүүлдээ чухам хэн болсныг би мэдэхгүй юм даа.

-Танаас олон л хүний тухай асуумаар санагдах юм. Ухаандаа, 1972-1987 оны хооронд Сайд нарын зөвлөлийн нэгдүгээр орлогч дарга, ерэн он хүртэл Улс төрийн товчооны гишүүнээр ажиллаж байсан Түмэнбаярын Рагчаа гуайг асуулгүй өнгөрч боломгүй. Саяхныг хүртэл сэрүүн тунгалаг байсан монгол төрийн зүтгэлтэн?

-Рагчаа гуай дайчин шуурхай хүн. Юмыг их хатуу хуваарилна. Харин ажлын үр дүнг нь сонсоод үнэлэх чадвар сайтай. Хүнийг загнаж л байна, буулт нь зөөлөн. Үндсэндээ хүний анхаарлыг татах гэж их айхавтар үүрэг даалгавар өгнө. Тэгээд түүндээ сэтгэл нь ханадаг байсан. Гэхдээ хэнд ямар үүрэг өгснөө мартдаггүй, заавал шалгадаг тийм хүн. Сайд нарын зөвлөлийн хүн учир дээгүүр л хоорондоо ярьж байсан байх. Мань мэтийн жулдрайнуудыг тэр бүр анхаараад, яриад байсан нь юу л бол.

-Таны туулсан зам мөр, эзэмшсэн боловсролыг хараад “Монгол төрийн зүтгэлтэн гэж ийм л хүн байдаг байх” гэсэн бодол төрдөг юм. Ерээд оноос хойших төрийн үйл явцыг та хэрхэн харж байна. Боловсролтой гэдэг юм уу, төрийн тулхтай хүмүүс гэвэл хэн байсан бол?

-Жасрай эхлээд зовлонтой байх үед нь өөд татах гэж оролдсон. Гэхдээ өөрөө яагаа ч үгүй явчихлаа. Түүнээс хойш тухтай тулхтай ямар хүн удирдаж байна гэх миний сонирхол буурсан, тэдний зүгээс ч бидний санаа бодлыг сонсч, уулзаж барьж, яавал дээр вэ гэж асууж сурдаг хүн байхаа больсон. Чимээ алдарсан гэж дээр хэлсэн нь тийм учиртай.

-Ингэхэд Монголоос орос цэргүүдийг гаргах ажлыг гүйцэтгэсэн хүний нэг та. Тухайн үед хэцүү байв уу. Ер нь цэрэг гаргадгийн цаад нарийн учир нь юу байсан юм бэ?

-Би 1989 онд Дорнодод очиж орос цэрэг гаргах ажлыг тэндэхийн цэргийн дарга нартай нь уулзаж барьж зохион байгуулсан. Орос цэргүүдэд “Та бүхэн үүргээ гүйцэтгэсэн. Одоо ингээд ийм зүг чиг гарч ирлээ, та нарыг бид хэзээ ч мартахгүй, Монгол Оросын харилцаа бол мөнхийн харилцаа” гэж хэлээд албан ёсоор үдсэн. Надад аль болохоор сайхан гаргаарай гэж захьсан л даа. Улаанбаатарынхыг бас өөр хүмүүс хариуцаж гаргасан. Дундговьд бас их олон цэрэг байлаа шүү дээ. Хятад Монголын харилцаа тэр үед сайн биш байлаа. Хятад Монголын харилцаа 1949 оноос хойш жигдрээд ирсэн. Ийм үед Оросын цэрэг Монголын хил дээр байгаад байна гэдэг Хятад Монголын харилцаанд нөлөөлж болох байсан байх. Тэгээд ч Орос орон цэргээ татаж авъя гэсэн бодлого барьж манай төр засагтай ярьсан байх. Зүй зохистой гаргалт байснаас хөөж гаргах юм уу, үзэн ядаж гаргах тийм зүйл болоогүйг хэлэх хэрэгтэй. Нийгэм цаг үеийн шаардлага л байсан. Зөвхөн манайхаас гарсан юм биш. Германд гэхэд асар хүчирхэгжсэн Оросын цэрэг байрлаж байсан.

-Лоохууз, Сурмаажавын хэрэг гээд бүгд мэднэ. Тэдэнтэй та хэр ойр байв?

-Лоохууз чинь тавиад онд сангийн аж ахуйн удирдах газрын дарга байсан. Тэр үеэс эхлээд мэднэ. Төв хороонд лектор байсныг нь мөн мэднэ. Хойно хөдөө аж ахуйн академид суралцаж байсан үеийг нь ч мэднэ. Тэр үед Жүгдэр гэж философийн эрдэмтэн хойно сурч байхдаа хөлөө хугалчихсан хэвтэж байв. Лоохууз бас хойно академид байсан. Тухайн үед Лоохууз өөр санаа бодолтой хүмүүсийг цуглуулж байсан шиг санагдана. Жүгдэрийг ч тэр, намайг ч тэр түүндээ оролцуулах гээд л. “Бид тэгж чадахгүй ээ. Байр суурь өөрчлөгдөх зүйл байхгүй, та нар хоорондоо юу гэж ярилцдаг юм байгаа, тэр шугамаараа л яв” гэж саналаа хэлж байсан. 1963 онд билүү, өвөл би гэртээ ирээд Тэрэлжид хэд хоног амарсан юм. Тэгэхэд Лоохууз бид хоёр бас тааралдсан л даа. Лоохуузыг дагаад би ууланд явж байв. “Чи анд дуртай юу” гэж надаас асуув. Би ан ав гэж мэдэхгүй, ялаа, шумуул, шалз, жоом л устгаж чадаж магадгүй гэдгээ хэлсэн. Манай хүн чоно тааралдвал хоёулаа буудна шүү, чи ч ан авд хань болохоор нөхөр биш юм гээд инээж байсан. Лоохууз тийм ч буурь суурьгүй амьтан биш шүү дээ. Тохитой, юмыг олон талаас нь боддог, хурц ухаантай хүн. Юмыг сайжруулъя гэж бодсоноос тэр үед муутгая гэж хэн ч бодоогүй байх. Тухайн үед Жалан-Аажав гуай Улс төрийн товчооны нарийн бичгийн даргаар ирээд байсан үе. Би жаран дөрвөн онд намын түүхээ судлаад цаасаа ухаад сууж байгаа. Лоохууз нарын яриа хөөрөө Төв хороогоор дуулдаж байснаас намын түүхийн институтит гүнзгий орж ирээд дуулдахгүй нь лав. Би жаран таван онд намын түүхийн долдугаар бүлэг гэдгийг нь хариуцаж бичээд Нямын Жагварал даргад дуусгаад өгсөн. “Намын товч түүх” номонд миний тэр бүлэг орсон. 1945 оноос хойших намын түүх л дээ.

-Та бол баялаг номын сантай хүн байж таараа. Таны номын сан тэр чигээрээ Монголын нам төрийн түүх байх нь мэдээж дээ?

-Ном байна аа байна. Нийгмийн ухааны академийн Наранбаяртай ярьчихаад байгаа. “Миний номыг та нар ав” гэсэн. Надад тав гурван юм өгнө л гэж байна лээ. Зүгээр авахгүй худалдаж авна гэдгээ хэлсэн нь тэр. Өгдөг юм байгаа биз. Гол нь миний өөрийн олж хадгалсан жинхэнэ ориг ботиуд, мөн гар бичмэлүүд гээд үнэ цэнтэй ном бүтээлүүд бий. Тийм болохоор хадгалаад, далд хийгээд орхичих хүнд өгмөөргүй байгаа. Яваандаа хэрэгтэй юм байвал хэвлүүлэх барих, залуучууд ашиглах тийм л үүднээс өгнө гэж яриад байгаа.

-Та ерэн оноос хойш улс төрд оролгүй гэртээ суусан. Харин энэ хугацаанд судалгааны гол бүтээлүүдээ хийлээ, шинжлэх ухааны докторын зэргээ ч хамгааллаа?

-Зав чөлөөтэй болчихгүй юу. Өөрөө өөрийгөө мэднэ гэдэг чинь их юм байхгүй юу. Бусдад захирагдах хэцүү. Би бол хориод боть, гуч дөчөөд товхимол, эрдэм шинжилгээний өгүүллэгээд гэвэл 140-өөд, бусад сонин хэвлэлд бичсэн барьсан юм гэвэл тоо гаргах амаргүй. Би чинь хувийн дэг гэж айхтар юманд захирагдаж явдаг хүн. Нэгдүгээрт эрт босох.Өглөөний 4, 5 гээд сэрчихдэг. Сэрсэн хэрнээ хий дэмий хэвтээд байдаггүй. Юухан хээхэн хийгээд, бичиг цаастайгаа зууралдана. Дараагийн зүйл бол юмыг заавал бодох. Бод гэдэг даалгавар бол миний ээжийн даалгавар, гэр бүлийн даалгавар, мөн төрийн ажлын даалгавар байсан. Хонинд явсан ч хаагуур хариулах уу, яах уу ийх үү гэж боддог байсан. Урьдаар сайн бодож байж шийдээ гаргадаг. Шийд гарсны дараа бол буруу зөв нь хамаагүй, түүгээрээ л явна. Гурав дахь нь буруу юмнаас зайдуу байж цээрлэж, жигшсэн бол түүнээ зайлшгүй хадгал гэсэн зарчим. Архи, тамхи, элдэв бусын хараал хэрүүл, хүнтэй муудалцах гээд тэр бүгдийг би дэмий гэж үздэг. Мөн их идэж болохгүй. Энэ нь цадтал идээд залуурч болохгүй гэдэг ойлголт биш. Ерөөсөө ходоод гэдсээ мөнхөд өлмөн зэлмэн байлгах гэдэг утга. За тэгээд маш их явган явах хэрэгтэй гэж үзнэ. Чи бол хонь хариулж явган явж сурсан хүн, энэ хөдөлгөөнийг хэзээд ч алдаж болохгүй гэдэг шийдлийг хэвшил болгосон. Би өглөө оройдоо байшингаа явган тойрдог. Таягтай таяггүй хамаагүй явна.

-Төв хорооны нарийн бичгийн дарга байхдаа төрийн ордон руу үргэлж алхдаг байсан биз?

-Өглөө, орой ажил руугаа алхчихна. Төв хороонд байхад над шиг өглөө эрт ирж цагаа бүртгүүлдэг, надаас орой харьдаг хүн бараг байгаагүй. Үзэл суртлын хэлтэс гэдэг чинь тоймгүй их ажилтай. Шөнийн арванхоёр, нэгээс нааш ажил дуусахгүй. Тэгээд унаа цуцаа гээд байхгүй. Гараад л алхчихна. Айдас хүйдэс бага байж дээ. Тэр байтугай нэг өдөр талбай дээгүүр алхаж байтал чоно гүйж явсан. Одоогийн дуурийн театрын тэндээс нэг юм гүйгээд хөшөөний урдуур гараад Дотоод яамны тийшээ явчихлаа. Нохой юм уу гээд хараад байтал чоно мөөн. Сургуулилтай чоно биш хотод орж ирээд өөрөө төөрчихсөн явсан чоно байсан юм билээ. Өглөө эрт ажилдаа ирж бараг шөнө орой гэр лүүгээ явдаг учир замд хүмүүс таараад уулзаж хоргоогоод байх нь гайгүй байсан.Миний дэгэнд бас ажилсаг бай гэдэг зүйл бий. Үнэндээ би зүгээр сууж чаддаггүй. “Чи юм бүтээсэн байж болно, гэхдээхоосон маяг үзүүлсэн байдалтай битгий яв” гэж өөртөө хэлдэг. Үүнийгээ ижий аавын захиас, өөрийн барих чиг шугам гэж боддог.

-Хэзээ билээ дээ, төмөр замын Раш гуайтай ярьж суухад тантай уулздагаа хэлж байсан. Ер нь тантай уулздаг хүмүүс гэвэл хэн байна?

-Раштай би хэзээний танил. Төмөр замыг хөл дээр нь босгосон хүн. Уулздаг хүн гэвэл Лантуу байна. Амралтад ч хааяа таарч байх юм. Илэн далангүй найрсаг, сайхан хүн. Бид хоёр утсаар байнга ярьдаг. Ерөнхий сайд байсан Думаагийн Содном байна. Би сайн танина. Цагаан Молом гэж ярьдаг Цэндийн Молом байна. Сайд нарын зөвлөлийн орлогч дарга байсан хүн. Ерөнхий сайд байсан Гунгаадорж байна. Дорноговийн манай Жагварал гуайн нутгийн хүн. Адьяа бид бол байнгын харилцаатай.

-Буурал Очирбат гуайтай уулздаг уу, тэр хүн нэг л чимээгүй байх, уул нь юм ярих хүн дээ?

-Ярихаар барах уу, маш их юм мэдэж байгаа хүн. Толгойтой ч хүн. Намыг удирдаж байлаа, үйлдвэрчний байгууллагыг ч удирдаж байлаа. Ерөнхийлөгч байсан П.Очирбаттай бас ойр. Гэр бүлийг нь би танина.

-Улс орныг ямар хүн удирдах ёстой юм бэ. Төрийн хүний ноён нуруу гэдгийг та юу гэж ойлгодог бол?

-Шууд хэлэхэд өөрөө юм мэддэг байх ёстой. Өөрөө маш өндөр боловсролтой юм мэддэг байж хүнийг удирдана. Юм мэдэхгүй, хуучин мэдлэгт дулдуйдсан, аманд байгаа зүйлээрээ хүнийг удирдаж болохгүй. Өөрөө маш их ажилсаг байж бусдад үлгэр дуурайл үзүүлнэ. Төрийн хүний хэлсэн үг хийж байгаа ажил нь ноён нуруутай байх ёстой. Хүн чанарыг бүрэн хадгалж чадсан байх ёстой. Хэлсэн үг, хийсэн зүйлдээ эзэн байх ёстой. Тэр зүйл нь улс орны хөгжилд нэмэр болох тухай яригдахаас биш хувь хүний өөрийнх нь юм болж үнэлэгдэх ёсгүй.

-Таны үед хувийн шунал, хувийн амбиц гэж байсан уу. Би шинэ хүүхэд учир сайн мэдэхгүй юм. Одоо бол төр барьж байгаа хүмүүсийн шунал, амбиц нь хэрээс хэтрээд байх шиг?

-Түүнийг мэдэхгүй байна. Би хувьдаа бичгийн нэг хар машинтай байсан. Улсынх байсан учир эргүүлээд тушаасан. Долоон төгрөг хэдэн мөнгөний ч билээ харилцааны тэмдэглэлийн зүйлээ бас тушаасан. Тэгж байж тойрох хуудасны тухай ярина. Унах машингүй, одоо ч унах машингүй. Зуслан гэдэг юманд байргүй. Хадгаламж гэдэг юм байхгүй. Оффшор гэж байхгүй. Дээр нь илүү орон сууц элдэв шалдав юм байхгүй. Ийм л янзаар халагдсан ч гэх үү, хөөгдсөнч гэх үү. Ингэхэд өнөө 07 га газраа хүртэл төрөөс олж авч чадаагүй. Ар гүнтэд нэг газар өгнө л гэж дуулдсан. Өнөөг хүртэл чимээгүй байна. Би ч хөөцөлдөж энээ тэрээ болохгүй юм, манай хүүхдүүд ч тийм зүйлд сонирхол муутай намайг дуурайсан хүмүүс юм. Иймэрхүү л байдлаар биеэ авч яваа арчаагүй ч гэж болохоор хүн байна даа.

Өнөө жил 55 дахь удаагаа зохиогдож байгаа Монголын математикийн олимпиад нийслэлийн Сүхбаатар дүүргийн “Шинэ үе” сургууль дээр саяхан болж өнгөрсөн. Энэ талаар тус сургуулийн математикийн тэнхимийн эрхлэгч Намчимын Дайвий-Одтой ярилцсан юм.

---

-Монголын математикийн олимпиад “Шинэ үе” сургууль дээр боллоо. Энэ удаагийн олимпиадын онцлог юу байв?

-Монголын математикийн олимпиадын хорооны гүйцэтгэх захирлаар МУИС-ийн математикийн тэнхимийн багш доктор Г.Баярмагнай ажилладаг. Их, дээд сургуулиудын эрдэмтэн математикчдаас бүрдсэн энэ байгууллага 55 дугаар олимпиадыг олон улсын олимпиадын жишигт оройтуулах тал дээр хэд хэдэн шинэ ажил санаачиллаа. Тухайлбал, олимпиад гурван ангиллаар зохион байгуулагдсан ба оролцогчдын бодолтыг нийтэд ил тод болгон, засалтын үр дүнг багууд албан ёсоор хүлээн зөвшөөрч гарын үсэг зурж баталгаажууллаа. Мөн хотын дүүргүүдийг аль болох жигд хамруулахын тулд дүүрэг бүр баг бүрдүүлж оролцлоо. Нөгөө талаас 55 дугаар олимпиадыг хамтран зохион байгуулагчаар Ерөнхий боловсролын “Шинэ үе” сургууль ажилласан юм. Тус сургуулийн захирал Монгол Улсын ардын багш Ү.Маам математикийн багш мэргэжилтэй хүн. Тэрээр энэ удаагийн олимпиадын үеэр Монголын математикийн олимпиадад олон жил хүчин зүтгэсэн ахмадууд, дунд үеийнхэн, мөн залуу математикчдад хүндэтгэл үзүүллээ. Бид энэ удаагийн олимпиадыг зохион байгуулах эрхээ 2018 онд Дорноговь аймагт болсон 54 дүгээр олимпиадын хаалтын ажиллагаан дээр хүлээн авсан. Энэ үеэс эхлэн олимпиаддаа бэлтгэх ажил сургууль даяар өрнөсөн юм. Бэлтгэл ажлын хүрээнд сургуулийн математикийн тэнхимээс хийсэн ажлын нэг нь Монголын математикийн олимпиадын түүхийг сайтар судлан сурвалжилж, олон нийтэд сурталчлах ажил байлаа. Бидний олж мэдсэнээр Монгол Улсад анх удаа 1960 онд дунд сургуулийн сурагчдын дунд математикийн олимпиад зохиож байсан түүхтэй юм билээ. Энэ уралдааныг тухайн үед Боловсролын яамны сайдаар ажиллаж байсан Д.Ишцэрэн, манай нэрт математикч агсан Л.Шагдар нар санаачилсан байдаг. Сонирхолтой нь энэ хоёр эрхэм МУИС-ийн физик математикийн анхны ангийг хамт төгссөн андууд. Харин албан ёсны Монголын математикийн олимпиад 1965 оноос эхэлсэн түүхтэй. Үүнээс хойш 55 дахь жилдээ тасралтгүй зохион байгуулагдаж байна.

-Мэдээж жил ирэх тутам өөрчлөгдөн шинэчлэгдэж байдаг байх?

-Анхны жилүүдэд Монголын математикийн олимпиад зөвхөн төгсөх ангийн буюу тухайн үеийнхээр 10-р ангийн сурагчдын дунд зохиогддог байсан. Улмаар 1989 оноос 9 дүгээр ангийн сурагчдыг, 1990 оноос дунд ангийн математикийн багш нарыг, 1991 оноос 8 дугаар ангийн сурагчдыг, 1992 оноос бага ангийн багш нарыг оролцуулж эхэлсэн. Ингээд өмнөх олимпиадыг хүртэл сурагчдын гурван, багш нарын хоёр ангилалтайгаар явагдаж ирсэн. Энэ удаа “Сурагчдын дунд ангилал” буюу 9-10 дугаар анги, “Сурагчдын ахлах ангилал” буюу 11-12 дугаар анги, “Математикийн багш нар” гэсэн гурван ангилалтайгаар явагдлаа. Ингэж өөрчлөх болсон шалтгаан юу вэ гэвэл, Монголын математикийн олимпиадаас шалгарсан сурагчдаас бүрдсэн Монгол Улсын баг олон улсын олимпиадад эх орноо төлөөлөн оролцдог. Гэтэл олон улсын олимпиадад улс орноо төлөөлсөн зургаан сурагч ангилалгүйгээр өрсөлддөг. Багш нарын ангилал гэж бүр байхгүй.

-Монгол Улс олон улсын олимпиадад хэдийнээс эхлэн оролцож байна вэ?

-1964 оноос. Дараа жилээс нь дээр өгүүлсэнчлэн улсынхаа математикийн олимпиадыг албан ёсоор зохион байгуулж эхэлсэн гэсэн үг. Олон улсын математикийн анхдугаар олимпиад 1959 онд Румын улсад зохиогдсон. Манай улс олон улсын 6 дугаар олимпиадаас эхлэн оролцсон байна. Одоогийн байдлаар 47 удаа олипиадад оролцож хоёр алт, 23 мөнгө, 65 хүрэл медаль, 52 тусгай байрын шагнал хүртээд байгаа. 1964 онд анх удаагаа оролцоод нэг сурагч хүрэл медаль хүртсэн байдаг. Олон улсын олимпиадаас авсан анхны медалийн эзэн нь Ц.Мижиддорж байсан нь анхдагчдын өлгий Булган аймгийн харьяат байсан бас нэг сонин түүх бий. Анхны олимпиадад долоон орон оролцсон байдаг бол өнгөрсөн жилийн олимпиадад 107 орон оролцсон байгаа. Олон улсын математкийн олимпиадаас гадна улс орнуудын хооронд зохиогддог 20 гаруй олимпиад байдаг. Ер нь дэлхийн хамгийн анхны математикийн олимпиад 1894 онд Унгар улсад зохиогдсон гэж үздэг. Тухайн үед Унгарын физик математикийн нийгэмлэгийн тэргүүн байсан Лоран Этвёш хэмээх эрдэмтэн гимнази төгссөн сурагчдын дунд математикийн олимпиад зохион байгуулах санаачилга гарган, засгийн газар, парламентаасаа дэмжлэг авсан ажээ. Улмаар энэ олимпиад дэлхийн нэг, хоёр дугаар дайны жилүүдэд тус бүр гурав, гурван удаа, 1956 онд нэг удаа тасарсныг эс тооцвол өнөөг хүртэл тасралтгүй зохион байгуулагдсаар байна. Одоо энэ олимпиад “Курчак-Этвёшийн нэрэмжит Унгарын нээлттэй тэмцээн” нэрээр зохион байгуулагдаж байна. Унгарчуудыг Европ дах монгол угсаа гаралтай үндэстэн гэж үздэгийг тооцвол энэ сонирхолтой түүх байгаа биз.

-Тийм байна. Олон улсын математикийн олимпиадад багш нарын ангилал байдаггүй гэж сонслоо. Гэтэл Монголын математикийн олимпиадад энэ ангилал байдаг нь ямар учиртай билээ?

-1990 оноос эхлэн Монголын математикийн олимпиадын хороо, тэр үед уул байгууллагыг тэргүүлж байсан ахмад математикч доктор Ц.Дашдоржийн санаачилгаар математикийн багш нарын дунд олимпиад зохион байгуулж эхэлсэн байдаг. Дашрамд дурдахад Монгол нь багш нарынхаа дунд олимпиад зохион явуулдаг бараг л цорын ганц орон байх аа. Ер нь бол бусад улс орнуудад эрдэмтэн, багш, судлаач, оюутнууд чөлөөтэй оролцдог нээлттэй ангилал л гэж байдаг. Ийнхүү матемтикийн багш нар шат шатны олимпиадуудад оролцон шалгарч, улсын аварга багшаа тодруулдаг болсноос хойш 31 жил болжээ. Энэ шийдвэр Монголын математикийн багш нар мэрэгжлийн хувьд өсөж хөгжихөд, улмаар математик сургалтын чанар ахиж дэвшихэд мэдэгдэхүйц нөлөөлсөн чухал арга хэмжээ болсон. Ийм ач холбогдол байгаа учраас энэ ангиллыг цаашид ч байлгахаар олимпиадын хороо шийдвэрлээд байгаа. Энэ хугацаанд улсын 14 аварга багш тодорсон.

-Таныг бас математикийн олимпиадын дархан аварга багш гэж хэлэлцдэг?

-Албан ёсны нэр биш л дээ. Гэхдээ манайхан гурваас дээш түрүүлсэн аваргадаа ийм нэр өгөөд заншсан юм билээ. Дээр өгүүлсэн 31 удаагийн олимпиадад хоёр багш тус бүр тав, хоёр багш тус бүр дөрөв, гурван багш тус бүр хоёр, долоон багш тус бүр нэг удаа түрүүлсэн байна. Тэгэхлээр дөрвөн дархан аварга, гурван даян аваргатай гэсэн үг. 55 дугаар олимпиадын үеэр эдгээр аваргууддад Шинэ үе сургууль хүндэтгэл үзүүлэн, хүлээн авсанд аваргууд талархалтай байгаа.

-За одоо саяхан болж өнгөрсөн олимпиадынхаа тухай ярилцах уу. Олимпиадын дүнгийн талаар тодруулна уу?

Би товчхон хэдэн статистик л хэлье. Энэ удаагийн олимпиадад аймаг дүүргийн 29 баг, 184 сурагч, 60 багш оролцож, 3 алт, 10 мөнгө, 21 хүрэл медалийн эзэд тодорлоо. Математикийн олимпиадын нэг онцлог нь суралцагч ангилал дэвшиж ороцохыг зөвшөөрдөг. Энэ нь авьяаслаг сурагчид бусдаасаа түрүүлэн хөгжиж нас, ангиар хязгаарлагдалгүй өрсөлдөөнд орох боломж олгодгоороо онцлог. 55 дугаар олимпиадад Шинэ үе сургуулийн 6 дугаар ангийн сурагч Б.Тэнүүнсайхан 9-10 дугаар ангийн ангилалд оролцож хүрэл медалийн болзол хангасан нь урьд байгаагүй амжилт байлаа. Энэ сурагчийг дагнан бэлддэг багш нь “Шинэ үе” сургуулийн математикийн багш Б.Мөнхтулга гэж залуу бий. Намайг Монгол Улсын Боловсролын их сургуульд багшилж байх үед Булган аймгаас ирж миний шавь болж байсан, одоо төгсөөд гуравхан жил багшилж байна. Шавь нартайгаа уйгагүй сууна, зав чөлөө болгондоо бодлого бодно. Ер нь манай сургуулийн математикийн багш нар шавь нартайгаа байнгын бэлтгэлтэй байдаг. Түүний л үр дүн лдээ. Б. Тэнүүнсайхан сүүлийн гурван жил байнга дөрөв хүртэл анги өгсөж олимпиадуудад орж байгаа бөгөөд олон ч олимпиадад түрүүлж байсан. Шавийн маань шавь гайхалтай амжилт үзүүлсэнд баяртай байгаа. Түүний хажуугаар миний өөрийн 12 дугаар ангийн хоёр шавь маань амжилттай оролцож хүрэл медаль, тусгай байрын болзол хангалаа.

-Яриагаа хоёулаа илүү өргөн сэдэв рүү шилжүүлье. Математикийн хичээлд сайн суралцахын ач холбогдол юунд байна вэ?

-Ямар ч ажлыг хийж байх үед хүнээс ямар нэг хэмжээгээр цэгнэн бодож, нэгтгэн дүгнэж, шийдвэр гаргаж, нэг үгээр хэлбэл оюуны үйл ажиллагаа шаардагдаж байдаг. Яг үүнийг нь хөгжүүлж байгаа шинжлэх ухаан нь математик юм шүү дээ. Түүгээр хичээллэснээр цэгтэй зөв логиктой сэтгэлгээтэй, асуудал шийдвэрлэх оновчтой арга сонгох чадвартай, нэгтгэн дүгнэх задлан шинжлэх техниктэй болон хөгжинө. Математик бодлогууд, математикийн шинжлэх ухааны асуудлууд нь яг ийм чадварыг л шаарддаг. Хамгийн цөөн үгээр илэрхийлбэл энэ шүү дээ. Ингэж төлөвшсөн сэтгэлгээ бүх зүйл дээр нь илэрнэ. Дор хаяж зөв ярина, хүний асуусан асуултын гол санааг зөв ойлгоно, аливаа асуудалд учир шалтгааны үүднээс хандана, чухал чухал биш хүчин зүйлүүдийг зөв эрэмбэлнэ, батлагдсан үнэн таамаглал хоёрт ялгаатай хандана, өргөн хүрээтэй атлаа гүйцэд сэтгэнэ гэх зэргээр. Математик гүнзгийрүүлэн судалсан сурагчид бусад төрлийн хичээлдээ түүртэхээргүй болсон байдаг нь үүнтэй холбоотой.

-Математикийг бүх шинжлэх ухааны хаан гэж ярьдаг. Энэ бас учиртай үг байж таарна даа?

-Хоёр үндэслэл хэлж болно. Аливаа шинжлэх ухааны салбарт тухайн нөхцөл байдлыг судлаад үр дүнг нэгтгэн гаргаж байгаа дүгнэлт нь зөв логик сэтгэлгээн дээр тулгуурлана. Түүнийг нь хөгжүүлдэг шинжлэх ухаан нь математик. Нөгөө талаас байгалийн шинжлэх ухааны судалгааны техник ажиллагаа нь математикийн үр дүнгүүд дээр тулгуурлан боловсруулагддаг. Байгалийн хамгийн түгээмэл хуулиудыг ерөнхийлөн нээх үүргийг математик хүлээдэг гэсэн үг. Ер нь шинжлэх ухаанч сэтгэлгээ, шинжлэх ухаанч арга барил, шинжлэх ухааны үүднээс асуудалд хандах хандлага Монгол Улсад үнэхээр дутагдаж байна. Өндөр боловсролтой, байгалийн шинжлэх ухааны суурь мэдлэгтэй эрдэмтэд улс орны бүхий л салбарт ажиллаж байж улс орон хөгжинө шүү дээ. Ийм сэтгэлгээний суурь баазтай мэргэжилтнүүдээс зөв гаргалгаа, зөв шийдвэрүүд байнга гарна. Монголын математикийн олимпиадад амжилт үзүүлсэн үе үеийн аваргууд, медальтнууд ихэвчлэн инженер техникийн салбарт маш амжилттай ажиллаж байгаа нь үүнийг бас давхар харуулж байна. Монголчууд эрдэм ухааныг дээдэлж эрдэнэ хэмээн өргөмжилж ирсэн ард түмэн байтал сүүлийн жилүүдэд улс орныг шинжлэх ухаангүйгээр удирдан авч явах хандлага бий болсон нь салбаруудын уналтын шалтгаан ч байж магадгүй. Энэ нь шинжлэх ухаан техникийн ололт, үр дүнг хэрэглэхгүй байгаа гэхээсээ илүүтэйгээр салбарын мэргэжилтнүүд, удирдах ажилтнуудын сэтгэлгээний бүтэц нь буруу байгаатай холбоотой. Чухам ийм шалтгааны улмаас улс орнууд математик сургалтад анхаарал хандуулж, түүнийг хөгжүүлэхийн тулд олимпиад уралдаан тэмцээн санаачлан зохион байгуулж ирсэн ажээ.

-Нөгөө талаас математикийн хичээлийг хүнд хэцүү гэх ойлголт бас байдаг?

-Хамаг учир энэ буруу ойлголтонд байгаа юм. Хүмүүс ихэнхдээ математикийг тоо гэж ойлгодог. Асар том том тоонуудтай ажилладаг, боддог, түүнийгээ дагаад хэцүү гэж ойлгодог. Үүнтэй холбоотой “тооны багш”, “тоонд муу сурагч” гэх зэрэг алдаатай ухагдахуунууд гарч ирдэг. Хэрэг дээр огт тийм биш. Математикийн шинжлэх ухаан зөвхөн тоо судалдаггүй. Орчлон ертөнц дээр байгаа бүх юмыг судална. Судалгааны суурь ойлголт нь “олонлог” юм шүү. Гэтэл хэрэг дээрээ бүх юмс л олонлог шүү дээ. Судалж буй олонлог нь тоонууд байвал арифметик, алгебрь хэмээх математикийн салбар шинжлэх ухаан болно. Судалж буй олонлог нь хавтгай, огторгуйн цэгүүд байвал геометр болно. Үзэгдэл судалж байгаа математикийн салбар нь магадлал, боломж судалж байгаа салбар нь комбинаторик болох жишээтэй. Ингээд харахаар математикийг тоо гэж, математикийн багшийг тооны багш гэж ойлгох нь үнэхээр явцуу байгаа биз. Орчлон ертөнц дээр байгаа бүхий л зүйлсийг ерөнхийлөн судлах математик амьдралаас хол хөндий зүйл огт биш ээ. Жишээ нь, харагдаж байгаа зүйл рүү хүрэхийн тулд чигээрээ явбал бага зам туулах уу, холуур тойрч очвол бага зам туулах уу гэдгийг хүн бүр л мэддэг, математикт үүнийг “Гурвалжны тэнцэтгэл биш” гэдэг. Хайрцаглаад жагссан цэргүүдийг тоолохдоо эгнээний тоог мөрийн тоогоор үржүүлэхийг хүн бүр л мэддэг, математикт үүнийг “Үржих зарчим” л гэдэг. Ийм энгийн зүйлсээс эхлээд маш нарийн түвэгтэй асуудлуудыг хүртэл шийдэх арга, зарчим, дүгнэлтүүдээс л математик бүрдэнэ. Тэгэхээр зөв логик сэтгэлгээний үндэс суурь нь л тавигдчих юм бол математикт суралцах нь хүнд биш, харин ч сонирхолтой. Нөгөө талаас математик нь гарцаагүй үнэний тухай шинжлэх ухаан. Түүнд ямар нэгэн тодорхойгүй, олон хувилбартай байж болох, цаг хугацаа, нөхцөл байдлаас хамаарч өөрчлөгдөж болзошгүй хүчин зүйл нэгээхэн ч үгүй. Бүх зүйл тодорхойлолт дээр тулгуурлан, логик зөв өрөлттэйгөөр, хөдөлшгүйгээр өрнөнө. Хоёр дээр хоёрыг нэмэхэд дөрөв орчим биш, яг л дөрөв гарна. Өөр хариу гэж байхгүй. Үүгээрээ математик бас төгс төгөлдөр.

Ц.Балхаажав, В.Алзахгүй нар Монголын багш нарын долдугаар их хурлын үеэр. Төрийн ордон

1984-1990 оны хооронд Намын Төв хорооны нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан монгол төрийн зүтгэлтэн Цэрэнпилийн Балхаажав гуайн яриаг хүргэе. Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, философийн шинжлэх ухааны доктор, профессор эл эрхэм монгол тооллоор өдгөө 92 насны сүүдэр зэрэгцэж байгаа. Өмнө нь сонин хэвлэлд хүн судлал, философийн тухай гээд ихэвчлэн эрдмийн ажил, судалгааны бүтээлийнхээ талаар ярьсан байдаг. Харин энэ удаад нам төрд зүтгэсэн он жилүүдийнхээ тухай цухас цухасхан дурдсан. Балхаажав гуайтай түүхийн ухааны эрдэмтэн доктор Вандангийн Алзахгүйн албан өрөөнд гурвуулаа хөөрөлдсөн юм.

---

-Балхаажав гуай, та чинь Завхан нутгийн хүн. Ус нутаг, удам гарлынхаа тухай эхлээд ярихгүй юу?

-Завхан аймгийн Цагаанчулуут сумын нутаг Нарийн цахир хэмээх уулын зүүн биед орших Баруун туулайтын Үүдэндээ цохиот гэдэг өвөлжөөнд 1928 онд төрсөн. Өвөг эцэг минь Бат-Очир тайжийн хүү Түвдэнсүрэн гэж язгууртан, тамгын бичээчээр он удаан жил ажилласан өвгөн байсан. Надад хуучин бичгийн зүг чигийг анх заасан хүн. Бичих уншихыг энэ хүнээр заалгаад Сандуйжав мээрэн гэж тухайн үеийн зуны түр сургуулийн багшаар мөн бичиг үсэг заалгасан.

Өвөг эцэг минь мээрэн дээр аваачиж “Чи энэ хүүхдийг л бичиг үсэгтэй болгож үз” гэж хэлсэн байдаг. Түр сургууль байгуулахыг Сандуйжав мээрэнд Засгийн газраас даалгасан юм билээ. Сургуульд хориод хүүхэд хичээллэдэг байв. Тэр чинь гучин долоон оны үе. Япон улс манайх руу үе үе довтолдог байсан цаг. Тиймдээ ч болоод тэр үү, бидэнд Японыг буруутгасан утга агуулгатай ном уншуулдаг байсан. Д.Нацагдожийн зохиол хуучин бичгээр хэвлэгдсэн байсан. Бас нэг морины тухай тууж гарчихсан байлаа. Өвөг эцэгт маань том даавуун баринтагтай дээхнэ үеийн ганжуур данжуурын уламжлалтай модон дармал бичигтэй номнууд олон байсан. Би гэртээ байхдаа бараг бүгдийг нь уншсан. Ингээд гучин долоон оныхоо өвөл буюу түр сургуульд суралцсаныхаа өвөл одоогийн Говь-Алтай аймгийн Тайшир сумын нутаг дахь Цагаан оломын бага сургуульд очиж суралцсан. Гончиг гэж багш дээр очиж хоёрдугаар ангид орсон. Цагаан оломд Батмөнх гэж Шилүүстэй сумын өндөр хар хүү байлаа. Сандив гэж Дэлгэрт багш байсан, сүүлд Төв музейд ажиллаж байсан. Их бага Санжмятав гэж байсан. Бага Санжмятав нь сүүлдээ Намын төв хорооны боловсон хүчний хэлтэст ажиллаж байсан хүмүүс “буурал Санжмятав” гээд анддаггүй байв. Дамдинжав, Норов гэж Рафак төгссөн орос хэлтэй хоёр багш байв. Дамдинжав багш сүүлд Дотоодыг хамгаалах яамны орлогч сайд хүртэл байсан хүн. Мөн бас нэг хүнийг дурдах хэрэгтэй. Бид хоёр нэг ангид, нэг өрөөнд байсан, тэр маань саяхан соёлын гавьяат болсон зураач Даваасамбуу юм. Засгийн газарт олон зураг зурж өгсөн мундаг зураач хүн. Жаалхүү гэж хүний хүүхэд. Тагнуулын Баатарын төрсөн ах гэдэг шүү. Гончиг багш бүх хичээлийн конспектээ надаар хуулуулна. Миний бичгийн хэв энээ тэрээ чинь тэндээс сайхан болсон юм. Сургуульдаа сүрхий сурагч нь байлаа. Миний өөрөөр нь овоглодог нагац ах Цэрэнпил цээж тоонд сайн болгосон. Зургаа, долоо настайгаас минь цээжээр тоо бодуулж сургасан, би гэдэг хүн нэг саяын дотор толгой өвдөхгүй хариуг нь шууд хэлдэг байв. Нутагтаа амралтаар очиход багийн дарга зүгээр суулгахгүй, малын тоонд авч явна. Бүр багаасаа л би бичээч хийж, тоо бодож суманд ч багт ч зарагдаж явсан. Мөн улаа нэхнэ, өртөө хийнэ гээд барагдахгүй их юм үзэж туулж дээ. Цагаан оломд гурван жил суралцаж төгсөөд Завханы дунд сургуульд ирсэн. Дөчөөд оны үе. Говь-Алтай аймаг Завханаас дөнгөж салж тусдаа аймаг болж байсан цаг гээд бодохгүй юу

-Улиастайд ирээд сурахад ямар хүмүүс хичээл ном заах уу?

-Шар Рэнцэн гэж өндөр багш хүлээж авч хичээл заасан. Их сургуульд сүүлд багшилж байгаад нас барсан алдартай Дашцэдэн багш арван наймхан настай залуу Завханы дунд сургуульд анх крилл бичиг зааж байсан. Миний кирилл бичиг Дашцэдэн багшийн бичгийн хэлбэр юм. Биеийн тамирын Ламзав гэж багшаас их айна. Тэвхэлзсэн намхан бор багш. Биднийг жагсааж байгаад хөл гарын сургууль хийлгээд. Завханы дунд сургууль аймгийн төвөөс жаахан зайдуу. Ширэн ултай монгол гутлаараа мөсөн дээр гулгаж сургуульдаа очно. Голын эрэг дээр гутлаа тайлж хаячихаад бахиал ч юм уу арай хөнгөн юм өмсөөд хичээлдээ ордог байв. Хавар нь багш болж сумандаа очсон ч хоёр жилийн хугацаанд хөдөө мал малласан. Учир нь яг тэр үед ээжийн бие муудаж, дөчин гурван онд таалал болсон. Ээж минь Түвдэнсүрэнгийн Намнансүрэн гэж хүн байв. Дөчин таван онд би бичиг үсгийн багш болсон. Албан ажилд анх томилогдсон нь тэр. Бичиг үсгийн багш нэг жил хийгээд улаан булангийн эрхлэгч, дараа нь сумын бага сургуулийн захирал болсон. Ингээд дөчин найман онд Улаанбаатарт хотноо Намын дээд сургуульд ирсэн.

-Намын сургуульд ирээд хэн хэнтэй хамт суралцав, ямар хүмүүс багшилж байв гэдэг бас сонин байх болов уу?

-Хассүрэнгийн Лхамдорж гэж миний найз байж байгаад өнгөрсөн, тэр бид хоёр цуг ирсэн. Лениний ботиудыг орчуулсан, Маркс, Энгельс гээд бүгдийг нь орчуулсан мундаг сэхээтэн. Пүрэвжав гэж Монцамэ-гийн даргаар ажиллаж байсан тэр мөн суралцаж байсан. Лувсансамбуу надаас хоёр жилийн өмнө ирсэн байсан. Хамт төгссөн хүмүүсээс одоо амьд мэнд хүн бараг л байхгүй болоод байна. Намын сургуульд суралцсанаар би номонд дуртай болсон. Мөн орос хэлийг надад сургасан. Доржсүрэн гэж түүхийн багш намайг орсон жил “Хүний үүсэл гарал” гэсэн жижигхэн номыг “Чи үүнийг орос хэл дээр орчуул, хавар гэхэд надад өгөөрэй” гээд намар өгдөг юм. Би чинь оросоор ганц ч үг мэдэхгүй. Үнэнээ хэлтэл, “чи үг бүрийг словарьд, чиний толгойд энэ номын утга санаа, үг бүхэн үлдэнэ” гэв. Би үг бүрийг нэг бүрчлэн толиос харж хажууд нь монголоор бичлээ. Тэгээд тэрхүү үгнүүдээ өгүүлбэр болгон найруулах гэхээр миний үгнүүд орос хэл дээр утга санаа нь дүйж найрч өгдөггүй. Овоо найрлагатай өгүүлбэр боллоо гэтэл үг нь таардаггүй. Хожим бодоход инээдтэй санагддаг. Тийм л зовлон эдэлж байж орос хэлний зүг чигийг олж авсан юм. Доржсүрэн багшийн буян. Хүн судлалын сэдэв маань ч тэндээс үүдэлтэй. Их буянтай багш гэдэг үгүй ээ мөн хэрэгтэй дээ. Намын дээд сургуулийн Сүхбаатарын нэрэмжит цалинт онц сурлагатан байлаа. Ямар сайндаа гурван жил миний зургийг самбартаа хадах билээ. Тэр зургаа би сүүлд нь дурсгал болгоод авчихсан.

-Та бол тухайн цагтаа дэлхийн шинжлэх ухааны гол төв болж байсан Москвагийн их сургуулийг төгссөн хүн. Тэртээ 60 жилийн өмнө буюу тавин есөн онд Монголоос таван оюутан философийн ангид суралцахаар явсны нэг нь та?

-Москвагийн их сургууль дэлхийн шинжлэх ухааны гол төв гэдэг үнэн л дээ. Ёстой уншиж барахын эцэсгүй баялаг номын сантай. Миний бие чадах ядахаараа л уншсан. Таван хүн томилж философийн ангид явуулсны дунд чинь Содномгомбо, философийн нэртэй эрдэмтэн багш болсон Пүрэв, за тэгээд Цэрэн, Нансал бид хэд байв. Нансал бол намын дээд сургуульд философийн багш байсан хүн. Философийн шинжлэх ухаан гэдэг чинь ерөөсөө л ертөнцийг үзэх түгээмэл үзэл шүү дээ. Аливаа юмны голыг нь олж үзэх үзэлд сургахыг хэлж байгаа юм. Тоо, физик, хими гээд байгалийн шинжлэх ухаанаар хэрхэн суурь хийж үзэгдэл юмсыг тайлбарлах вэ гэдгийг сургана. Мэдээж байгалийн ухаануудыг заана. Би хими, биологийн чиглэлийг голлож авсан. Байгалийн шинжлэх ухаан философитой нийлэхээрээ юу болох уу гэдэг суурь ойлголтын гаргалгааг хэлж өгдөг. Үндсэндээ философи, байгалийн ухаан хоёрыг нийлүүлж нэгтгэж өгдөг ийм л сургуульд сурсан. Миний багш Молодцов Василий Сергеевич гэж философийн шинжлэх ухааны нэрт эрдэмтэн байлаа. Философийн факультет нь Москвагийн төвд байсан. Молодцов багш манай факультетийн захирал, намайг бие дааж хариуцаж байсан хүн. Тэр багшийг би хэзээ ч мартах эрх байхгүй. Буруу юм хийвэл багшийнхаа нэрийг гаргах учир одоог хүртэл шүтэж дээдэлж явдаг. Тэнд таван жил сурч ирээд нийгмийн ухааны академидаа тасгийн эрхлэгчээр ажилд орсон. 1967 он хүртэл гурван жил тасаг хариуцаад дахиад аспирантурт явсан. Докторын зэрэг хамгаалахаар бас л Москва явж байгаа. Би чинь аль тэртээ жаран долоон онд тухайн үеийн дэд эрдэмтний зэргийг философиор хамгаалаад түүнээсээ гучин жилийн дараа буюу 1997 онд “Хорьдугаар зуун ба хүн судлал” сэдвээр шинжлэх ухааны докторын зэргээ хамгаалсан. Ажил төрөлд дайчлагдаж гүйсээр байгаад гучин жил болсон байдаг. Энэ хугацаанд бараг л үндсэн сэдвээ мартах нь холгүй болсон.

-Таны төгссөн сургууль, эзэмшсэн мэргэжил боловсролын тухай яриад байвал уртаас урт дараалал болно. Тэгэхээр одоо яриагаа Төв хороонд ажилласан он жилүүд рүү хандуулбал яасан юм бэ. Төв хороонд ажиллаач гэсэн үүрэг чиглэлийг хэн анх өгсөн бол?

-Төв хороонд үзэл суртал эрхэлсэн Дэжидийн Чимэддорж гэж дарга байсан. Тэр хүн нэг өдөр дуудаад “Лхамсүрэн гуай хойшоо эрдмийн зэрэг хамгаалахаар явна. Чи үзэл суртлын хэлтсийн эрхлэгч” болно гэж далан хоёр онд хэлсэн. Ингэж тушаал буулгаад Улс төрийн товчоонд орж батлуулсан. Тэгээд долоон жил үзэл суртлын хэлтсийн дарга хийлээ. Түүний дараа нь С.Жалан-Аажав дарга дуудаад “Чи үзэл суртлын хэлстийн даргыг ажлыг Адъяад өгнө. Чи өөрөө намын байгууллагын хэлтсийн эрхлэгч болно” гэдэг юм. Намын байгууллагын хэлтэст очоод гурван жил болж байтал Гомбожав дарга дуудлаа. “Чи намын байгууллагын хэлтсээс гадаад харилцааны хэлтэст очно” гэдэг юм. Ингэж би Төв хороонд гурван хэлтэс дамжсан хүн. Гадаад харилцааны хэлтэст гурван жил болсон. Гадаад яамыг, мөн гадна дотны харилцаа, элчин сайд гээд Монгол Улсын гадаад харилцаатай холбоотой бүх асуудлыг хариуцна. Чадал чансаа хүрэхгүй зүйл байсан. Намын Төв хорооны нарийн бичгийн даргын хариуцлагатай албанд зүтгэхийг надад Батмөнх дарга хэлсэн. Наян дөрвөн оноос ерэн оны гуравдугаар сар хүртэлх хугацаанд төрийн өндөр албанд зүтгэсэн. Ерэн оны гуравдугаар сарын онцгой их хурлаар огцорч хөөгдөөд дээлээ үүрээд, номоо тэврээд гэртээ харьсан ийм л түүхтэй. Төв хорооны нарийн бичгийн дарга байхад Цахилгаан, Жанцанноров, Баасансүрэн, Түмэндэлгэр, Даваадаш, Пүрэвдаш, Дашдаваа, Бордух, Дондов гээд хорь гучаад залуустай ажиллаж байсан. Үзэл суртлын хэлтэс, шинжлэх ухаан боловсролын хэлтэс, намын байгууллагын хэлтэс, гадаад харилцааны энэ дөрөв чинь үнэн хэрэг дээрээ миний харьяалал байсан. Түмэндэлгэр мэдлэгтэй намуухан, эвлэг хүнтэй ажиллахад сайн алт шиг хар хүү байлаа. Одоо энэ Баасансүрэн байна, соёлын хэлтэст байсан, мундаг залуу.

-Цэдэнбал даргатай ойр байсан хүний нэг та яах аргагүй мөн. Ер нь Бал дарга таныг өөр дээрээ авсан гэх яриа байдаг?

-Бал даргын цэрэг нь юм чинь би ойр байлгүй яахав. Дуудсан цагт нь яваад орно, ажлаа танилцуулна. Гадаад харилцааны хэлтэс Бал даргын шууд харьяалалд байсан. Намын байгууллагын хэлтэс, үзэл суртлын хэлтэс өөр дарга нараар дамжина. Гадаад харилцааны хэлтэст очсоноос хойш байнга юмаа танилцуулна. Намайг Улс төрийн товчооны хуралд ороход Бал дарга “Би чамайг өөр дээрээ авлаа” гэж хэлээд шууд батлуулж байсан. Бал дарга тэгж намайг өөрөө дээрээ авсан нь үнэн юм. Гомбожав дарга “Чи надаар заалгалтгүй гадаад харилцааны юмандаа өөрөө суралц” гэж хэлж байсан. Гадаад харилцааны хэлтэст байхад нэг албан бичигт жижиг алдаа гаргаж Бал даргаас бүтэн цаг лекц сонсож байсан удаа бий. Ер нь Бал даргатай өдөр тутам гэх нь юу юм, гэхдээ их л ойр байсан. Заримдаа манай өрөөгөөр ороод ирнэ. Бал даргыг ороод ирэхэд би чинь босоод харайна биз дээ. Тэгэхэд “суу суу, ажлаа хий. Би зүгээр л юм сонирхож явна” гэдэг сэн. Их товчхон үүрэг өгдөг байсан. Үг яриа нэг их хэлээд тайлбарлаж удаад байхгүй. Хүнийг урдаар буруутгах, наануу цаануу болохгүй. “Энэ чинь ийм ийм учиртай, тэр улсуудыг чи сайн мэдэх үү, судалсан уу” гэнэ. Тэгээд өөрөө заримыг нь хэлж өгнө дөө.

-Та амьдралынх нь сүүлийн жилүүдэд хэр ойр байсан бол. Хамгийн сүүлд хэзээ уулзсан бэ?

-1988 онд хойно байхад нь очиж уулзсан. Даргын авгай Филатоватай утсаар яриад “Москвад ирснийх дарга та хоёртой уулзаж болох уу” гэхэд “Болно” гэж зөвшөөрсөн. Дөчин хэдэн минут уулзсан. Комиссар нь Чулуун байсан. Авгайтай эхлээд Улаанбаатарын амьдралын тухай жаахан ярилцсан. Авгай Улаанбаатарын амьдралыг юу гэж харж байна, та нар энэ хүнийг юу гэж боддог уу гэж Бал даргын асууж байсан. Ингээд цаанаа дарга орж ирсэн. Намайг хараад шууд таньсан. “Чи хаачиж яваа юм” гэж асууж билээ. Даргад тэр үед нэг дутагдалтай нь мартаж санах асуудал байсан. “Тэр хаана байгаа вэ” гэж зарим нэг хүний тухай дахин дахин асууна. Дарга бол хүмүүсийг овог нэртэй нь шууд хэлдэг, тийм онцгой ойтой хүн байсан юм. “Монголын байдал ямар байна” гэхээс өөр зүйл нэг их асуугаагүй. Тэгтэл авгай “Одоо болно, чи ядарчихлаа” гээд даргыг цаад өрөө рүү нь оруулсан. Тэр бол бид хоёрын хамгийн сүүлчийн уулзалт байсан.

-Наяад оны сүүлээс социализм нэг л болохгүй нь гэх зүйл танд мэдрэгдэж байв уу. Энэ тухай Алзахгүй доктор сонирхож байна л даа?

-Социализмыг би насаараа буруутгаж чадахгүй. Тэр тухайгаа би хэлдэг. Коммунист үзэл суртал надад муу юм өгөөгүй, ер нь хэнд ч муу юм өгөөгүй дээ. Өөрчлөлт гэдэг наян таван оноос эхэлсэн юм. Горбачёв очоод шинэчлэлт өөрчлөлтийг хийе, социализмыг улам боловсронгуй болгоё, сайжруулъя гэснээс халъя гэдэг асуудал байгаагүй юм. Миний хувьд Намын төв хорооны нарийн бичгийн даргын хувьд социализмыг хэрхэн сайжруулах талаар хүмүүст үүрэг даалгавар өгч байсан. Өөрөө ч энэ тухай бодсоор байгаад ерэн онтой золгосон доо. Харин ерэн оноос хойш бол би улс төрийн тухай бодохоо ч байсан, намайг хүмүүс тоохоо ч байсан. Ерэн оны гуравдугаар сард болсон намын онц их хурал, Төв хорооны бүгд хурлын чуулган хоёуланд нь би үг хэлсэн. Тэгэхдээ “Огцорно гэдэг үг хэрэглэхгүй ээ” гэдгээ хэлсэн юм. “Би намаас огцрохгүй, намын ажлаас огцрохгүй. Би намд өөрөө элсэж даалгаврыг нь биелүүлж ирсэн. Намайг хөөгөөгүй цагт би холдохгүй” гэж хэлсэн. Огцорно гэдэг үгийг хэрэглэх хүн нь хэрэглэдэг юм байгаа биз, би лав хэрэглэхгүй гэж Бугын Дэжид гуай биднийг цуглуулахад хэлсэн.

-Намын Төв хорооныхныг хүмүүс шүүмжилдэг. Улс орныг удирдах нь байтугай төр гэдгийг ч мэдэхгүй хэдэн залуучуудад Монгол орныг тэр чигээр нь өгөөд та хэдийг зугтсан гэдэг. Үүнд та ямар тайлбар хэлэхсэн бол?

-Бид нарын бууж өгснийг буруу гэдэг юм аа. Миний бие огцорно гэдэг үгийг хэрэглэхгүй байсан болохоос залуучууд шинэ юм хийе гэхийг хүлээн зөвшөөрч байсан. Итгэж үлдээх нь зөв. Бид бол мөнхийн дарга нар биш шүү дээ. Халаатай, солиотой байх ёстой. Үнэхээр Монгол Улсаа хөгжүүлье, хөгжлийн шинэ шатанд гаргая гэж бодлогоо тодорхойлоод зорьж байгаа бол надад татгалзах зүйл алга гэсэн тийм л бодолтой байсан.

-Жамсрангийн Самбуу гуайтай хэр ойр байв?

-Самбуу гуай намайг танина, би бол сайн танина. “Амьдралын сургаал” ч бил үү хуучин бичгийн номоо кирилл болгож надаар хуулуулсан юм. “Энэ номыг чи кириллд оруулаатах. Чамд хугацаа тогтоохгүй ээ” гэж хэлээд өглөө. 50, 60-аад хуудас ном байсан. Самбуу гуай тэр үед АИХ-ын дарга байсан. Би өнөөхийг нь гурав хоногийн дотор бичээд өгчихлөө. “Чи сайн хийсэн биз” гэж асууж байсан. Яг л байгаагаар нь хийхийг бодсон гэдгээ хэллээ. Түүнээс хойш нэг жил тойрсны дараа АИХ-ын нарийн бичгийн дарга Готов гуай “Чамайг Самбуу дарга дуудаж байна” гэдэг юм. Дахиад л бас нэг ном өгөх нь дээ, яаж хийж өгнө дээ гэж бодоод орсон чинь 400 төгрөг өглөө. Дандаа тавьтын дэвсгэрт. “Чи миний номыг сайн хийсэн байна лээ” гэв. Даргаа би зүгээр л бичээд өгсөн шүү дээ гэтэл “чи ав ав” гэдэг юм. Тэгээд би одоо хүртэл нэг 50 төгрөгийг нь хадгалдаг юм. Нэг номын завсар хийчихсэн, хаана байгааг нь олохгүй байгаа. Том ногоон далбагар тавьтын дэвсгэрт. Хуучны мөнгө их том байсан. Далаад оноос мөнгө жижиг болсон. Ном сөхөх бүрийдээ Самбуу гуайн өнөө миний хадгалсан тавьтын дэвсгэрт байж байх вий гэж горьдож хардаг юм.

Үргэлжлэл бий

Сэтгүүлч, биологич, “Өдрийн сонин”-ы ерөнхий эрхлэгч, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Жамбалын Мягмарсүрэнгийн “Долоо дахь хөхний гавар буюу амьтдын тухай өгүүллэгүүд” номын тухай өгүүлье. Энэ бол ан амьтдын ааш аяг, тэдний амьдралын хөгтөй хөөртэй үйл явдлын тухай өгүүлсэн ном юм. Бидний дөрвөн хөлт найзууд болон тэдний үр хүүхдүүд хэрхэн яаж бойждог, яаж тоглож нааддаг, бас томчууд нь амьдралын төлөө хэрхэн тэмцдэг талаар энгийн юм шиг хэрнээ хэн болгоны хардаггүй өнцгөөс нь бичжээ. Энэ номонд гэхэд л гучаад амьтны тухай өгүүлсэн байдаг. Тэр амьтад нь бидний сайн мэдэх, үгүй ядахдаа үргэлж ном сонин, зурагт мэтээр харж байдаг амьтдын талаар бичжээ. Хөдөө хаа сайгүй дэгдэж байдаг алаг дааганы тухай юу гэж бичсэнийг нь сонирхъё. Түүнийг уутгүй, дээрээс нь жижигхэн л болохоос Австралийн кенгрутай яг адил гэжээ. Мань “кенгру” гурваас зургаан зулзага гагадаг, түүнийгээ хөхүүлж өсгөдөг гэнэ. Бие жижиг, хүүхэд олон ядаж байхад сүү муутай нэг ёсондоо өрх толгойлсон ээж, эмзэг давхаргынх гэсэн үг. Тиймээс хулгай хийдэг байна. Юу хулгайлах вэ гэхээр үнээ ямаа зэргээс сүүг нь шөнө нууцаар хөхчихдөг гэнэ. Шөнө хивээд хэвтэж байгаа ямааг хивэхээр нь сороод л, хивэхээ байчихаар нь хөхөхөө больчихоод, дахиад хивээд эхлэхлээр нь хөхөөд л эхэлдэг аж. Нөгөө ямаа нь ишигээ хөхүүлж байна гэж зүүдлээд л ивлээд байдаг гэнэ. Ийм сонин гипнозтой амьтан аж. Үр зулзагаа өсгөх гэж ингэж зүтгэх ч хойтон жилийн хавар эхийгээ унтаж байхад тэд нь хаяад гараад явчихдаг аж. Дахиж тааралддаг ч үгүй гэнэ. Ер нь хүнээс бусад амьтан хөгширсөн хойноо хөлөө хучуулах гэж үр хүүхэд гаргадаггүй. Энэ нь ч бараг шулуун гэж зохиолч бичжээ. Одоо “Долоо дахь хөхний гавар өгүүллэг”-т юуны тухай бичсэнийг сонирхуулъя. Үнэгнийх долоон гавартай, тэд бүгд өөр өөрийн хөхтэй аж. Долоо дахь гавар нь охин бас хамгийн туниа муутай гэнэ. Түүнийг хамгийн сүүлийн хөх буюу цавинд байх мөөмөнд оруулжээ. Гаварнууд бүгд өөр өөрийн хөхийг хөхцгөөнө. Охины хөх хамгийн их сүүтэй, бас эхийнхээ цавинд байх тул тэндээ унтахад дулаахан.Эрчүүд аавыгаа гөрөөнд явсан хойгуур гадуур нүхнийхээ аманд гарч хөөцөлдөн тоглоно. Харин ганц охин нь эхтэйгээ нүхэндээ тавтай гэгч нь унтаж байх ажгуу. Тэд эцгийнхээ ирэх бараанаар гадаа гараагүй амьтан болох гэж нүхэндээ тоос манарган орцгоож гэмгүй царай гаргана. Яагаад гэвэл бүргэд тэднийг шүүрэн хоол болгох аюултай тул эцэг нь хамаагүй гарч тоглохыг хориглосон байдаг аж. Түүнийгээ нууж байгаа санаа нь тэр. Харин охин аавынхаа бараанаар тосон гүйж очин эрхэлнэ. Нэгэн удаа аав үнэг гөрөөнд явчихаад ирэхэд бүх гаварнууд нь нүхнийхээ мухарт ээжийнхээ дор оцойлдон сууж байлаа. Эцэг харангуутаа л дундах борыг бүргэд шүүрээд явчихсаныг мэдлээ. Эцэг уурлан эхийг хэмлэх гэтэл тэр том том нулимс унаган гаслан уйлахад зовлон дээр зовлон нэмээд юу хийхэв гээд түүнийг аргадан тайвшруулсан юм. Эр гаварнууд намар болоход бүгд өсч гүйцээд тарцгаав. Ганц охин л эх эцэг хоёртойгоо үлдэв. Гурвуулаа нийлж гөрөөлж бие биенийхээ илчинд унтна. Хэзээ хоёулхнаа үлдэх юм бэ бүү мэд. Бас хэзээ, хэн нь ганцаараа үлдэх юм бол гэж өгүүлсэн байдаг. Зохиолч Ж.Мягмарсүрэн үүнээс гадна “Унагаа зуусан хулан буюу амьтдын тухай өгүүллэгүүд”, “Барын зулзага бамбар буюу амьтдын тухай өгүүллэгүүд” зэрэг ном туурвижээ. Эдгээр номонд ч бас амьтдын тухай сонирхолтой өгүүлсэн байдаг. “Барын зулзага бамбар буюу амьтдын тухай өгүүллэгүүд” номонд дэлхийн амьтдын тухай өгүүлжээ. Түүнд манай улсад байдаггүй алаг тахь, заан, хирс зэрэг амьтдын тухай бичсэн байдаг. Ер нь амьтдын тухай ингэж өгүүлсэн ном манай улсад ховор. Гэхдээ энд би сурах бичигийн талаар хэлээгүй юм шүү. Эдгээр номнууд одоо их ховордсон байна лээ. Хаа нэг айлд байх нь хуучны ховор ном мэт санагддаг болсныг энд нурших хэрэг байна уу. Та эдгээр номыг уншвал хар аяндаа мушийн инээвхийлж, бидний эргэн тойронд байдаг амьтдыг хайрласан нүдээр харж эхэлдэг юм даа. Бас заримаас нь айдаг ч болдог юм билээ.

Нэрт хөгжмийн зохиолч Л.Мөрдорж, Б.Дамдинсүрэн, Д.Лувсаншарав болон морин хуурч Г.Жамьян, уртын дууч С.Цоодол нарын урлаг соёлын алдартнууд

“Миний аав” буландаа энэ удаа Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн нэрт уртын дууч Солийн Цоодолын хүү Ц.Ган-Өлзийг урилаа. “Уяхан замбуутивийн наран”, “Өнчин цагаан ботго”, “Өвгөн шувуу”, “Алиа саарал” гээд олон чиг уртын дууг давтагдашгүй өвөрмөц хоолойгоор дуулж Монголын их урлагийн алтан сан хөмрөгт үлдээсэн хүн нь Солийн Цоодол гуай юм. Мөн түүний аялгууг нь зохиосон “Монгол нутгийн үзэсгэлэн”, “Хүү минь хаана дуулж явна” зэрэг бүтээл олны сэтгэлд хоногшин үлджээ.

---

-Солийн Цоодол гуайг хэлмэгдэж нутаг заагдаж явахдаа Монголын соёл урлагийн өв санг баяжуулсан гэдэг. Бараг л хэлмэгдсэн нь зөв болсон гэдэг юм билээ. Ингэхэд юунаас болж хөдөө гадаа туугдахдаа тулав?

-Өнөө эсэргүү гэгдэж байсан Лоохууз гуай нутаг заагдаад явахад төрийн хошой шагналт хөгжмийн зохиолч Лувсанжамбын Мөрдорж, яруу найрагч Мишигийн Цэдэндорж, аав гурав очсон юм билээ. Тэгээд аав “Нэг л өдөр миний найзад үнэн ирнэ” гээд Лоохууз гуайн сэтгэлийг засах гэж “Өвгөн шувуу” дуугаа дуулсан гэдэг. Эсэргүү нөхөртэй холбоотой хэмээн аав өөрөө буруудсан нь тэр л дээ. Энэ тухай Лоохууз гуай дурсамжийнхаа номонд тодорхой бичсэн байдаг. Ер нь үндэсний язгуур урлаг, өв соёлынхоо төлөө явснаараа Цэдэнбал Филатовад ад үзэгдэж хэлмэгдэж байсан. Тэгээд мэдээж нутаг заагдсан. Дундговь, Баянхонгор, Сэлэнгэ, Өвөрхангай гээд очиж ажиллаж, амьдраагүй аймаг ховор. Шарын голд хүртэл очиж байсан. Нутаг заагдаж очсон газар бүртээ соёлын үрийг тарьж, тухайн газар нутгаас ардын өв уламжлал, уртын дуугаар хөглөгдсөн авьяастнуудыг төрүүлсэн.Үндсэндээ хөдөө ажиллаж байхдаа нутаг нутгийн хөгшидтэй уулзаж хуучны дуу цуглуулах, ардын язгуур урлаг уртын дуу судлах ажлынхаа гол нурууг тэгж гаргаж авсан байна. Энэ бол том гавьяа. Энэхүү гавьяаг нь үнэлж хүмүүс хэлмэгдсэн нь бараг зөв, Цоодолд шийтгэл биш, шагнал болсон гэдэг юм.

-Танай аавыг Маршал Чойбалсан хөдөөнөөс авчирч уртын дуучны их замд оруулсан гэж дуулсан?

-Аав минь Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-Улаан суманд 1927 онд төрсөн. Цагаан сарын битүүний өдөр төрсөн байдаг. Эсэргүүний хүүхэд хэмээн адлагдах вий гэсэндээ ааваараа биш, ээжээрээ овогложээ. Арван дөрвөн насандаа нутгийнхаа жинчдийг дагаж нийслэл хүрээ орж үзсэн гэдэг. Морь сайхан уургалдаг, бас ч үгүй сум аймгийнхаа наадамд шаггүй барилдаж ноцолддог, тийм л сүйхээтэй, сэргэлэн цовоо хүү байсан гэнэ. Дуулах дуртай, нутаг усныхаа найр хуримд уригдаж дуулдаг аавд минь дөчин дөрвөн онд азтай учрал тохиосон нь Маршал Чойбалсантай уулзсан явдал. Маршал Өвөрхангайд явж байхдаа “Сайхан дуулдаг хүү байна, сайн дуучин болж магадгүй” хэмээн аавыг хотод дагуулан ирж алдарт уртын дуучин “нарийн хоолой” Пунцаг багшид шавь оруулсан. Дараа нь мөн нэрт дуучин Жигзавын Дорждагва гуай аавд багшилсан түүхтэй.

-Сургууль соёлын мөр хөөсөн, мөн ажил амьдралын гараагаа эхэлсэн тухайд нь ярихгүй юу?

-Тавин гурван онд цэргийн албанд татагдаж улмаар ардын армийн ансамбльд дуучнаар ажилд орсноор урлагийн байгууллагад ажиллах гараагаа эхэлсэн. Цэргийн албанаас халагдан соёлын яамны мэдэлд шилжиж Ажилчны соёлын ордонд дуучнаар, мөн Хүүхдийн ордны найрал дууны багшаар томилогдсон. Жаран оноос Ардын дуу, бүжгийн эрдмийн чуулгад ажиллаж байгаад дараа нь Мэдээлэл, радиогийн хэрэг эрхлэх газарт хөгжмийн нэвтрүүлгийн редакцид дууны найруулагчаар ажилласан. Мөн наяад оноос Монголын үндэсний телевизийн хөгжмийн нэвтрүүлгийн редакцид ажиллаж “Ардын хөгжмийн өв сан” нэвтрүүлгийг бэлтгэсэн. Монголын олон ястан үндэстнүүдийн дуу хөгжмийг уг нэвтрүүлгээр дамжуулж үлдээсэн байдаг. Сургуулийн тухайд гэвэл Марксизм Ленинизмын дээд сургуулийг дүүргэсэн хүн юм.

-“Нэг өнгөн дээр хичнээн давлагаа долгисуулан хийж чадах тийм өвөрмөц дуучин” гэж Жанцанноров бахдан хэлсэн удаатай. Үнэхээр ч Цоодол гуайн “Өнчин цагаан ботго”, “Өвгөн шувуу”, “Үлэмжийн чанар”-ыг сонсохоор нэг л өөр байдаг. Хоолойд нь нэг ид шидийн зүйл байна гэдэг нь мэдрэгддэг?

-Аавынхаа дуулж амьдруулан олонд хүргэсэн дуунуудыг нь Монголын радиогийн алтан фондноос авч “Хүү минь хаана дуулж явна”гэсэн нэртэй уран бүтээлийнх нь цомгийг гаргалаа. Мөн аавынхаа бүтээлээр ном товхимол гаргасан юм. Түүний өмнөтгөлд соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Мэнд-Ооёо “Цоодол монгол ардын уртын дуу, богино дуу болон орчин үеийн хөгжмийн зохиолчдын бүтээсэн олон дууг дуулж, дуулах урлагт өөрийн өвөрмөц өнгө аясыг буй болгосон гарамгай дуучин. Тэрээр алдарт дуучин Магсархурцын Дугаржав, Ж.Дорждагва нарын зэрэг монгол хөгжмийн суу билэгтнүүдийн дуулах хэв намба, сэтгэлгээний уламжлалыг бүтээлчээр сурч өөрийн цаг үеийн онцлогийг дуулах урлагт гаргаж ирсэн” хэмээн бичсэн. “Үлэмжийн чанар”-ыг Цоодол багш дуулаагүй бол цаашид хүмүүс нэг их дуулахгүй байсан ч магад гэж Соёл урлагийн их сургуулийн уртын дууны багш Дэлгэр гавьяат хэлдэг. Аав минь ардын болоод богинын дууны тэр олон сайхан шигтгээ, эрдэнэсийн чулуунуудыг шигтгэн цуглуулж өнөө үед авчирснаараа гавьяатай. Уртын дууг дуулдаг өөрийн гэсэн философитой Цоодол судлалыг гаргаж ирээсэй гэж урлаг судлаачид нэгэн дуугаар хэлдэг юм.

“Ардын элч” кинонд Бадарч хөтөлгөө морьтой мордоод Дарьбазарт захиа өгөхөөр явахад “Ширээ нуур”-ыг дуулдаг хэсэг бий. Тэр дууг аав дуулж Монголын кино урлагт дуу хоолойгоо мөнхөлсөн. Аавыг гудманд алхаж явахад нь дуудаад шууд дуулуулсан гэж шавь нар хэлдэг. Тэгэхэд нь “За би ганцхан дуулъя” гэж дуулчихаад, дахиад нэг дуулахгүй юм уу гэхэд “Морь унасан тэр хүн чинь юу гэж л хоолойгоо засаад дахин дахин дуулаад нуураа тойроод байв гэж дээ” гэж хэлчихээд гараад явчихсан гэдэг. Ганцхан удаа шууд дуулсан тэр дууг нь хөгжмийн мэргэжилтнүүд “Хүлэг морин дээр давхиж яваа хүн тийм амьсгаагаар, тийм хүчээр дуулна болов уу” гэдэг. Аав минь уртын дууг тэгж л нарийн нягт мэдэрч дуулдаг байжээ. Аавын тухай анх төрийн хошой шагналт, нэрт зохиолч Дашзэвэгийн Сэнгээ гуай тухайн үеийнхээ төв хэвлэлд “Ирээдүйн алдарт дуучны тухай” хэмээн бичсэн байдаг. Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн гуай “Олны хайрыг булаасан этгээд” гэж бичиж байсан. Ер нь аавыг “Энэ цагт Монголоороо үлдсэн ганц хүн” гэж тунхагласан хүн бол Б.Лхагвасүрэн юм.

-Монголын соёлын нэрт зүтгэлтэн Жамцын Бадраа гуай танай аавыг “Сайн дуучин, лут судлаач, авьяаслаг хөгжмийн зохиолч” гэж наашаа ч үгүй цаашаа ч үгүй тодорхойлсон нь бий. Уртын дууны хөгжмийг хэн дуртай нь зохиодоггүй нь үнэн л дээ?

-Аав минь ачит ижий, аавынхаа дурсгалд зориулж “Хүү минь хаана дуулж яваа бол” гэсэн дууны шүлэг бичиж, түүндээ өөрөө аялгуу зохиосон. Арван хэдэн насандаа гэрээсээ гарсан хүүгээ харуулдсан ээж нь “Хүү минь хаана дуулж яваа бол” гэж нисэн ирэх шувуудаас хүртэл асуух нь холгүй байсан тухай нутгийнхан нь аавд хэлдэг байж. Энэ дууг араажаваар сонсоод уйлдаг байснаа урлаг судлалын доктор зохиолч Ж.Саруулбуян ах хэлж байсан. Тухайн үеийн Хүнс хөнгөн үйлдвэрийн яамны дэд сайд Заяат гээд хүн сонсоод уйлсан тухай дуулддаг юм. “Хүү минь хаана дуулж явна” дууг аавын минь шавь морин хуурч С.Пүрэвжав, урлаг судлаач доктор Р.Оюунбат болон хөгжимчин Ө.Цэнд-Аюуш, Цэрэнсодном нар хуурын татлага, ятга, шанзны аялгуугаар зэрэг хөгжимдсөн нь онцгой санагддаг. Ийм л уртын дуу, хосгүй сайхан бүтээлийг ижий, аавынхаа дурсгалд зориулж аав минь хийсэн. Мөн Жамцын Бадраа гуайн шүлэг “Шаавай төржээ”, өөрөө үг аялгууг нь зохируулсан “Од гариг мишээж байна” гээд олон тансаг дуу бий. Тэр бүгдээс ард түмний сэтгэлд гайхалтайгаар буусан нь “Монгол нутгийн үзэсгэлэн” юм. Шагдарын Дулмаа гуайн шүлэг энэ дуу наадам, Монголын уламжлалт баяр ёслолоор заавал дуулагддаг. Тэр бүхэнд ааваараа бахархдаг. “Ээж болсон элбэг уст Онгийн гол минь, аав болсон Баян хайрхан Ханхөгшин уул минь” гэж аав минь залбирдаг. Тэр л сайхан ус нутагтаа зориулж ардын дуугаа бүтээсэн байлгүй.

“Зээрийн сүрэг бэлчсэн

Шаргал талын зэрэглээ

Хээрийн салхи үлээсэн

Монгол нутгийн үзэсгэлэн

Миний нутгийн сайхныг

Мэлмий тэнүүн ширтмээр

Мэндэлж төрсөн болохоороо

Мишилзэн харахад бахадмаар….” хэмээх эл бүтээлийг зууны манлай Намжилын Норовбанзад гуай анх дуулж төрийн концерт эхлүүлдэг байсныг манайхан мэднэ дээ. Хөгжмийн бүтээлүүдээ нэгтгэсэн номыг нь Жамцын Бадраа өмнөтгөл үг бичиж 1980 онд хэвлүүлж байсан. “Ардын хөгжмийн суу билэгтнүүд” гэх судалгааны ном бий. Төрийн шагналт, шинжлэх ухааны нэртэй Хөдөөгийн Пэрлээ гуай редакторлосон байдаг.Аав Бадраа гуай хоёр их дотно. Уртын дуу, өв соёлынхоо төлөө хөтөлгөө морь шиг явсан хүмүүс. Насны хувьд ч ойролцоо. Гэхдээ Бадраа гуай аавыг дандаа ахаа гэдэг байсан. Ихэд хүндэтгэдэг байсных нь илэрхийлэл тэр болов уу. Тэр хоёр эрхэм “Түмэн эх” чуулгын анхны суурийг хамт тавилцаж, Монгол Улсын их сургуульд урлаг судлалын танхим анх нээж байлаа.

“Эртний сайхан”, “Түмэн эх” хэмээх язгуур урлагийн хамтлагуудыг анх байгуулж, гадаадын улс орнууд руу тоглолтоор авч яван үндэснийхээ урлагийг дэлхий дахинд хүлээн зөвшөөрүүлж чадсан. 1990-ээд онд Америкт тоглолт хийхэд тухайн үед Ерөнхий сайд байсан Жемс Бэйкер хүртэл хүрэлцэн ирж тоглолтыг нь үзсэн гэдэг. Мөн Хятадад болсон Шанхайн урлагийн наадамд оролцох үедээ далайд усан онгоцон дээр уртын дуугаа дуулахад Хятадын төрийн тэргүүн Мао өөрийн биеэр ирж гар барин хүндэтгэл үзүүлсэн гэдэг. Аав энэ тухайгаа их ярьдаг байж билээ. Бадраа гуай өөрөө сайхан дуулна. “Дуртмал сайхан”-ыг ч юм уу, ардын дуу дуулахаар “Чи худлаа дууллаа” гээд аав загнадаг байж л дээ. Хариуд нь Бадраа гуай “Цоодол ах аа ойлголоо” гэдэг байж. “Жамцын Бадраа гуайг загнадаг ганц хүн нь танай аав байсан. Бадраа гуай үгнээс нь ер гарахгүй шүү” гэж Жанцанноров гуай хэлж билээ.

-Аав тань их л олонтой явсан даа. Үерхэж нөхөрлөж, ууж идэж явсан найзуудаас нь нэрлэвэл?

-Тэр тухай яривал барагдахгүй ээ. Нөхөрлөлд үнэнч байна гэдэг эр хүний том чанар байх шүү. Манай аав нөхөрлөлд үнэнч, шулуун шударга зантай, ямар ч хүнтэй элгэмсэг дотно харилцдаг хүн байсан. Академич Ц.Дамдинсүрэн гуайгаас аваад оюун ухааны өндөрлөг болсон олон сайхан хүмүүстэй нөхөрлөдөг байлаа. Зохиолчдоос Б.Явуухулан, М.Цэдэндорж, Ч.Чимид, “Хүрэн морь”-ны Ч.Лхамсүрэн гуай, Эрдэнэбатын Оюун гуай нарыг дурдаж хэлэх байна. Би сайн санадаг юм. Дорнын их найрагч Б.Явуухулан гуай өнгөрөхийнхөө өмнөхөн манайхаар ирж аавтай ганц нэг шил “юм” хувааж хүртээд, “Цоодол оо, үндэсний урлагийнхаа төлөө ийм халуун сэтгэлээр зүтгэж явааг чинь алтаар үнэлэхэд ч багадна шүү” гэж хэлж байлаа. Гэвч дараахан нь өнгөрчихсөн дуулдсан. Аав найз нараа, эрдэм оюун, авьяас билгийн оргил болсон хүмүүсийг өнгөрөхөд элгээ эмтлэн шаналж, хэдэн өдөр, сараар уйтгарлан гуньдгийг бага хүүгийнх нь хувьд бие сэтгэлээрээ мэдэрч өссөн. М.Цэдэндорж гуайг, “Өргөн Сэлэнгэ” дууны хөгжмийг зохиосон Г.Дарамзагд гуайг өнгөрөхөд их харуусч байлаа даа. Мөн Ч.Бээжин аваргыг өнгөрөхөд ихэд харуусч байсныг санах юм. Аав бөхчүүдтэй нөхөрлөнө. Нутгийн бөх гээд Д.Цэрэнтогтох аваргыг их хүндэтгэдэг сэн. Найз нөхдийнх нь хүрээллийг зөвхөн зохиолч болоод бөхчүүдээс цухас дурдахад ийм. Манайх Их дэлгүүрийн хажууд. “Үер” киноны Болд өвгөн буюу нэрт жүжигчин С.Гэндэн, “Сэрэлт” киноны ах лам Цэндээхүү гуайн манай гурав хөрш. Монголын урлагийн алтан үеийн жүжигчид манай босгыг элээсэн. Хөдөөгийн Пэрлээ гуай хаалга чанга, чанга тогшоод “хэн бэ” гэхээр “хөдөөний хүн байна” гэдэг сэн.

-Хувь хүн талаас нь бас л асуумаар байх юм?

-Б.Лхагвасүрэн гуайн нэгэн шүлэгт “Эгэл боргилын туйл” гэсэн мөр байдаг даа. Түүн шиг л хүн байжээ гэж боддог юм. Хүнд гомдоно гэж байхгүй. Хэлмэгдэж, гадуурхагдаж нутаг заагдаад явж байхдаа болох байлгүй. Сайн цаг ирнэ гээд хээв нэг байдаг байлаа хэмээн ээж өгүүлдэг. Аав бусдад гомдвол гомдохоор үе олон л байсан. Урлагт хийсэн бүтээсэн хөдөлмөр гавьяаг нь үнэлж гавьяатад олон удаа дэвшүүлсэн. Хэлмэгдсэн гэх нэрээр буцаагддаг байлаа. Харин аавын минь “сайн цаг ирнэ” гэж итгэлтэй хэлж байсан нь 1990 онд биелсэн дээ. 1992 онд МУИС-ийн Урлаг судлалын танхимыг байгуулснаар 1998 он хүртэл багшаар ажиллаж эхэлсэн. Энэ хугацаанд олон шавь төрүүлсэн. Яг гарынх нь шавь гэхээр уртын дууч, гавьяат Д.Баттөмөр гуайгаас аваад олон хүнийг нэрлэх байна.Ш.Сүрэнжав гуай шүлгийг нь бичиж аав аялгууг нь хийсэн “Өлзий түвшин уул” гэж маш гоё уртын дуу бий. Баттөмөр гавьяатыг аав өөрөө хөтөлж аваачаад дуулуулж радиогийн алтан фондод бичүүлсэн байдаг. Төгөлдөр хуурт уртын дуу богинын дууг тоглож нотолдог. Би өөрөө төгөлдөр хуурт найруулж аавынхаа дуунуудаас тоглох дуртай. Миний бие МУИС-ийн Урлаг судлалын танхимыг төгссөн юм. Гэвч мэргэжлээрээ бараг ажиллаагүй. Гэхдээ бас урлагаас хөндий байсангүй. Сургууль төгссөнийхөө дараа UBS телевэд зургаан жил ажиллаад, 2002 оноос “Storm animation” студи байгуулаад ажиллаж байна даа.“Аяллын тойрог” нэвтрүүлгээр минь хүмүүс мэдэх байх аа.