Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Монголын нийгмийн уур амьсгал, иргэдийн хандлага, төлөвшлийн өнөөгийн бодит байдал боловсролын салбартай салшгүй холбоотой болохыг бид улам бүр мэдэрч байна. Угаас иргэний боловсрол, ёс зүй, хандлага төлөвшил нь сургууль, багшаас шууд хамаарах тул багш бэлтгэх ямар бодлого, үйл ажиллагаа явуулж байгаа талаар МУБИС-ийн захирлын үүрэг гүйцэтгэгч, доктор Д.Мандахтай ярилцлаа.

---

-Сайн байна уу. Танай сургуулиар ямар сонин байна. Энэ жил ямар онцлох зүйл хийхээр төлөвлөж байна вэ?

-Сайн. Сайн байна уу. Манай сургууль 2024 он хүртэлх таван жилд ямар үзэл баримталж, юуг илүү хөгжүүлж хаана хүрэх вэ гэх байр сууриас хөгжлийн бодлогодоо хандаж завсрын үнэлгээ хийж, шинэчлэн баталсан. Энэ бодлогоор манай сургуулиас үзүүлж буй боловсролын үйлчилгээ нь суралцагчийн хэрэгцээ, хүмүүний тулгамдсан асуудал болон үйл хэрэгт үндэслэсэн, нийгмийг өөрчлөн шинэчлэх, илүү сайн сайхан болгоход чиглэдэг байх талыг илүүтэй авч үзэж шинэчилсэн хувилбар болгож баталсан. Бид багш бэлтгэх сургууль нийгмийн үзэл санааны, тэр тусмаа хувь хүний зөв хандлага төлөвшлийн түүчээ байх талыг чухалчилсан байгаа. Угаас хүмүүнлэг, ёс зүйтэй нийгмийг хүсч байна шүү дээ бид. Бодит байдал тийм биш байгааг бас мэдэрч байна. Тэгээд манайх чинь том сургууль болохоор онцлох зүйл их байна аа.

-Тэгэлгүй яахав. Бусад сургуулиас онцлог зүйл ч зөндөө бий гэж сонссон.

-Бид энэ хичээлийн жилийн зорилтыг боловсролын үйлчилгээний чанарын хүрсэн түвшнээ баталгаажуулах, чанарыг дээшлүүлэх жил болгон зарлаж байгаа. Энэ хүрээндээ дотоодод 31 хөтөлбөр магадлан итгэмжлүүлэх үйл ажиллагааг эхлүүлсэн. Багш бэлтгэх хөтөлбөрүүдээ 100 магадлан итгэмжлүүлэх том зорилт тавьж байна. Мөн Германд төвтэй олон улсын магадлан итгэмжлэлийн ASIIN байгууллагаар өмнөх жилд хоёр хөтөлбөр магадлан итгэмжлүүлсэн байсан бол өнгөрч байгаа хичээлийн жилд зургаа болж нэмэгдлээ. Энэ ажил хийгдсэнээр манай сургуулийн төгсөгчид олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдөж байгаа нь ихээхэн ач холбогдолтой.

-Олон улсад магадлан итгэмжлэл хийлгэх нь кредит харилцан хүлээн зөвшөөрөх тухай асуудал, хамтарсан хөтөлбөр гээд олон улсын хамтын ажиллагаа нааштай үр дүн авч ирэх гээд ач холбогдол их биз.

-Тэгэлгүй яахав. Үүний үр дүнд бид БНХАУ, ОХУ, АНУ зэрэг өндөр хөгжилтэй орнуудын нэр хүнд бүхий сургуулиудтай хамтарсан хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлж эхлээд байна. Тухайлбал, АНУ-ын өмнөд Дакота мужийн БЛЕЙК ХИЛЛС улсын их сургуультай хамтарсан хөтөлбөр хэрэгжүүлэхээр болсон нь бас нэг амжилт юм даа. Ингэснээр оюутнууд маань сургалтын тодорхой хугацаагаа АНУ-д өнгөрөөх боллоо. Өнгөрсөн зун л гэхэд Финлянд, Швед улсуудын зарим сургуулиуд дээр ажиллаж тодорхой үр дүнд хүрлээ. Финляндын Лапландын их сургууль, Шведийн Стокольмын их сургуулиудтай хамтран ажиллахаар болсон. Мөн Ю-Арктикийн их сургуулиудын холбоо гэж байгууллага байдаг. Энэ холбоонд манай сургууль өмнө нь элссэн боловч холбоогүй байснаас болоод хасагдсан байсан, энэ гишүүнчлэлийг сэргээх талаар тохиролцоонд хүрлээ. Цаашлаад багш, оюутны судалгаа шинжилгээний талаар болон оюутан солилцооны шугамаар хамтран ажиллах боломжууд нээгдэнэ гэж найдаж байна. Мөн БНСУ-ын Жонжү боловсролын их сургуультай нягт хамтран ажиллаж олон төсөл хэрэгжсэн, эдгээрээс дурдвал бага ангийн Хүн орчин, Хүн байгаль, Хүн нийгмийн хичээлүүдийн сурах бичиг, багшийн номуудыг хамтын судалгааны үндсэн дээр гаргаад байна, цаашид энэ төсөл үргэлжлээд явна.

-Танай сургууль гадаадын оюутны тоогоороо тэргүүлж байгаа гэсэн байх аа?

-Бид өнгөрсөн хичээлийн жилд 750 орчим гадны оюутан элсүүлэн суралцуулсан бол энэ жил энэ тоо 1000 давлаа. Энэ үзүүлэлтээрээ манай сургууль улсдаа тэргүүлж байгаа. Хөтөлбөрүүдээ олон улсын байгууллагаар магадлан итгэмжлүүлж байгаа нь ч үүнтэй холбоотой. Бид энэ жил гадаад оюутны сургалтын төлбөрийг зохих хэмжээгээр нэмэгдүүлэн тогтоосон. Ер нь МУБИС боловсролын экспортыг нэмэгдүүлэх, улмаар сургуулийн эрхэм зорилгоо биелүүлэх, цаашлаад Азийн багш бэлтгэх сургуулиудын жишигт хүрэх томоохон зорилготой ажиллаж байна даа.

-Өнгөрсөн жил оюутны хөгжлийг дэмжих жил болгосон. Тэр хүрээнд хийгдсэн содон ажлуудаа ярих уу?

-Өнгөрсөн хичээлийн жилийг “Оюутны хөгжлийг дэмжих жил” болгон ажилласан учир оюутны хөгжилд чиглэсэн олон үйл ажиллагаанууд явагдаж оюутны спортын болон урлагийн наадмууд амжилттай зохион байгуулагдсан. Зөвхөн урлагийн наадам л гэхэд 350 орчим оюутан тайзан дээр гарч, тоглолтод оролцсон нь томоохон үзүүлэлт болох юм. Мөн гадаад харилцаагаа өргөжүүлж гол нь гадны аль нэг сургуультай гэрээ хийгээд орхих, захирлууд нь харилцан айлчлаад өнгөрдөг байсан уламжлалыг аль болох эвдэж багш, оюутан солилцох, хамтран ажиллах, өөрөөр хэлбэл гадаад харилцааны үр шимийг амьдралд нэвтрүүлэх тал дээр түлхүү анхаарч ажиллалаа. Үүний үр дүнгээр давхардса тоогоор 300 гаруй оюутан гадаад улс оронд урт богино хугацаагаар явсан байна.

-За сайхан мэдээ байна. Энэ жилийн элсэлтийн талаар?

-За энэ хичээлийн жилд ЕБС төгсөгчдийн тоо эрс буурсан. Хуучин 40000 орчим хүүхэд төгсдөг байсан бол энэ жил 20000 ч хүрэхгүй цөөхөн хүүхэд төгссөн. Үүнтэй уялдуулан манай сургуулиас нэлээд ажлууд хийлээ. Нэгт гэвэл чанартай элсэгч элсүүлэн суралцуулах нь чанартай багш бэлтгэх үндсэн нөхцөл болох учир өөрийн сургуулийн төгсөгчид буюу ЕБС-д ажиллаж байгаа багш нар, ялангуяа төгсөх анги удирдан ажиллаж байгаа багш нартай нэлээд хамтран ажиллалаа. Тодруулбал, манай багш нар орон даяар явж ЕБС-ийн анги удирдсан багш нартай гэрээ байгуулан багш болох сонирхолтой, сурлага сайтай хүүхдүүдийг өөрийн сургуульд элсүүлэх талаар хамтран ажилласан. Хоёрт гэвэл сурлага сайтай, багш болох сонирхолтой хүүхдүүдийг манай сургуулийг сонгон суралцвал зохих төлбөрийн хөнгөлөлт үзүүлэх шийдвэр гарган хэрэгжүүллээ. Тухайлбал, элсэлтийн ерөнхий шалгалтанд 500-гаас дээш оноо авсан бол эхний жилийн сургалтын төлбөрийг 50 хувь хөнгөлнө гэх мэт арга хэмжээнүүдийг авсан. Ингэснээр энэ хичээлийн жилийн манай элсэлт нэмэгдсэн үзүүлэлттэй гарсан. Өнгөрсөн хичээлийн жилд бид ЕБС-ийн нийт төгсөгчдийн 7,1 хувийг элсүүлэн авч байсан бол энэ хичээлийн жилд нийт төгсөгчдийн 8,2 хувийг элсүүлэн авсан байгаа нь элсэлт нэмэгдснийг харуулж байна. Тоон дүнгээр хэлбэл энэ хичээлийн жилд МУБИС 2500 гаруй гадаад, дотоодын оюутан, магистрант, докторант элсүүлээд байна.

-За баярлалаа. Бусад гадаад хамтын ажиллагааны талаар?

-Олон ажил байна.

-Та багш, оюутны судалгаа шинжилгээний ажлын талаар дурдлаа. Энэ талаараа тодруулна уу?

-Манай сургууль судалгааны их сургууль болох зорилттой. Тиймээс багш, оюутнууд маань энэ талаар илүү анхаарч ажилладаг. Энэ хичээлийн жилд ажиллаж байгаа багш нарын 50 орчим хувь нь докторын зэрэгтэй байна. Энэ тоо цаашид өснө. Оюутнуудыг суралцах хугацаанд нь судалгааны ажил хийх дадал хэвшилтэй болгох талд багш нар түлхүү анхаардаг. Энд байгаа нэг асуудал бол судалгааны ажлын үр дүнг сургалт, амьдралд хэрэгжүүлэх үйл явц л чухал юм. Энэ асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор бид сүүлийн жилүүдэд багш, оюутнуудынхаа судалгааны ажлын бичил төслүүдийг сургуулиас санхүүжүүлж ирлээ. Салбарын яамнаас ч энэ талын тодорхой төслүүдийг санхүүжүүлж, оюутнуудын судалгааны ажлыг дэмжиж байгаа нь нааштай үр дүнд авчирч байна. Багш хөгжлийн хууль гарсан, Багш нарын их хурал олон жилийн дараа дахин сэргэсэн зэрэг өнгөрсөн хичээлийн жилийн томоохон ажлууд ч багш нарын судалгаа шинжилгээний ажлыг эрчимжүүлж өглөө. Сая л гэхэд цөм хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн талаар тав хоногийн томоохон сургалт манай сургууль дээр хийгдэж сургагч багш нар орон даяар түгээн дэлгэрүүлэлт хийж байна. Багш нар маань гадаадын нэр хүндтэй их сургуулиуд дээр докторын зэрэг хамгаалж байна, бид тэнхим бүр хоёроос дээш тооны Англи хэлтэй багштай болох ойрын зорилт тавин хэрэгжүүлж байна, энэ бүхэн нь дээр дурдсан судалгааны их сургууль болох зорилгодоо нийцээд явж байна.

-Энэ хичээлийн жилийн зорилт ямар байна?

-Манай сургууль 2017-2018 оны хичээлийн жилийг “Багшийн хөгжлийг дэмжих жил” болгож байсан бол 2018-2019 хичээлийн жилийг “Оюутны хөгжлийг дэмжих жил” болгон ажиллалаа, харин 2019-2020 оны хичээлийн жилийг “Чанарын баталгаажуулалтын жил” болгохоор шийдвэрлээд байна. Багшийн хөгжлийг дэмжих жилийн хүрээнд багшийн хөгжилд чиглэсэн олон ажлууд хийгдэж, Багш хөгжлийн хөтөлбөрөө баталж, багш хөгжлийн 10 гаруй төв байгуулагдсан, оюутны хөгжлийн жилийн хүрээнд ч мөн олон ажлууд хийгдэж 2024 оныг хүртэл оюутныг хөгжүүлэх хөтөлбөрөө боловсруулан баталсан. Ийнхүү олон суурь ажлууд хийгдэж өөрөөр хэлбэл сургууль цаашид хөгжих үндэс сууриа зөв тавьж чадсан гэж бид үзэж байгаа. Тиймээс өнөө жилээс тэрхүү сууриа бэхжүүлэх, цаашид хөгжүүлэхэд чиглэсэн үйл ажиллагаа явуулах зорилгоор ийнхүү чанарын баталгаажуулалтад анхаарал хандуулж байна. Хичээл байлаа гэхэд ээлжит хичээл бүрийг чанартай заах, судалгааны ажил байлаа гэхэд чанартай хийх, үйлчилгээний ажил ч мөн адил, ер нь ажлын чанарт анхааръя гэж шийдэж байгаа юм л даа. Энэ хүрээнд бид хичээл зааж байгаа арга барил, заах арга зүйн туршлага судлах, ажиглалтын видео бичлэг хийх хичээл ажиглалтын системтэй болох үйл ажиллагаа юм. Бас мэдээллийн системээ илүү боловсронгуй болгох талаар анхааран 17 модуль бүхий мэдээллийн иж бүрэн системтэй болохоор ажиллаж байна.

-Сэтгүүлчийн хувиар саваагүй ч гэх үү, сургуулийн ажилд хамаагүй нэг юм асууя. Та үндсэн хууль батлалцсан депутат юм байна лээ. Одоо яригдаж байгаа үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн талаар баталсан хүний хувьд, бас боловсролын томоохон байгууллага удирдаж байгаа хүний хувьд ямар бодолтой байна?

-Тийм ээ, Үндсэн хууль батлахад гар бие оролцож байлаа. Өөрчлөх нь зайлшгүй гэдэгтэй санал нэг байгаа. Гэхдээ мэдээж өөрчлөхөд учир бий. Өөрчлөхийн тулд өөрчилж болохгүй. Бидний баталсан үндсэн хуульд хүний эрхийг маш сайн баталгаажуулж чадсан гэж боддог. Энэ талаар судалгаа хийж үзээгүй л дээ, гэхдээ л дэлхийд нэлээд дээгүүрт орох байх шүү. Манай улсад парламентийн засаглал хамгийн тохиромжтой байх гэж боддог, харин тухайн үеийн үндсэн хууль баталсан бид ерөнхийлөгчид их ач холбогдол өгсөн бололтой дүр зураг өнөөдөр харагддаг, ихэвчлэн бэлгэдэл талаа бодсон доо. Угаасаа монгол хүн юманд ашдын бэлгээр ханддаг болохоор тэр биз дээ, бүх ард түмнээс сонгоно гээд л оруулчихсан байдаг. Тухайн үед ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл гүйцэтгэх засаглалдаа нөлөөлнө, бүр хууль шүүхийн эрх мэдэлд хүчтэй нөлөө үзүүлнэ гэж төсөөлөөгүй. Гэсэн ч манай үндсэн хуульд хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх засаглалыг сайн ялгаж өгсөн нь ололт юм даа. Тиймээс сонгодог парламентын засаглал тал уруугаа хандсан өөрчлөлтүүдийг оруулах л хэрэгтэй гэж үндсэн хууль батлалцсан хүний хувьд бодож байна. Бас тухайн үед хот гэдэг үг, ойлголтыг үндсэн хуульд тусгаагүй, нийслэл, аймаг, дүүрэг гээд л явчихсан юм, түүнийг засах хэрэгтэй гэж үздэг л дээ, гэвч энэ талаар сүүлийн үед нарийвчлан судлаагүй, энэ тал дээр ажиллаагүй гэдгээ хэлэх ёстой, зүгээр иргэн хүний хувьд л бодлоо хэлэхэд ийм байна.

-За танд баярлалаа, Танай сургуулийн ажилд амжилт хүсье.

-За баярлалаа, танай сониноор дамжуулан Монголынхоо нийт багш нарт түүний дотор МУБИС-ийн төгсөгчиддөө бас бидний ирээдүй болсон хүүхэд багачууддаа хичээлийн шинэ жилийн мэнд хүргэе.

-ТЭРЭЭР ЕБС-ИЙН ЗАХИРЛААР 23 ЖИЛ ҮР БҮТЭЭЛТЭЙ АЖИЛЛАЖ МОНГОЛЫН БАГШ НАРЫН ДУНД ӨӨРИЙН ДЭГ СУРГУУЛИЙГ БИЙ БОЛГОСОН ГАВЬЯАТАН ЮМ-

Хичээлийн шинэ жил эхэлж буй энэ цаг дор “Багш” булангийнхаа зочноор Монголын мянга мянган багш нарын төлөөлөл болсон эгэл даруухан буурал багшийг онцолж байна. Эл эрхэм бол Эрдэнэт хотын 5 дугаар сургууль, “Орхон цогцолбор” сургуулийг үүсгэн байгуулж 18 жил захирлаар нь ажилласан Даваагийн Дондол юм. Булган аймгийн арван жилийн сургууль, мөн Архангай аймгийн арван жилийн сургуульд тус тус суралцаж төгссөн тэрээр тухайн үеийн Багшийн дээд буюу одоогийн Монгол Улсын боловсролын их сургуулийг орос хэлний багш мэргэжлээр төгсчээ. Оросын шинжлэх ухаан дэлхийн шинжлэх ухааны цөм нь, гол хөрс суурь нь юм гэдэг. Ерөнхий боловсролын сургуульд Оросын сургалтын программ хамгийн чухал гэдгийг дэлхийн глобал орон болох Америк, Англи зэрэг орнууд өдгөө онцлох болсон.

Даваагийн Дондол багш орос хэлийг сурч дэлхийн шинжлэх ухааны суурь болсон Оросын шинжлэх ухаан, ялангуяа боловсролынх нь тогтолцоог Монголын хөрсөнд суулгах гэж олон жилийн хүч хөдөлмөр, оюун ухаанаа зарцуулсандаа бардам байдаг нэгэн. “Орос хэлний” хэмээн алдаршсан Монгол Улсын ардын багш С.Галсан, мөн хэл шинжлэлийн доктор орос хэлний нэрт эрдэмтэн Чогдовын Цэдэндамба нарын аваргуудаар хичээл заалгаж орос хэлийг эзэмшсэн тэрээр Улаантолгойн САА буюу одоогийн Орхон аймгийн Жаргалант сумын дунд сургуулиас ажил амьдралын гараагаа эхэлжээ. Үндсэндээ Жаргалантын сургуулийг үүсгэн байгуулж багшлаад удаа ч үгүй захирлынх нь албыг хашиж эхлэх нь тэр. Залуухан захирал Улаантолгойд гялалзаж явах үе буюу наян гурван оныг “Сурагчийн жил” болгон зарлав. Дондол захиралд сургуулийн дотуур байрыг айл гэрийн нөхцөлд ойртуулах бодол төрж түүнийгээ ажил хэрэг болгосон байна. Хүүхэд төрсөн гэртээ яаж амьдардаг уу, яг л тийм орчныг дотуур байранд бий болгон, төрсөн гэртээ байгаа юм шиг сэтгэгдэл төрүүлнэ хэмээн зүтгэжээ.

Энэхүү ажил нь үр дүнгээ өгч Улаантолгойн САА-н сургуулийн дотуур байр улсын хэмжээнд шалгарч, тэгээд зогсохгүй бусдад үлгэр жишээ болох үүд хаалга нээгдэв гэнэ. Жаргалантын сургуулийн аж ахуйг бэхжүүлж шинээр10 тонн ногооны зоорь бариулав. Дотуур байрыг аж ахуйн аргаар засварлан сурагчдын хэрэгцээт хүнсний ногоог тариалж хүүхдийн хоолны төсөвт зардлыг 60-70 хувиар хэмнэж байв. Сурагчдын хөдөлмөрийн бригадыг газар тариалан, мал аж ахуйн чиглэлээр хавар намрын улиралд ажиллуулж байсан нь “Хөдөлмөр хүмүүжил олгодог” АС Макеронкогийн үзэл санааг хэрэгжүүлсэн явдал байв. “Дондол захирлын нэвтрүүлсэн туршлагаас бүгд суралцах хэрэгтэй” гэсэн уриа лоозон гарч, залуухан захирал тухайн үеийн Боловсролын яам, Үйлдвэрчний эвлэлийн төв зөвлөл, Шинжлэх ухаан дээд боловсролын хороо тэргүүт дөрвөн ч байгууллагын баярын бичиг, мөнгөн шагналыг хүртэв гэнэ. “Тэр үеийн 300 төгрөг ч бас мөнгө байсан шүү” гээд өвгөн багш инээд алдаж сууна. Хөдөөх суурингийн сургуулийн захирал улс даяар нэрээ мандуулаад ирэхээр төв газрынх нь дарга нар яаж зүгээр байлгах билээ. Эрдэнэт хотын сургалт заах кабинетэд мэргэжилтнээр дуудан, хоёр жилийн хугацаанд ажиллуулжээ. Ингээд наян долоон оны намартай золгосон байна.

Наян долоон оны есдүгээр сарын 1-ний хичээлийн шинэ жилийн баяр бол ахмад багш Даваагийн Дондолын амьдралынх нь хамгийн баярт мөчийн нэг яах аргагүй мөн. Нэгэн насны ухамсарт амьдралынхаа хорь гаруй жилийг зориулж, чухамхүү нэрийн хуудас болтлоо зүтгэн, эцгийн нэр шигээ овоглож алтан титмээ болгож ирсэн Эрдэнэт хотын 5 дугаар сургуулийн захирлаар сонгогдсон ийм л түүхтэй өдөр нь билээ. “Хотын нийт багш нарын бага хурлаас тавдугаар сургуулийг толгойлон удирдахаар сонгогдож байснаа би хэзээ ч мартдаггүй” гэж буурал багш минь нэгэнтээ хэлсэн чин зүрхнийх нь үг байсан. Мянга гаруй сурагчдын инээд хөөр цалгилж, эрдэм номын алтан хонх жингэнэх ахуйд шинэхэн сургуулийн түлхүүрийг Зөвлөлтийн барилгын газрын төлөөлөгч Дондол захиралд гардуулснаар тус сургуулийн хамт олны түүх эхэлжээ. 1176 хүүхдийн суудалтай хичээлийн 30 анги танхим, физик, хими, гадаад хэл, хөдөлмөр, биологи, дуу хөгжмийн 10 гаруй кабинет биеийн тамирын заал, номын сан, 260-290 хүний суудалтай хурлын ба хоолны газартай иж бүрэн сургууль тийнхүү Эрдэнэт хотод өнгө жавхаа нэмж цогцлон сүндэрлэх нь тэр ээ.

1987-1988 оны хичээлийн жилд 1-9 ангийн 41 бүлэгт 1600 гаруй сурагч, 70 багш, 26 үйлчилгээний ажиллагсадтай сургалт хүмүүжлийн үйл ажиллагаа эхэлсэн байдаг. Дунд сургуулийн хичээлийн эрхлэгчээр Б.Батбаатар, бага ангийн хичээлийн эрхлэгчээр Г.Цогзолмаа, хүмүүжлийн эрхлэгчээр П.Нямдорж, пеонерийн ахлах удирдагчаар У.Олдохгүй нар удирдлагын бүрэлдэхүүнд орж ажилласныг тэмдэглэх нь зүйн хэрэг. Тавдугаар сургууль хожим нь Орхон аймгийн “Орхон” цогцолбор сургууль болон хүрээгээ улам тэлэхэд тус сургуулийн ерөнхий захирлаар Даваагийн Дондол багш мөн томилогдон ажилласан байдаг. Тэрээр 2002-2005 онд энэхүү хариуцлагатай албыг нэр төртэй хашаад сургуулиа “Улсын тэргүүний сургууль” болох болзлыг нь бүрэн дүүрэн хангачихаад сая нэг санаа амарч гавьяаныхаа амралтад суусан. Дондол захирлыг чөлөөндөө суугаад хоёр жилийн нүүр үзэхэд буюу 2007 онд “Орхон” цогцолбор сургууль “Улсын тэргүүний сургууль” болж мандсаан. Мөн “Шилдэг менежмэнттэй улсын ТОП-20 сургууль”-ийн нэгээр шалгарсан нь бий. Энэ бүх гавьяа тус сургуулийг арван найман жил тасралтгүй удирдсан эрхэм захирлын хүч хөдөлмөр, бахдам үйлстэй холбоотой нь мэдээж.

Дэлхий нийтийн, ялангуяа шинжлэх ухааны гол суурь болсон Оросын боловсролын тогтолцоонд ямар л шинэ арга нэвтэрнэ, тэр бүгдийг Дондол багш өөрийн сургуульд хэрэгжүүлж, багш нартаа мөрдлөг болгодог байв. Наяад оны эхээр Оросын боловсролын тогтолцоонд томоохон өөрчлөлтүүд гарч, тэрхүү шинэчлэл нь дэлхий дахинд шуугиан дэгдээж байсан үе. Горбачевын өөрчлөлттэй хамт дуулиан болж гарч ирсэн Шаталов, Лысенкова, Аманашвили нарын шилдэг багш, эрдэмтэн профессоруудын шинэ санаачилга бүхнийг Эрдэнэт хотын 5 дугаар сургуульд хэрэгжүүлсэн юм. Гүржийн Аманашвили гэж багш зургаан настай хүүхдийг тоглоомын аргаар сургах, Шаталов багш тулгуур дохио буюу гол ухагдахууныг хялбар аргаар хүүхдэд ойлгуулах, Лысенкова багш хичээлийн программаас түрүүлж хүүхдийг сургах зэрэг олон шинэлэг арга дэвшүүлснийг багш нартайгаа хамтарч мөрдлөг болгосон нь улсын хэмжээнд анхны байсан гэдэг. Оросын шинжлэх ухаан, боловсролын гол гол сэтгүүлүүдийг Монголд тогтмол захиалж уншдаг хүн нь мөн л 5 дугаар сургуулийн Дондол багш байв. Ингэж тэрбээр дэлхийн боловсролын тогтолцоог соргогоор мэдэрч, Монголын хөрсөнд суулган өөрийн гэх дэг сургуулийг бий болгосон. Эл эрхэм сурган сэтгэл зүйн 30 гаруй өгүүлэл, орчуулгын ном, гар авлага гаргасан нь үе үеийн багш, сурагчдын ширээний ном болж иржээ.

Монголын боловсролын салбарт сүүлийн жилүүдэд мэдлэгийн тестийн арга нэвтэрсэнтэй холбогдуулж Америкийн нэрт сэтгэл зүйч Спилбергер, Ханиным болон Оросын сэтгэл судлаач эрдэмтдийн бүтээлийг орчуулж “Сэтгэл зүйн тест” гэх гарын авлага номыг багш сурагчдын хүртээл болгож байсан. Мөн“Сургуулийн удирдлагыг боловсронгуй болгож байгаа туршлагаас”, “Суут хүмүүсийн гэр бүл дэх харилцааны тухай”, “Сурагчдын мэдлэгийг тестийн аргаар шалгаж байгаа туршлагаас”, “Хөгжингүй орнуудын туршлага ба сургуулийн зөвлөлийн үйл ажиллагааг төлөвшүүлэх асуудалд”, “Хүүхдийн орчин хөдөлмөрийн хүмүүжил” зэрэг олон өгүүллийг нь нэрлэж болно. Ерөөс Дондол багшийг гадны орнуудын боловсролын системийг Монголд нэвтрүүлэгч холбогч гүүр нь гээд хэлчихэд буруудахгүй. Гадаад болон өөрийн орны сургалт арга зүйн 20 гаруй тэргүүн туршлага дэвшилтэт арга барил шинэ санаа нэвтрүүлсэн.

“Педагогика” тэргүүт олон сэтгүүлээс “Израилийн сургуулийн давуу ба сул тал”, “Японы сургуулийн шинэчлэл”, “Хятадын боловсролын агуулгын шинэчлэлээс суралцъя” гэх асуудал дэвшүүлсэн, сайн мууг нь харьцуулсан олон өгүүлэл, ном товхимол гаргаж багш сурагчдад зүг чигийг нь зааж залж ирсэн юм.Хөгжингүй орнуудын сурагчдын мэдлэг шалгах сорилын аргыг хөрвүүлэн өөрийн сургуульд газар зүй, биологи, математик, орос хэлний хичээлүүдэд туршиж хэрэглэсэн нь амжилттай болж энэ нь улсын хэмжээнд анхных байсан нь лавтай. 5 дугаар сургуулийн хичээлийн сургалтын явцад 8-10 дугаар ангид мэргэжлийн чиг баримжаа олгох сургалт хичээлийг хөтөлбөрт тусган сурагчдад чиг баримжаа олгож байв.Үүнд хөргөгч, зурагт засвар, үсчин гоо сайхан, уул уурхайн 20 гаруй мэргэжлийн сургалт явуулж мэргэжлийн үнэмлэх олгож байсан нь бас л нэгийг хэлнэ.

Дондол захирлын удирдсан сургууль нь 1993 онд явагдсан АБЯ-ны дэд сайд Дамдинсүрэнгийн удирдсан иж бүрэн шалгалтаар “Сайн”, 2002 онд явагдсан МХУА-ны дарга В.Алзахгүйн удирдсан шалгалтаар “Хангалттай сайн” гэх үнэлгээг авч байсныг зориуд тэмдэглэе. Ингэж л Эрдэнэт хотод төдийгүй улс даяар Дондол захирлын нэр алдар түгж байв. Ямар сайндаа л “Тавын Дондол захирлыг танихгүй хүн цөөхөн” гэсэн шүлэг хүртэл гарч байхав дээ. Төрсөн нутаг нь Булган аймгийн Хишиг-Өндөр сум. “Хөх тэнгэр байдаг байдаг гэхэд Хөшөөтийн голынх шиг нь байдаг гэж үү” хэмээн төрийн шагналт найрагч Зундуйн Дорж дуун алдсан. Тэгвэл яалт ч үгүй Хөшөөтийн гол, Тээгийн голын унаган хүү. Багадаа өнөө Зундуйн Доржтойгоо, Ообо буюу жараад оны яруу найргийн гол төлөөлөгч болох Намжимын Очирбат нартай Хөшөөт, Шархын хөндийд морь унан уралдаж явснаа буурал захирал дурсах дуртай. “Ооботойгоо хожмын өдөр хүртэл нөхөрлөсөн” гэж хэлнэ билээ.

“Америк, Орос, Японы мэргэжилтэн багш нартай арваад жил хамтран ажиллаж тэднийг удирдаж бас тэднээс суралцаж байсан нь миний амьдралын алтан үеүдийн нэг байжээ” гэж хэлдэг. Энх тайвны корпусын мэргэжилтэн Сюзен Беконон, Сара Ларош, Матт Стивенсон, Корш Ламарш, Жайкагийн багш Ф.Томоко, А.Казүёо, орос багш Борисовна, К.Е.Пашинская, Владимировна гээд олон хүнтэй ойр дотно ажиллаж ирсэн. Гучин хоёр жилийн тэртээ анх байгуулагдсан өдрөөс нь хойш өнөөг хүртэл сэтгэл зүрхээ салгаагүй яваа 5 дугаар сургуулиас нь Чинзориг, Болормаа, Батсайхан, Түмэнжаргал, Эрдэнэсамбуу нарын шинжлэх ухааны залуу эрдэмтэд, төрийн түшээ, нэртэй эмч инженерүүд олон арваараа төрөн гарсныг дурдаад барахгүй. Англи хэлний багш Ё.Эрдэнэчимэг улсын аварга болж, С.Мэнджаргал, Г.Цогзолмаа, И.Оюунтуяа, П.Оюунцэцэг, Б.Батбаатар нар улсын олимпиад уралдаан тэмцээнд тэргүүн байруудад шалгарч ирсэн байна. Москвагийн Пушкины институтэд удирдах ажилтны дээд курсэд мэргэжил дээшлүүлсэн тэрээр удирдах ажлыг олон жил нэр төртэй хашихын зэрэгцээ ирээдүй хойчийн шинэ залуу лидер удирдагчдыг төрүүлсэн байдаг. Тухайлбал, Дондол захирлын гарын шавь нар болох М.Төмөрбат, Ц.Цэцэгмаа, Болдсүх, Нарангэрэл нарын 14 багш өдгөө Эрдэнэт хотын ЕБС-ийн захирлын албыг нэр төртэй хашиж байна. Түүний шавь нараас холимог тулааны дэлхийн аварга Ж.Нарантунгалаг, жүдогийн дэлхийн аварга Х.Болдбаатар гээд олон гавьяат төржээ.

“Бидний ажил хөдөлмөр, тэр ч бүү хэл ар гэр амьдралыг минь хүртэл зааж сургаж тусалж дэмждэг хүн бол яах аргагүй Дондол багш маань юм” гэж олон багш нарынх нь дурсамж дурдатгалд дурайна. “Энэ сургуулийн өнгөтэй өөдтэй, амжилт бүтээл арвинтай яваа нь сургуулийг олон жил удирдсан буурал захирлын минь гавьяа” гэж олон хүн хэлж байв. 5 дугаар сургуулийнх нь 30 жилийн хүндэтгэлийн ойн үеэр түүнийг “Гавьяатгүй гавьяат” хэмээн зарлахад танхим дүүрэн цугласан олон бүр нэг сэтгэлийн угаас баяр бахдалтайгаар алгаа ташиж байсан. Тийм ээ, нэгэн сургуулийн түүхийг бүтээхдээ Монголын боловсролын нэгэн цагийн түүхийг хамт бичилцсэн гавьяатан бол Дондол багш билээ сэн. “Би ийм гавьяа байгуулсан хүн” гэж хэзээ ч олны өмнө өөрийгөө зарлаж байгаагүй ч мянга мянган шавь нарынхаа сэтгэлд гэгээн сайхнаар хайрлан хүндлэгдсэн, үе үеийн гарамгай багш нарыг алдрын зэрэгт хүргэсэн эгэл даруухан түүнийг хичээлийн шинэ жилийн баяраар зориуд онцолж буй минь ийм учиртай.

“Бөхчүүдийн шээснээс допинг илэрсэн асуудлаар

ҮАБЗ хуралдана”

Мэдээнээс

-ҮАБЗ-ын хурлын нууц протоколоос-

Хэлэлцсэн асуудал: Улсын наадмаар барилдсан бөхчүүдийн шээсэнд допинг байгаа эсэх талаар

Зэрэглэл: Маш нууц

***

Бөхчүүдийн шинжилгээний “В” сорьцтой танилцсаны дараа.

-Үнэр нь нэг л биш юм шигээ. Допингтой нь үнэн юм биш үү?

-Харин тийм ээ, наадмаар зүгээр л үнэртэй байсан

-Сайн сэгсрэхээр зүгээр болчихож байна аа…

-“Цол дагаж амт нэмдэг” гэж үнэн шүү… Ээ дээ энэ ардын ухаан уу?

-За нэгэнт уулзсных. Төлөө!

-Төлөө!…төлөө!…Ёроолыг нь гаргана шүү….

-Гурван сар дарсан болохоор час хийж байна гээч

-Арай л шорвог санагдлаа. Допинг чинь арай чихэрлэг байдаг байх аа.

Бүү мэд, БатЭрдэнэ аваргынх шиг л амттай юм байна.

-Өөрсдийнхтэйгөө харьцуулаад үзэхээр мэдэгдэх юм биш үү!

-Ерөнхийлөгч өө, таных хамаагүй гоё юм байна, алив миний аяга руу дахиад нэг…

***

Орой болтол хурал үргэлжлэв.

-Сэргээштэй нь үнэн юм биш үү? Миний чалх сэргээд байх шиг… та бариад үз дээ…

-Горьд! Наадах чинь минийх.

-Өө, уучлаарай.

-Тэгээд, наад гараа аваач.

-Хөөе хамгаалагч аа…(шивэгнэн) цай зөөгч охиныг шкааванд нуугаарай. Цаадах чинь чалх малх гээд уналаа.

***

Хаалга нүдэх чимээ гарав.

-Нууц хуралдаан болж байхад ямар дурак нь хаалга нүдээд байна аа..

-Эрхэм гишүүд ирчээд, амталгаанаас хоцорлоо гэж уурлаад байна.

***

Шөнө дөл болжээ.

-Дуусчихсан уу?..

-Савыг нь зайлаад аягалж байна аа…

-Олимпийн хороо руу яриад тамирчдын юуг….

-Ярьсаан, ажил тарчаад, лабораторийн эрхлэгч нь олддоггүй.

-Тэгүүл, Батэрдэнэ аваргыг дуудаач

-Өө үхсэн, Аварга хүнийхээс ийм жоохон гарахдаа яадаг юм бэ?

-Би түрүүхэн нойлд орцон гэж хэлээд байхад, та нарыг дуудна гэж яаж мэдэхийн бэ?

-Жаахан ус ууж байгаад дахиад нэг дүлээдэх дээ, аварга аа.

***

Хэдэн хоногийн дараа. Монголд айлчилсан В.Путин буцаж явна.

Манай “Тулка”д хэдэн гаагүй үнэртэй шүдний “оо” явуулаарай, юугаа хэрэглэхээр ингэдэг байна аа… чёрт. Алив нөгөө гаатай үрлээсээ дахиад хэдийг…

2019.09.32

Сэлэнгийн Базарсад, Сэлэнгийн Сүхдорж, Сэлэнгийн Доржсүрэн гээд хэдэн сайхан найрагчдыг бид мэднэ. Миний бие Сүхдорж ахтай ойр, Доржсүрэн найрагчтай мэндтэй устай явдаг нэгэн. Утга зохиолын сургуулийн оюутан ахуй цагтаа Базарсад найрагчийг Ширсэдийн Цэнд-Аюуш захирлын урилгаар манай сургуульд ирээд байхад нь харж байсан. Оюутнуудтай уулзаж, шүлэг найргаа уншиж байв. Маш гоё костьюмтай жигтэйхэн цэмцгэр, өндөр соёлтой, дотроосоо оргилсон сайхан хүн байлаа. Ёстой л яруу найргийн одонд төрсөн нэгэн байсан нь мэдээж. Эдгээр найрагчдын, өргөн Сэлэнгээрээ овоглосон эрхмүүдийн үргэлжлэл нь яруу найрагч Бямбадоржийн Пүрэврэнцэн юм.

Архангай аймгийн Цэцэрлэг хотод төрсөн тэрээр Хараа голын тунгалаг хөвөөнд өсч, Сэлэнгийн хэмээх тодотголыг хүртэн, тэр л зүгийн найрагчдын дунд өсөн өндийж, анхны шүлгүүдээ бичиж, утга зохиолын зам мөрөө эхэлсэн байдаг. Шүлэг найрагт дуртай, ном уншихын өвчтэй, “Элс цас”-аас аваад хуучны бүхий л зохиолуудыг толгой дараалан уншсан нөхөр хүсэл тэмүүлэлдээ хөтлөгдөн Монгол Улсын их сургуулийн уран зохиолын ангид оров. Их утга зохиол, хэл шинжлэлийн үе үеийн эрдэмтэн мэргэдийг төрүүлсэн, оюуны их уурхайд Чойжилжавын Билигсайхан, Дашлхүмбийн Галбаатар хэмээх хоёр аварга ханайж угтсан нь мэдээж. “Намайг шүлэг зохиол бичихэд хамгийн их дэмжиж, халуун сэтгэлээр хүлээж авсан хүн бол Билигсайхан багш маань юм. Утга зохиол судлалын нэртэй эрдэмтэн тэрээр яруу найргийн шинэ урсгал, орчин цагийн өнгө аясыг надад мэдрүүлж, уран зохиолын мөн чанарыг таниулж ойлгуулахын төлөө зүтгэсэн. Галаа багшийн гавьяа ч мөн их байсныг би мартах учиргүй” гэж нэгэнтээ өгүүлсэн.

Их сургуулийн монгол хэл, уран зохиолын танхимаас зохион явуулдаг “Чөлөөт сэтгэлгээний дуулал” яруу найргийн наадам олон ч залуусын авьяасыг нээн, урам зоригийг бадраасан нь бий. Уг наадамд “Ганцаардал” шүлгээ уншин тусгай байр эзлээд бөөн баяр болов. Ямар сайндаа шагналынхаа мөнгөөр найз нөхөдтэйгөө дарвиж яваад захирлынхаа нарийн бичигт баригдан загнуулж байхав дээ. Оюутан ахуй цагийн шуугиант он жилүүдийнх нь нэгэн сайхан мөч тэрхүү найргийн наадам байжээ. Сургуулиа дүүргэж Сэлэнгэ нутгаа зорин, “Сүхбаатарын туг” сонины гал тогоо бараадаж бүтээл туурвилын ажилдаа шамдах нь тэр. Яруу найрагт өөрийн гэх ертөнцийг бий болгож, тэрхүү ертөнцийнхөө буйд аглагт цаг улирлын дотоод дуу чимээг анирдсан шүлгүүдээ бичиж, аймгийн утга зохиолын нэгдлийнхэнд уншиж, зэмлэл магтаал хоёрыг зэрэгцүүлж явсан нь мэдээж. Ийм л үедээ буюу хоёр мянга нэгэн онд “Цэнхэр хөг” нэртэй яруу найргийн анхны номоо уншигчдын хүртээл болгов. Анхны гэгээн тунгалаг шүлгүүдийг нь Билигсайхан багш нь эх барин эрхэм шавийнхаа номыг ариутган шүүж, элгэн халуун сэтгэлээр найргийнх нь зам мөрийг мялаажээ.Билгээ багш бол яруу найраг үнэндээ өөр зүйл гэдгийг шавь нартай даанч тодорхой хэлсэн хүн. Билгээ багшийн “Ухаарахуй” номыг уншсан хэн бүхэн уран зохиолын мөн чанарыг ухаарна. Яруу сайхны сэтгэлгээ нэг л өөр болоод ирдэг. Сүүлд Галсансүх, Өлзийтөгс, Уянсүх, Баяржаргал нарын шүлгүүдэд хийсэн задаргаа, судлал шинжлэл нь онцгой. Аюурзана, Цэвээний Цэнд гээд яруу найргийн шинэчлэлийн төлөө яваа олон найрагчдад талархалтай байсан. Яруу найраг чухамдаа өөр зүйл гэдгийг шулуун шударга хэлж байсан. Монголын их утга зохиолын судлал шүүмжлэлийн ийм л ноён оргил Билигсайхан багшийн халуун талархлыг хүлээсэн шавь нарынх нь нэг Пүрэврэнцэн найрагч. Юм гэдэг сонин. Өнгөрөгч жил тэрээр “Үзэг мөрлөхүй…” яруу найргийн номоо уншигч олны гар дээр тавив. Уг номын өмнөтгөлийг Билигсайхан багшийг гүнээ хүндэтгэн хайрладаг эрхэм нэгэн, утга зохиолын шилдэг бүтээлийн “Алтан-Өд”-ийн эзэн яруу найрагч судлаач Гомбожавын Бямбажав бичсэн байх юм. Мөн “Бөхийн ам” хэмээх өгүүллэгийнх нь өмнөтгөлийг эдүгээ цагийн сонгодог найрагчдын төлөөлөл Д.Нацагдоржийн шагналт Мулцангийн Уянсүх бичсэн байна. Уянсүх бол Билгээ багшийн “агуу” хэмээн дуун алдсан хайрт шавь нь юм. Тэгэхээр Пүрэврэнцэн найрагч эрхэм багшийн зааж сургасныг чиг шугамаа болгож, халуун дотно хүмүүстэй нь утга зохиолын агаар нэг яваа нь сайхан.

“Үзэг мөрлөхүй…” яруу найргийн бүтээл бол найрагчийн өнөө л дэврүүн омголон чөлөөт сэтгэл, мөнхүү орчлон ертөнцийн аяг аашийг сэтгэлдээ тунгаан бодлогоширсон ухаарал зэрэг нь багтсан нь “Аясын салхи хацрыг минь илбэхэд

Аандаа л хүн эрх чөлөөний баяслыг мэдэрнэм

Талын салхийг амтлан зогсохуйд

Цаанаа л нэг эрх чөлөөний үнэр амтагдана…” (“Эрх чөлөө минь”),

“…Тэртээх модын цаг хугацааны эхлэл надтай адил

Тэндээ үүрд юм шиг байдаг нь биднээс ондоо

Тэгэхдээ ганцаар ургасан модонд насны хязгаар үгүй мэт

Тэр чигээрээ л бусдыг хүлээн мөнхөд оршдог мэт ээ

…Салхинд туугдсан үүлс

Санаа бодлыг минь уншин

Ертөнцийн хаа нэгтээ очин

Ерөөл айлтгах мэт дамжуулдаг юм шиг

Энэ дэлхий тэр чигээрээ нүүж яваа мэт…” (“Ертөнцийн тухай бодлогошрол”) хэмээх мөр бадгуудаас тодорхой мэдрэгднэм.

Бага балчир цагийн л омголон дэврүүн зан нь олон сайхан найрагчтай нөхөрлүүлсэн болов уу гэж санахаар. Сэлэнгийн Баянгол сум буюу Баруун хараад “Наранд наадсан алтанхан буудай, намраа дуулсан Сэлэнгийн буудай” хэмээн эгшиглүүлсэн Сүндэвцэрэнгийн Базарсад найрагчтай нэгэн сууринд аж төрж, Хараа голын хөвөөнд намрын алтан шаргал наран дор шүлгээ уншиж явсан. Мөн хорин гуравхан настай хорвоог орхисон ч “Алтан сэрлийн найрагч” хэмээн үеийн үед хэлэгдсэн Гомбын Сэр-Одоос улбаатай авьяас билэгтнүүдийн өлгий Сэлэнгийн утга зохиолын нэгдлийг нэгэн үе даргалж, Сүхдорж, Доржсүрэн, Цэвээнгэрэл, Цогтгэрэл гээд өнөө л хэдтэйгээ дөрөө харшуулан, Алтанбулагаар цааш одон буриадын найрагч нөхөдтэйгөө нийлж утга зохиолын өдөрлөг хийж, Хөөдөөгийн Эрдэнэбаатар, Жамсрангийн Баяржаргал гээд “Болор цом”-ын эздийг аваачин шүлгийг нь уншуулж, буриад нөхдийгөө мөн л нутагтаа урин Амарбаясгалант хийд, Сайханы хөтөлөө үзүүн дарвиж, даргиж явсан өдрүүд бий.

Сэлэнгээр овоглосон эл найрагчийг энгийн олон байтугай утга зохиолын хүрээнийхэн ч тэр бүр сайн мэдэхгүй. Гэхдээ мэдэх нэг нь мэднэ. Манайхны хэлдгээр “нохой шуугиулдаг” нөхдийн нэг тэр мөн. Мань мэтийг оюутан ахуй цагт Сүхбаатар хотоос галт тэргээр Улаанбаатарт ирж яруу найргийн ганц нэг наадамд шүлгээ уншиж явсан. Ялангуяа “Адуу байхад гэр байна” гэх шүлэг уншаад л, омголон чөлөөлт зан ханхлуулсан, тийм нэг гудиггүй нөхөр таардаг байлаа. “Үзэг мөрлөхүй…” номыг нь саяхан хүлээн авч, түүний тухай цөөн хэдэн мөр хэлхэж суугаа минь энэ л дээ. “Адуу байхад гэр байна” шүлгээс нь улбаалаад энэ тэрхэнийг хөөрөлдөж суухуйд “Шүлэгч байна гэдэг нэг талаас сайхан, нөгөө талаас бас зовлонтой. Амьдралд хандах хандлага нь яруу найргаар илрэх гээд байдаг. Энд тэнд шүлэг уншихад урмын үгээр мялаалгах ч басхүү шүүмжлэл дагуулах үе ч бий. Анхны номоо гаргаснаас хойш би хаа нэгэн газар шүлэг уншихдаа

Адуу байхад гэр байнам

Гэр байхад адуу байнам

Уул шигээ уртын дуунд морьд үүрсэж

Тал шигээ туульсад морин хуур хөглөгднөм

Жингийн цуваанд үүл эцэж

Жим дагасан үнэг андуурч будилан

Малын хөлийн тоос мэт

Мэндийн цэнхэр хадаг

Миний нутаг ардын дуу эгшиглэнэ…гээд уншина. Нэлээд олон хүн энэ шүлгийг сайшааж урам өгч байсан. Зарим нэг нь өөгчлөн шоглон “Ширээ байхад сандал байна” гэх зэргээр цаашлуулж, энэ бол шүлэг гэхээсээ зүгээр энгийн ойлголт гэж хэлэх гээд байдаг. Уг шүлгээ бол би философийн шүлэг гэж боддог. Эрдэмт багш нарынхаа нөлөөгөөр бичсэн гэж боддог. Хүмүүсийн зэмлэлд би гомдож гудийх хүн биш ээ” гэж ил цагаанаар сэтгэлээ хуваалцсан юм.

Тэрээр 2001-2003 онд Германд олон улсын маркетинг менежмэнтийн чиглэлээр суралцаж боловсрол эзэмшсэн залуучуудын нэгэн. Германы Карл Дуйсбергийн нийгэмлэг Монголын мянга орчим залуучуудаас 22-ыг нь шигшиж авахад тэр дунд мань эр багтсан байдаг. Тэр тухайгаа “Бид-бидний суралцсан Герман орон” хэмээн тэмдэглэлийн сайхан ном гаргасан байна лээ. Уг номыг МУИС-ийнх нь ангийн нөхөр буюу Европын холбооноос Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Траян Лауренцю Христеа хэвлүүлж өгсөн байна. Их Нацагдоржийн маань сурч асан Берлиний тэнгэр дор онгод цалгиан явахдаа “Уянгатайхан юм шиг Берлиний амьдрал

Уйтайхан ч юм шиг Берлиний тэнгэр

Ус мөрөн, уул толгод, урсах цаг хугацаа

Урьдынхаараа л энд байна

Орь залуу насны ааг омгоор

Олон хотуудаар чинь аялахдаа

Чулуун гудамж, тариан талбай, эртний байшингууд

Чухам үүнд л сэтгэл минь дурлалаа гэж үү

Шуугьсан их моддын чинь дундуур

Шулганан ганганах шувуудтай чинь цуг

Тэнгис далайн эрэг

Тэр их усны чимээ яг л хөгжим мэт

Өглөө бүр амрыг эрэх герман жолооч

Үнэндээ сэтгэлийн минь тайтгарал…” хэмээн бичиж байсан удаатай.

“…Үүлс уруудуулж, уул амарч

Усыг эргүүлж тал тухлан

Эхийн минь сэтгэл шиг ингэний буйлаан

Элсэн ширхэгт бүрдний аяз дуулна

Айраг исэхэд голио царцаа баярлаж

Ам хүрэхэд эх орон минь санагдаж

Ховоон дахь ус цэлмэг тэнгэрээ эгшнээ мөнхөлж

Хуурын намуухан аянд сэтгэлийн морьд тургилна

Хүүхдийн гийнгоотой уухайн дуу хөг нийлж

Хөмсөг шиг боссон тоос наранд мэнд хүргэх нь

Холоос над руу ирэх дагина мэт ээ

Өнгийх тэнгэрийн өөдөөс морьд харайж

Өлмий гишгэх дөрөөнд нь нар найган

Орчлонг бөмбөрдөж салхиар аргадуулан

Олон зуун хүлэг давхиж тал уухайлна

Адуу байхад гэр байнам

Гэр байхад адуу байнам

Адуу байхад тал байнам

Тал байхад морьд байнам

Морьд байхад

Монгол байнам” хэмээх шүлгийнх нь мөрүүдээр хашилт болгож бадрангуй найрагчийн тухай бичил туурвилаа өндөрлөе.

“Эх орон сумаас эхэлнэ” буландаа цагдаагийн хурандаа Содномцэрэнгийн Чинзоригийг урьж ярилцлаа.

---

-Та бид хоёр таны унаган нутаг Говь-Алтай аймгийн Жаргалан сумын тухай ярилцаж байна. Эхлээд сумынхаа үүх түүхийн талаар ярихгүй юу?

– Манай сум хуучнаар Засагт хан аймгийн Үйзэн түшээ гүний хошуу гэж нэрлэгдэж байгаад, 1924 онд Хантайшир уулын аймгийн Мөнх Өлзийдэлгэр уулын хошууны бүрэлдэхүүнд Жаргалан сум гэж байгуулагдсан түүхтэй. Сум маань аймгийнхаа Тайшир, Шарга, Баян-Уул сумдтай, Завхан аймгийн Алдархаан, Цагаан чулуут зэрэг сумуудтай хил залган Алтай хотоод хойш 100 км-т баруун талаараа Дархан цаазат Хасагт хайрхан уул, хойгуураа Жаргалан уул, Монголын их элс, зүүн талаараа Завхан гол, урдууруу долоон тогооны аарагаар хүрээлэгддэг. Алтай хангай, тал хээр, говийн бүсийн төгс багтаасан байгалийн хосгүй үзэсгэлэнтэй сайхан нутаг. Жаргалан сум бол домог түүх, дуу шүлэгт мөнхөрч олонд танигдсан үзэсгэлэнт сайхан байгалтайгаас гадна улс эх орон, тив, дэлхийд алдар нэрээ дуурсгасан олон сайхан алдарнуудын өлгий нутаг гэдгээрээ алдартай. Жаргалан сумын тухай тэр дундаа Дархан цаазат Хасагт хайрхан уул, Хүнхэр зуслангийн рашаан амралтын үзэсгэлэнт байгалийн тухай телевизээр олонтаа гарсан. Мөн интернетэд ч тавигдсан байгаа. Монголчууд маань төдийгүй дэлхий нийт үзсэн байх аа.

-Жаргалан сум бол байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн онцгой нутаг. Далай ламын шүншиглэсэн Хүнхэрийн рашаан, дуунд мөнхөрсөн Эрээн нуур гээд монгол хүн бүрийн нүд сэтгэлийг татсан ийм нутаг билээ.

-Тийм шүү. Хүн болгонд л төрж өсөн нутаг ус нь хамгийн сайхан байдаг. Манай нутгийн хувьд үгээр илэрхийлэхийн аргагүй хосгүй сайхан байгалийн үзэсгэлэнт тогтоцтой баян тансаг нутаг. Би төрсөн нутгаа хаань ч явсан магтаж “Нэгэн цаг дор нэг цэг дээр зогсоод өвөл, хавар, зун, намарыг, Монгол орны хангай, говь, тал хээр гурван бүслүүрийг нэгэн зэрэг харж, мэдэрч болдог өвөрмөц байгалтай нутаг” гэж тодорхойлох дуртай.

Эх дэлхийн хамгийн үзэсгэлэн төгс газар оронтой зүйрлэж “Говийн сайхан Алтай нутгийн Швецарь” гэж ч ярьдаг. Дархан цаазат хасагт хайрхан уулын байгалийн өвөрмөц зүй тогтоцыг одоо хэр бүрэн гүйцэт судлаагүй. Энэ ууланд элдэв төрлийн ан амьтад, жигүүртэн шувууд, эмийн шидэт өвс ургамал, рашаан ус гээд юм юм бий. Үүний нэг нь Хүнхэрийн рашаан амралт яах аргагүй мөн. Нэгэнтээ Далай лам Хүнхэрт морилон саатахдаа “Ар гүмбэн” гэж тодорхойлсон гэдэг. Тэр их хүмүүн зөвхөн байгалийн төгс үзэсгэлэнг нь хараад биш, сүрлэг уулс, рашаан ус эмийн шидэт ургамлынх нь эрч хүч, энергийг нь мэдэрч ийнхүү айлдсан байх аа гэж боддог юм. Хасагт хайрхан уул, Хүнхэрийн амралтад очиход хүн эрч хүч энергээр цэнэглэгдэж, нас нь уртасдаг гэдэг. Ийм үгтэй дуу ч байдаг. Зун цагт оройдоо цасан дуулгатай дархан цаазат Хасагт уулын зүүн суганд байрлах Хүнхэр амралтад очиж хоноод өглөө жиндүүхэн босож, түрүүтэй гутал, давхар дээл өмсөж, шүд хага ташуулсан хүйтэн рашаант голын уснаас нь хүртэж байсан хүн хэдхэн километр давхиад л аагим говийн их элсэнд дунд цэлэлзэн байх дуунд мөнхөрсөн домогт Эрээн нуур дээр хүрч очиж болно. Тэр цагт л миний яриад байгаа манай нутгийн тодорхойлолтыг хүлээн зөвшөөрнө дөө. Товчхондоо Говь-Алтай аймгаас Жаргалан сумын байгалийн үзэсгэлэнт газруудыг аялал жуулчлалын нэг номерын бүс гэж албан ёсоор зарласан байдаг юм. Энэ маршрутад Хасагт хайрхан, Хүнхэрийн амралт, Эрээн нуураас гадна Хатанбаатар Магсаржавын нэрийг нь хайрласан домогтой Бүрэн хайрхан, Долоон түмэн адуутай Доной баяны гүүн зэлний чулуун гадас, Завхан голын сав газрын байгалийн сайхан гээд үзэж харах зүйл их ээ. Мөн Хонгорзул дуунд гардаг Эрдэнэ уул, Майхан уулаас эхлээд л Сүлжээ Хорго, Цахиуртайн голууд, Тээл, Цахирын талын услалтын систем, Цахиуртын нүүрний уурхай, Дөрөөний нуурын давс, Их бага улаан хайрхааны рашаан гээд маш олон газрын тухай ярьж болно.

– “Сулхирын сугсраа шугуйран найгуулсан Эрээн нуур”-аа танай нутгийнхан сэтгэлдээ тээж дуундаа мөнхөлж ирсэн. Энэ тухай та олон гоё дурсамж хэлдэг дээ?

-Монголын их элсний нүдэн болон мэлтэлзсэн Эрээн нуур бол элсэн уулсын дунд тогтсон маш сайхан цэнгэг устай нуур. Загас жараахай цэнгэн наадсан, төрөл зүйлийн усны шувууд чуулсан, хөвөөгөөр нь зэгс, бургас, суль, сульхар ургасан, адуу мал нь идээшин бэлчсэн гайхамшигт сайхан тогтоцоороо нүд мялаам нуур юм. Эргэн тойрны элсэн манхануудын хүнгэнэсэн чимээ сонор мялаасан, гадаад дотоодын аялагч, жуулчдын сэтгэлийг татсан Монгол орны байгалийн тусгай хагаалалттай газруудын нэг. Эрээн нуур дууг сонсоогүй, мэдэхгүй хүн гэж үгүй биз. Монголддоо төдийгүй Лондонгийн радиогоор дуулагдсан сайхан дуу. Жаргаланчууд маань 2014 онд түүхт 90 жилийнхээ ойгоор сүлд дуу болсон Эрээн нуурыхаа хөшөөг үг, ноттой нь байгалийн хадан дээр сийлж, сумын төвдөө дээдлэн залсан.

Сулхирын сугсраа шугуйран найгаад

Сэтгэлд чамин үзэмжээ гайхуулсан

Алтран шаргатах элс нь сүмбэртээд

Ариухан дөлгөөн Эрээн нуураа

Миний нутгийн сүлдэнд өргөсөн

Мэндийн цэнхэр хадаг юу даа… гэж. Аргагүй л монгол хүн амдралдаа заавал очиж үзэх ёстой газруудын нэг мөн дөө. Энэ дууны шүлгийн 1978 онд тухайн үед сум нэгдлийн даргын жолоочоор ажиллаж байсан, өдгөө Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч Дагшинжавын Лхагвасүрэн ах зохиож, Ардын армийн цэргийн ансамбелийн гоцлол хөгжимчин, өдгөө Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, хөгжмийн зохиолч Гончигийн Тэрбиш аяыг хийж, Жаргалан сумын Батнайрамдал нэгдлийн 40 жилийн ойн концертод уран сайханч Б.Лайханжав ах анх дуулж байсан түүхтэй. Зөвхөн жаргалчуудын дунд бараг 20 жил дуулагдсан юм. Улмаар Цэргийн ансамбелийн гоцлол дуучин МУГЖ В.Жанчив гуай Монголын радиогийн Цагаан лавай уралдаанд дуулж тэргүүн байр эзэлснээр монгол түмний хүртээл болсон. Дараа нь Лондонгийн радиогийн “Улаанбаатараас ярьж байна” нэвтрүүлгээр МУГЖ Д.Банзрагч дуулснаар дэлхийд цуурайтсан түүхтэй. Мөн ОХУ-ын Буриад улсын Ардын жүжигчин Дугар Дашиев буриад түмэнд алдаршуулсан. Зураач Ц.Шонхооров 1990 “Бурхантай нуур буюу Тайван амирлангуйн эгшиглэн” гэсэн нэрээр дүрслэн зурсан нь ч байдаг. Уг зураг дүрслэх урлагийн музейд бий.

МУГЖ С.Жавхлан, С.Ганзориг, МУСТА Х.Мөнгөнцэцэг нарын дуулж дүрсжүүлснээр өдгөө ч дуулагдсаар байна. “Эрээн нуур” дуу нь телевизийн “Үл тасрах аялгуу” нэврүүлэгт орж, хойч үедээ өвлүүлэх дуугаар шалгарч, өргөмжлөгдсөн байдаг. Хойт хөршид буриад халимагууд, Өмнөд Монголд бараг хүн бүр мэднэ, дуулна.

-Жаргалан сумаас Халхын хүчит их аварга Шаравын Батсууриас аваад олон алдар суутнууд төрсөн. Домогт их аваргынхаа хөшөөг ч нутагтаа босгосон нь бий. Нутгаасаа төрж гарсан алдартнуудын тухай ярихгүй юу.

-Тэгэлгүй яахав. Ардын засгийн жилүүдэд үндэсний бөхөөр төрөн гарсан их хүчтэнүүдийн нэг Монгол Улсын дархан аварга Ш.Батсуурийн төрсөн нутаг гэдгээр нь манай Жаргалан сумыг монголчууд тэр дундаа бөхийн хортойтнууд маш сайн мэднэ. Энэ их аварга чинь манай аавын нагац нь. Дархан аварга Шаравын Батсуурь гэж энэ их хүн 1922 онд Жаргалан сумын Завхан гол бригадын нутагт төрсөн. Анх 16-17 насандаа нутагтаа Цахирын овооны тахилга наадамд түрүүлж байсан гэдэг. Улмаар цэрэгт татагдан Ховдын хязгаарт алба хаах үедээ эр бяр нь задарч тодрон, Улаанбаатарт татагдан очиж 1945 оны Улсын баяр наадамд барилдсан. Түүнээс хойш 1947, 1948 онуудад дараалан ес давж түрүүлэн БНМАУ-ын арслан, аварга цолуудыг байлдагчийн мөрдөстэйгөө хүртэж байсан гэдэг. Намайг багад хотоос амралтаараа нутагтаа ирэхдээ цэргийн хувцастай энгэртээ одон, тэмдэг зүүсэн их том биетэй хүн хоймор эзлэн тухлаад л аавтай минь хол ойрын сонин сайханг ярилцдаг байсан нь сэтгэлд үлдэж дээ. Жаргаланчууд домогт их аваргынхаа дэвж буй хөшөөг сумынхаа төвд босгож мөнхжүүлсэн. Жаргалан суманд бөхийн удам тасраагүй. Олон сайхан хүчтэнүүд төрөн гарсан, бөхийн өлгий нутаг. Өнөө цагт Монгол Улсын ах, дүү хоёр начин Ш.Тогтохбар, Ш.Шинэбаяр нарын тэргүүтэй Жаргалан сумаар овоглосон залуучууд үндэсний бөхөөр хичээллэж улс, аймаг сумандаа барилдаж байна.

-Монголын Улс төр нийгэм соёлын нэртэй зүтгэлтнүүдийн туулж өнгөрүүлсэн зам мөр, түүхэнд бүтээсэн онцгой гавьяаны тухай та юу хэлэхсэн бол. Мэдээж Жаргалангаар овоглодог эрхмүүдийн тухай?

-Хөдөлмөрийн баатар Ө. Даанжуур, Үйлчилгээний гавьяат ажилтан Г.Отгон, Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан Д.Даринхүү, Шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан, академич Д.Бадгаа. Гавьяат барилгачин А.Чүлтэм, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн П.Даваасамбуу, Дархан аварга Ш.Батсуурь гээд л Жаргалангаар овоглосон алдартнуудын буухай хөвөрч өгнө дөө. Дагвын Бадгаа доктор л гэхэд Монголын шинжлэх ухааны ноён оргилд хүрч Шинжлэх ухааны академийн ерөнхийлөгчөөр олон жил үр бүтээлтэй ажиллаж байсан агуу их эрдэмтэн. Өнөө цагт ч төрийн шагналт, доктор, профессор Б.Лайхансүрэн тэргүүтэй нийт 18 гавьяат, тэдний араас шинжлэх ухаан, соёл, урлаг, спорт, бизнесийн салбарт хэдэн арван залуус алдар гавьяагаа цуурайтуулж, сум нутгийнхаа нэрийг өндөрт өргөж явна.

-Та нутаг оронтойгоо нарийн нягт холбоотой хүн. Танай аав ч нутгийнхныхаа бахархал болсон нэгэн байжээ. Тухайлбал, Гал гуайгаар нутгийнхаа бүх ургамлыг тогтоолгож байсан гэдэг. Та ч мөн ялгаагүй гавьяа байгуулж яваа. Энэ талаар?

-Миний бие цагдаагийн албанд ажиллаж байхдаа ч, одоо ч албан өрөөндөө Дархан цаазат Хасагт хайрхан уулынхаа зургийг хүндэтгэн залаад өглөө бүр сүслэн адислаж байдаг. Тэгэхээр ажил үйлс маань аяндаа л бүтээд байдаг юм. Сэтгэл дагаад ч тэр үү. Хүнд хүчир ажил үйлийн өмнө Хасагт богдоосоо адис аваад л гарахад илрэхгүй хэрэг, бүтэхгүй ажил гэж үгүй юм шиг байдаг байлаа.

Нутгийн олны итгэлийг хүлээж 1999-2003 онд Говь-Алтай аймаг дахь, 2003-2019 онд Улаанбаатар хот дах Жаргалан сумынхаа нутгийн зөвлөлийн даргаар сонгогдон ажиллаа. Сумын нутгийн зөвлөл гэдэг бол тухайн сум орныхоо хөгжил дэвшилд байнга санаа сэтгэлээ зориулж, орон нутгийнхаа удирдлагатай нягт хамтран ажиллаж байх учиртай төрийн бус байгууллага. Сум орон маань жилээс жилд хөгжин цэцэглэж байгаад баяртай байдаг.

Аав минь Гозгорын Содномцэрэн гэж нутаг орондоо “Өндөр ах “ гэж авгайлагдсан хүндтэй нэгэн байсан. Ижий, аав хоёр минь есөн хүүхэд төрүүлж өсгөхийн зэрэгцээ төрдөө үнэнчээр хөдөлмөрлөж, биднийг хүний дайтай хүн болгон хүмүүжүүлсэн ачтанууд. Аав маань Жаргалан сумандаа мал маллаж байгаад бичиг үсгийн чадвар сайтай тул 1954 онд сумын худалдаа бэлтгэлийн ангид агентаар томиогдсон. Улмаар түүхий эдийн эрхлэгч, худалдаа бэлтгэлийн ангийн даргаар ажиллаж байсан. Харин 1967 онд илгээлтээр мал дээр гарах хүсэлт гарган сум нэгдлийн 2000 толгой мал авсан юм. Ээж, том эгч, дунд ах нарын маань хамтаар мянга, мянгаар нь хоёр суурь болгон хариулж онд мэнд оруулсан. Ийнхүү Энх сүрэгтэн гэсэн улаан халзтай гэрээс эхлээд л сумын хошой аврага, аймгийн аврага малчин болсон түүхтэй. Тав, зургадугаар таван жилийн гавшгайч, Монгол Улсын Засгийн газрын хүндэт жуух, Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар шагнагдаж, улсын зардлаар ЗХУ болон европын социалист орнуудаар аялаж байсан хүн дээ.

Тэр эрдэмтэн Ж.Гал гэж хүнийг албан ажлаар ирэхэд сум нэгдлийн дарга З.Чимэд манайд авч ирж аавтай танилцуулсан юм. Дархан уулын өвс ургамлыг судлах эрдмийн ажлаар яваа хүн учир унаа мориор тусалж, газарчилж өгөөрэй гэх үүрэг өгсөн юм. Аав маань тэр хүнд өөрийн мэддэг чаддаг бүхнээрээ тусалсан гэдэг. Хожим аав энэ тухай “Ж.Гал эрдэмтэн удаан хугацаагаар судалгаа шинжилгээ хийж, Хасагт хайрхан ууланд 200 гаруй төрлийн эмийн ургамал ургадаг болохыг тогтоон, судлаад буцсан. Мөн Хүнхэрийн рашааны элдэв өвчин анагаах чанарын шинжлэх ухааны үндэслэлээр тайлбарласан. Уг рашааны дээд эх уулс Тэмээн хүзүү, Жонштын хөтлөөс эхлээд өндөр асгат хүртэл хэрж тогтсон эмийн жонш бүхий эмийн ургамлаар асар баялаг хөрс, хад чулуун дундуур нэвчиж хадан агуй дотор дусаал хэлбэрээр гарч ирдэгт байна” гэж дүгнэлт хийсэн гэдгийг ярьсан байсан юм.

-Нутагтайгаа холбоотой олон сайхан дурсамж, нутгийнхаа эгэл жирийн олон сайхан өвгөд хөгшид тэдний хэлж ярьж байсан бүгдийг эргэн нэг санавал.

-Намайг Говь-Алтай аймагт нутгийн зөвлөлийн даргаар ажиллаж байхад буюу 2000 оны үед манай сум хөдөлмөр бүтээлээрээ аймагтаа тэргүүлж УАЗ-469 машинаар шагнуулж байлаа. Энэ мэтчилэн сайхан дурсамж их бий. Миний багад манай нутагт сайхан буурлууд олон байлаа. Сум орон нутагт чинь бие биенээ танихгүй хүн гэж үгүй. Ах аа, эгч ээ гээд л бүгд л садан төрөл мэт эв найртай аж төрдөг. Манайд нутгийн хөгшчүүл их ирдэг байсан. Ээж маань орсон гарсанг дайлж цайлан, ирсэн хүн бүрийг л авгайлж дууддагсан. Намайг багад манайд ойроос Гочоо ах, Чойжилжав Оожоо, Чуван ах, холоос Буян-Өлзий жаал ах, Батсуурь аварга, Махзана ахжий гээд садан төрлийн хүмүүс айлчлан ирнэ. Тэд аавтай сонирхолтой яриа өрнүүлж хуучилна. Хүүхдүүд бидэнд их л сонин сайхан байдаг байж билээ. Ингэхэд өнөө цагт монголчууд бид хуучилна гэдэг үгийг хэрэглэх нь цөөдөөд байгаа юм биш үү. Хот суурин газар бол айл саахалтайгаа хуучилж суух нь байтугаа хөршөө ч танихгүй шахуу болоод байх шиг. Аав, ээж минь нутгийнхаа хүн бүрийн үүх түүхийг маш сайн мэднэ. Хэдэн үеэр нь л мэддэг, ярьдаг ёстой л нутгийн амьд архив гэгддэг хүмүүс байлаа. Жаргаланчууд дуу хууртай сайхан ард түмэн шүү дээ. Монголын бүх ард түмний урлагын үзлэгийн тэргүүн байрыг эзэлж, одоогийн Ардын цолтон болсон Ш.Чимэдцэеэ нарын уртын дуучдыг ардаа орхиж явсан Цоодол ах маань одоо ч сайхан дуулж л явна. Авга ах Дорждагва маш сайхан дуучин, найр ахлаач байлаа. Манай нагац нараас эмэгтэйчүүд нь бүгд уртын дуучид. Тэдний маань хурим найрын уртын дууг тун сайхан дуулдаг байсан нь сэтгэлд хоногшжээ.

Гэрэл зургийг Б.Намсрай

Хорьдугаар зууны манлай жүжигчид болох Цагааны Цэгмид, Түдэвийн Цэвээнжав болон ардын жүжигчин Зундуйн Цэндээхүү нартай “Сэрэлт” кинонд лам хүү Пүрэвжавын дүрийг бүтээсэн Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн Лувсанжамцын Банзрагчтай уулзаж ярилцлаа. Тэрээр Монголын радиод 40 жил ажилласан манай нэртэй найруулагчдын нэг билээ.

---

-Мэдээж яриагаа “Сэрэлт” киноны Пүрэвжавын дүрээс эхэлье. Монголын домогт жүжигчидтэй хамт залуу идэр насаа дэлгэцэнд мөнхлөх хувь танд хэрхэн тохиосон бол?

-Миний бие 19 настай байсан. 1956 оны намар юм. Киноны ерөнхий найруулагчаар ажиллаж байсан манай нэртэй жүжигчин Гэндэн гуай тэргүүтэй хэд хэдэн хүн Пүрэвжавын дүрд тоглох хүүхдийг шалгаруулсан юм. Энд тэндэхийн олон шилдэг сургуулиудаас шигшигдэж ирсэн арваад оюутнаас үзэж байгаад нэгийг нь авах байлаа. Ташкентад хөгжмийн боловсрол эзэмшсэн оюутан хүртэл шалгуулж байсан. Шалгаруулах явц хэрхэн явагдсаныг хүмүүс их сонирхоод байдаг. Одоогийн Чөлөөт ахмадын холбоо байрлаж байгаа байшинд кино үйлдвэр түр байрлаж байв. Уг байшингийн нэг давхрын баруун булангийн нэг өрөөнд биднээр сургуулилт хийлгэн зураг авч байсан юм. XX зууны алдарт кино найруулагч Дэжидийн Жигжид гуай тухайн кинонд зураглаачаар ажиллаж байв. Лам дээл өмсгөж, үсийг минь хусаад юм юм л болсон доо. Ингээд тэрхүү арван оюутнаас би тэнцсэн юм. Тухайн үеийн Театр хөгжмийн сургуулийн хоёрдугаар ангийн оюутан намайг тэнцэхэд уг киноны зохиолч төрийн шагналт, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Ламзавын Ванган багш их тус хүргэсэн дээ. Багш үгээ зөөж удаан ярьдаг хүн байлаа. Найруулагч Гэндэнд хандан “Пүрэвжавын дүрд энэ Банзрагч л тохирох юм байна даа” гэж зөвлөсөн юм.

-Киноны зургийг хэр удаан хугацаанд авсан?

-Бүтэн жилийн хугацаанд зургаа авч дууссан. Кино маань 1957 оны арваннэгдүгээр сарын 7-нд дэлгэцэнд гарч байлаа. Анх “Оч” гэсэн нэртэй байсан юм. Тэгээд дараа нь “Сэрэлт” болсон. Шилдэг сайн бүтээл цаг хугацаа улиран одох тусам улам үнэ цэнэтэй болдог. Энэхүү төгс ойлголтод “Сэрэлт” кино зайлшгүй хамаарагдах нь мэдээж. Монголын тав дахь уран сайхны кино шүү дээ. Алтан үеийн бүх л алдартнуудтай тэр сайхан кинонд хамт тоглосондоо машид баярлаж явдаг аа. Тэд нараас их ч олон зүйл сурсан даа. Мэдээж бэрхшээл, зүдгүүр байлгүй яахав. Гэхдээ тэр мундаг жүжигчид чинь бүхнийг аваад л явчихаж байгаа юм. Тэдний дүрдээ орно гэдэг гайхалтай. Бас аймаар ч гэж хэлж болохоор. Ямар сайндаа орос эмчийн дүр бүтээсэн С.Доржпалам миний аавд тоглодог Даш өвгөн буюу Цагааны Цэгмид гуайг өөрийнх нь амийг егүүтгэхээр том хутгатай давхиад ороход сүнсээ гартал айсан гэдэг. Сургуулилт хийж байхдаа тэр шүү дээ. Би лам малгай, дээлээ өмсөн орхимжоо зүүгээд монгол гутлаа углаад тоглоно. Уйлах, инээх бүх л зүйлийг сургуулилтад хийдэг байв.

-“Сэрэлт” киноны зургийг их олон газар авсан гэдэг?

-Тийм ээ. Их олон газар янз бүрийн зураг авсан. Тухайлбал, Төв аймгийн Жаргалантын сангийн аж ахуйн нутагт цасан шуурганд морин чаргатай явж, морь маань хясаан дээрээс хийсч унаж байгаа зургийг, Булган аймгийн Хишиг-Өндөр суманд орос эмч ирж байгаа болон эмнэлгийн гадаа хүүхдүүдтэй бөмбөг өшиглөөд явж байдаг зургийг авсан юм.

Тухайлбал, морин чаргатай явж, хясаан дээрээс морь хийсдэг зургийг хавар авсан юм. Жаргалантад өндөр уулын хажууд хоёр царцаа ногоон онгоц зогсоочихоод сэнсээр нь цасан шуурга шууруулсан. Хөлрөөд уядчихсан хаврын цас өглөөний жаварт нүүр лүү алгадахдаа духны арьсыг мулзлаад л өнгөрдөг байв. Чарганд цагаан морь хөллөчихсөн орос эмчтэй гэрээдээ явж байгаа хэсэг. Хөлөрсөн нойтон цасаар будуулаад Доржпаламын хувцас нороод хөлдчихсөн, мань хүн даараад уйлж хүртэл байлаа даа. Мөн гэр шатдаг хэсэг байна. Толгойтын Баруун салаанд зургийг нь авсан юм. Оройн нар жаргаж байхад яг тэрхүү улаан туяаг ашиглахын зэрэгцээ тухайн гэрийн тал талд нь хүчтэй гэрэл асаан тусгаж байгаад тухайн зургийг авсан. Гэрийг мэдээж үнэнчээр шатаасан, бүр шинэ гэр шатаасан юм шүү. Ямар сайндаа зураг авалтад оролцож байсан манай нэг хүн энэ гэрийг ингээд шатаахын оронд би өөрийнхөө хуучин гэрийг авчирч бариад шатаалгая гэж байхав дээ.

-Ах ламын дүрийг бүтээсэн З.Цэндээхүү гуайн тухай дурсахгүй юу. Анх хамт тоглож байхад айж сүрдмээр харагддаг байсан болов уу?

-Ардын жүжигчин Цэндээхүү гуай анх харсан хүнд ер нь эвгүй дүр төрхтэй хүн. Ялангуяа хоёр нүд нь ногооноор эргэлдээд, харцнаас нь сүрдмээр. Манай Төв аймгийн Алтанбулаг сумын хүн юм билээ. Лут жүжигчин байсан даа. Мөн шаггүй найруулагч байсан гэдэг. Баян-Өлгий аймагт багагүй хэдэн жилийг авч казах түмэнтэй ажилласан байгаа юм. Гаднаас нь харахад тийм сүрдмээр, айж бэргэмээр ч яг тулаад харилцахаар тэс өөр хүн. Дэндүү зөөлөн нэгэн. Хүнтэй маш эелдэг дотно харилцана. Надад “За миний хүү одоо энийг ингэж хийнэ шүү, тэрийг тэгж гаргана шүү” гээд үргэлж зааж зөвлөдөг байсан. Цэндээхүү гуай амьдрал дээр хүртэл их сонин хүн байсан. Ерөөсөө хүнтэй гэр бүл болж байгаагүй юм билээ. Амьдралынхаа турш ганцаараа явж байгаад л насыг элээсэн хүн дээ. Намайг кинонд хамт тоглож байхад “Гэр орон чинь хөдөө байдаг юм байна. Хот хүрээнд айл амьтнаар хэсч явснаас манайд очоод надтай хамт амьдрахгүй юм уу. Ер нь миний хүү ахдаа цаашид хань болоод хамтдаа байвал яасан юм” гэж хэлж байлаа. Бид хоёр тийм л дотно болсон доо.

-Та тэгээд зөвшөөрөөгүй хэрэг үү?

-Яаж зөвшөөрөх билээ. Хөдөө байгаа аав, ээжээ ихэд санаж байсан амьтан чинь айлд очоод байж чадахгүй шүү дээ.

-Уйлж дүр бүтээх амаргүй байх. “Сүрэн эгчийгээ санаад байна” гээд уйлдаг…?

-Бэрхшээлтэй байсан. Зохиол уншиж байхад сэтгэл хөдөлмөөр, баярлаж гомдож, гутармаар юм байдаг шүү дээ. Түүнтэй ижил амьдралд өөрт тохиолдсон зүйлсээ бодно. Нэг үгээр хэлбэл, юу бодвол уйлж болох уу гэдэг зүйл толгойд ордог. Тухайн үед том эгч маань өнгөрчихсөн, хайртай эгчийгээ алдчихаад хэцүү л байлаа. Тэгээд эгчийгээ л бодож уйлна даа.

“Сургуулилт хийх бүртээ уйлж байв уу, эсвэл нэг удаа үнэнээсээ уйлаад зураг авахуулчихсан уу” гээд бас хүмүүс шалгаах нь бий. Нэг л уйлсан юм. Д.Жигжид гуай хашир туршлагатай зураглаач учир сургуулилт хийж байхад хажуугаар яваад зургаа авчихдаг байсан. Цэндээхүү гуай “За миний хүү чанга хашгираарай” гээд гөрмөл уяагаар ороолгоход нэг удаа их айхавтар хорсоод үнэнээсээ уйлсан юм. Тэгтэл тэр зургийг маань аваад хадгалчихсан байгаа юм. Хашир хүмүүс гэдэг өөр юм билээ.

-С.Зоригийн ээж Доржпалам гуай орос эмчийн дүрийг чадварлаг бүтээсэн. Түүний тухайд болоод өөр хүмүүсийн тухайд дурсвал ямар вэ?

-Алдартай сайхан жүжигчидээ бүгдийг нь л толгой дараалан хэлж, магтмаар байна. Доржпаламыг Анагаах ухааны дээд сургуулийн нэгдүгээр ангид суралцаж байхад нь орос хүний дүртэй хүн хэмээн эрж хайсаар байгаад олж тоглуулсан. Орос эмчийн дүрийг сайн ч бүтээсэн. Мэдээж бэрхшээл зовлон байсан л байж таарна. Гэхдээ тэр бүгдээ зураг авалтын үед хэлээгүй л юм шүү. Харин Цагааны Цэгмид гуайг хутгатай ирэхэд их айсан гэдэг юм. Мөн Бумаа авгайд тоглодог Цэвээнжав гуай байна. Монголын хамгийн сайхан эмэгтэй жүжигчин гэвэл тэр хүнийг би шууд нэрлэнэ. Амьдрал дээр ч тэр, кинон дээр ч тэр дэндүү энгийн нэгэн байлаа. Хэн ч анзаарамгүй энгийн чимхлүүр ажлыг Цэвээнжав гуай шиг нарийн гаргадаг жүжигчин ховор байсан. Сүрэн эгчид тоглодог Янжинжавыгаа хэлмээр байна. Надаас нэг эгч байлаа. Янжинжав 20-той, Доржпалам 21-тэй байсан юм. Сүрэнгийн найз залуу болж тоглодог Гүр агаагийн тухай ч хэлмээр байна. Өнөөдөр түүн шиг эр хүн дэндүү ховор байна.

-Та тийм ч олон кинонд дүр бүтээгээгүй санагдана?

-“Сэрэлт” киноноос өөр кинонд бараг тоглоогүй ээ. “Сэтгэлийн дуудлагаар” гээд Чойжилын Чимидийн зохиолоор хийсэн киноны Ишхүүд намайг тоглуулах гэсэн боловч би Польш руу радио жүжгийн уралдаанд оролцохоор яваад чадаагүй юм.

-Ярианаас тань анзаараад байх нь ээ, та Төв аймгийн хүн шиг байна?

-Тийм ээ. Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумынх. Бурхан Халдун уулаас 80-аад километрийн зайд орших Улаан шугуй гэдэг газар эхээс мэндэлсэн юм. Одоо ах нь 83 нас хүрч байна.

-Кинондоо тоглохдоо та оюутан байсан. Дипломын ажлаа мэдээж онц хамгаалсан байлгүй дээ?

-Дипломоо “Сэрэлт” киногоор хамгаалж онц дүнтэй төгссөн. Театр хөгжмийн сургуульд жүжигчин найруулагчаар, дараа нь МУИС-д сэтгүүлчийн мэргэжлийг эчнээгээр эзэмшсэн. Театрт хоёр жил ажиллаад Соёлын яамны томилолтоор Төв аймагт уран сайхны удирдагчаар нэг жил зургаан сарын хугацаатай очиж байлаа. Драмын театрт “Хувьсгалын нэрээр”, “Улаан бүч”, “Бардам туулай” гээд хэд хэдэн жүжигт ихэвчлэн хүүхэд залуучуудын дүр бүтээсэн. Чойжамцын Ойдов гуайн зохиол “Аль нь хэцүү вэ” жүжигт даага болоод гавьяат Энхтуяаг толгой дээрээ мордуулчихаад тоглож л байлаа. Надтай хамт Ардын жүжигчин Аюурзанын Очирбат байлаа, “Гарьд магнай”, “Тод магнай”-гийн найруулагч Хишигт байсан, дараа нь хойшоо сургуульд явчихсан юм. Түрүүнд нэр хэлдэг гавьяат Батлувсангийн Энхтуяа байна, “Хөдөөгийн Баясгалан” кинонд Батзаяагийн ээжийн дүрд тоглосноор нь хүмүүс мэднэ. Мөн найруулагч Маамхүү байна, найруулагч бөгөөд жүжигчин өнөө “Өгөр толгой Гүрсэд” буюу алдарт Навааны Дугарсанжаа байна. Бид чинь нэг дор ажиллаж байлаа. Ингээд л 1961 оноос Монголын радиотой амь амьдралаа холбосон доо. 1996 онд тэтгэвэртээ гартлаа радиогийн төлөө, үндсэндээ Монголын ард түмний төлөө зүтгэсэн. Надад Монголын зохиолчдын зохиол бүтээлээр хийгээгүй жүжиг, найрууллууд гэж бараг байхгүй дээ. Бүтээл бүхэн маань Монголын радиогийн уран бүтээлийн санд хадгалагдаж байгаа. Радиод байх хугацаандаа би 200 гаруй жүжиг найруулж бүтээсэн. “Алтан зээр” гэж өөрийнхөө зохиолоор хийсэн жүжиг байна. Магсарын Чойжил манай радио телевизийн дарга байсан хүн. Бид хоёр чинь “Бэрс” сургуульд хамт багшилж байсан. Нэг хэсэг дарга цэрэг ч байж үзсэн, сүүлдээ найз нөхөд болж хориод жил хамт багшилсан. Олон бүтээл дээр гар нийлж ажилласан түүхтэй. Жамцын Бадраа тэртээ тавиад оны дундуур радиод найруулагч гэсэн орон тоон дээр орж байлаа. Бадраа бол аргагүй том сэхээтэн. Хөгжмийн урлагийн талаар мөн ч мэдлэгтэй. Сугирын Цэдэв уран зохиолын редакцийн редактор, Бадраа хүүхдийн редакцийн редактор, хоёр лут хүн байсан. Тэр үеэс л би радиотой холбогдсон гэж бодохоор эртний хүн болж таарах гээд байгаа юм.

-Сэтгүүл зүйн чиглэлээр та ном бүтээл туурвисан нь бий?

-Мэргэжлийнхээ талаас “Микрофон ба хүн” гэсэн ном гаргасан. Энэ нь хөтлөгч, нэвтрүүлэгч, найруулагчтай холбоотой. Мөн ОХУ-ын Ленинград болон Польшид мэргэжил дээшлүүлж байх хугацаандаа “Урт жилүүд” гэсэн туужаар радиогийн цуврал зохиомж хийсэн. Сэтгүүлчийнхээ талаас хэд хэдэн өгүүлэл найруулал бичсэн.“Сүүжийн дэнжийн сүүн тасгийн хүүхнүүд”, “Киномеханикч” зэргийгээ нэрлэхээр байна. Энэ далимд хэлэхэд дууны шүлгүүд ч бий шүү. Мөнгөнморьт сумын алдарт бөх, Монгол Улсын хүчит арслан Лувсанмөрийн Чимэдийн тухай “Зууны манлай арслан” гэх утга бүхий дууны шүлэг бичсэн. Монгол Улсын Авто техникийн хэлтсийн 40 жилийн ойд зориулаад “Зам тайван байг” төрийн шагналт Доржийн Гармаа зохиолыг нь бичиж би найруулж телевизэд өгч байлаа. Монгол телевиз байгуулагдаад удаагүй л байсан үе. Гавьяат жүжигчин Дамдинбазар гээд олон лут жүжигчдийг, мөн энгийн сайхан хурандаа нарыг тухайн бүтээлдээ тоглуулж байлаа. Намайг чинь хүмүүс “Сэрэлт”-ийн Пүрэвжав, мөн радиогийн найруулагч гэдгээр нь мэднэ. Ямар сайндаа Ө.Тогоо гэж нэртэй сэтгүүлч “Ардын эрх” сонинд ерээд оны эхээр “Радиогийн бурхан найруулагч, “Сэрэлт”-ийн Пүрэвжав” гэсэн нэртэй миний тухай хөрөг бичиж байхав. Үнэхээр Монголын дэлгэцийн урлагийн бурхадтай хамт бүтээсэн Пүрэвжавынхаа дүрд би хайртай. Энэ дүрээрээ мөнхөрч үлдэж байна. Кинонд тоглоод 15 мянган төгрөг авсан юм. Их мөнгө шүү дээ. Энэ их мөнгө төгрөг, алдар хүндийн зэрэгцээ Соёлын яамны Хүндэт жуух, Засгийн газрын жуух бичиг авсан. Аав ээж хоёр маань Засгийн газрын хүндэт жуух бичгийг тун хүндэтгэлтэйгээр хүлээн авч, шагналын мөнгөнөөсөө өгөхөд “Төрийн минь буян” хэмээн магнайдаа хүргэж байсныг эргэн санахад сайхан байна.