Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Түрүүч № 192, 193, 196(6293, 6294, 6297) дугаарт

Бүрэнгийнх нь сургуулийн сурагч Ардын зохиолчдоо хүндэтгэл үзүүлж буй агшин

Юунаас чиг үүдээд билээ, Бүрэнгийн наадмын тухай яриа дэлгэгдсэн юм. Сумын наадам нь улсын наадмаас дутуугүй баавартай болдог гэлцдэг. Асрын өмнө хоёроос гурван зуугийн ганд айраг сөгнөөстэй. Моринд даагддаггүй асар том биетэй учир өвөл зунгүй тэмээ унадаг бухан Тангад гуай ховоон чинээ хутгуур барин, багавтар гэрийн бүрээсэрхүү цагаан халаад өмсөөд сөн түшиж эхэлнэ.

Сумын их дууч Сосорын Намхай, Цоодол найрагчийн эцэг Баясгалангийн Дөнгөт, Мял богдын сахалт, их дуут Мижидийн Бат, Хишигтийн Дэндэв, нэгдлийн үед тэмээ хариулж байсан учир тэмээ Дашням ч гэдэг, Тэрбишийн Дашням ч гэдэг, Дашням, мөн Содномын Монхор, Ондогийн Хөгөнт гээд “Түмэн эх”-ээ хэнхэр хэнхэр тавьдаг аралтай дуучдын дуугаар наадам эхэлнэ. Алдарт Сарваацуцахын их хөндийнхөө жаврыг тийнхүү жилдээ нэг үргээж нааддаг юм гэсэн. “Бөх зарлаж зүүн барууны магнайд ах дүү сумын заан Чоймбол, Дугаржав хоёр дэвээд л, шаваад л, өрөөд л. Юу нь тийм сонин байсан юм. Наадамчид харж хөхрөөд л. Мань хоёрын давахыг би хувьдаа үзээгүй. Гэхдээ заан цол хүртэл авсан хойно давж л явжээ. Гэтэл барилдаад давах хөг нь өнгөрсөн хэзээний чургархан дээрээ улам шуурч гуя нь хийссэн өвгөдөө хараад баясна, өрөвдөж уярна гэдгийн цаана монгол ухаан, уламжлал цөм байж шүү” гэж ардын зохиолч хэлсэн.

“Наадамд хүн бүхэн юу байдгаараа гоёно. Дуутын борлог гэдэг цуутай ороо морьтой, гаднаа өндөр талхиар сур элдэж хэмхэрч үхэх нь гэж хүүхдүүд айлынхан нь хориод байхад үгэнд нь орохгүй, хүмүүс аль хэдийн тоохоо больсон онгорхой хар цахиур буу үүрэн Өндөрмагнай, Арвинбор толгойгоор гөрөөс агнана гэж сүр болж бусад цагт гэрээс гарах, дээл солих нь ховор дуут Доржпалам гэдэг хар өвгөн байсан сан. Хамгийн хээгүй энэ хүн хүртэл хэдий үеийн ч юм бэ халхгар улаан чисчүү дээл багачууд бидний үзээгүй өндөр оройтой хилэн малгай тавьж, бага жороо их сайвар буурал халзан мориороо наадамд дунхалзаж хүрдэг байсныг бодоход өөр хэн эс гоёхсон билээ. Далантүрүү Гүннуур хавиар нутагтай огно Дорж гэгч шалбалзсан шар хүн яаж гайхуулж яваа нь тэр юм наадмын халуун өдөр зулбандуу минжин оройвч малгайтай, жороо зээрд морьтой олны дэргэдүүр тавьж татаад өнгөрөхөд салхи хөдөлж сэрүү татах шиг болдог сон” хэмээн өгүүлэх нь нүднээ кино шийний зураг шиг л дурайж байна.

Энэхэн яриан дундаас бухан Тангаа бүр ч их сонирхол татна. Залуудаа хязаалан үрээн дээр мордоод ууцыг нь хугалснаас хойш морь унахаа больсон түүний гар нь хүрзэрхүү, хөл нь хот цэвэрлэдэг гаапархуу гэж үзсэн хүмүүс нь хэлдэг. Хоёр метр 30 см өндөртэй, 130 кг жинтэй аргагүй л аварга амьтан байж. Цоодол багшийг багад ээж аав нар хүүхдүүдээ “Мангаад хэлнэ шүү, тэр ирээд бөөрийг чинь иднэ” гэж айлгадаг байсан нь өнөө Тангаа гэнэ. Гэвч тэр хүн мангаа биш буянтай сайхан нэгэн. Хүүхдийн бөөр байтугай хүн болсоор ганц үмх мах идээгүй цагаан хоолтон байсан гэнэ лээ, хөөрхий минь. Наадам гэснээс Бүрэндээ арав түрүүлсэн “дархан аварга” Монхорын Зандраа гэж хэлхгэр сайхан эр Цоодол ахыгаа бараадаад алхаж явна. Наян нэгэн онд халхын их хүчтэн Цэрэнтогтох аваргыг ид байхад нь сумынхаа дэвжээнд шороодуулж явсан хуйхтай нэгэн. Тэр тухайгаа “Цэрэнтогтох аваргыг тахимдаад дайрахад нь давуулаад гуядчихсан. Аварга яалт ч үгүй уначихсан. Харин бөх тайлбарлагч Алтангэрэл “аварга давлаа” гээд зарлачихав. Би тахимаа өгөхөөс өөр аргагүй. Сумын дарга, хөдөлмөрийн баатар Батмөнх гуай шагнал гардуулахдаа “шороотой бөх түрүүлчихлээ” гэж аваргад нөхөрсгөөр хэлсэн байдаг” гээд инээд алдаж байсан. Зандраа ах, Цоодол багшийн дүү Багаа гэж олондоо хүндтэй сайхан хүн, тэр хоёр л сумынхаа наадамд ээлжлээд түрүүлээд байсан гэх. Зандраа нь арав бол, Багаа нь долоо түрүүлсэн гэж байгаа.

Мөн тэртээ тавин дөрвөн онд Цоодол найрагчтай хамт Бүрэнгийн бага сургуульд нэг ангид орж байсан Чимэддоржийн Пүрэв, Хасын Батбаяр гээд ангийнх нь “хөвгүүд” ирчихжээ. Сум нэгдлийн тэрэгний жолооноос салаагүй Пүрэв гэж өндөр гуухгар шар хүн. “Би Цоодолд насаараа дарлуулж явна. Уулзах бүртээ намайгаа шоолно, ер нь насаараа намайг идэж байгаа хүн л дээ. Сая намайг юу гэнэ үү, атан тэмээ болгочихов уу. Айл нүүхдээ номхон тулхтай тэмээнд хүүхдээ ачдаг, гэрийн тооноо ачдаг, Пүрэв маань тийм л нэг номхон шар ат гэж хэллээ” хэмээн бүр нэг таашаалтай нь аргагүй сууна. “Цоодолынхоо бага насыг дэндүү мэдэх юм даа, юмыг углуургаар нь, суурь ухаанаар нь хэлдэг айхтар хэрсүү, их тохины хүүхэд байж билээ. Дөнгөт ажаа бол мөн ч наргианч, аварга дууч хүн. Ижий нь гэж налгар сайхан хөгшин. Би бол Цоодолыгоо хоёр бурхны дундаас төрсөн бурхан гэж хэлнэ” гэв. Найрагчийн гэргий Цэвэлмаагийн ангийн хүү Даваасамбуугийн Найдандорж гэж адууны хийморьтой эр бас л ханайж сууна. Гэрэлтийн хөндийд 30-аад азарга адуу багширтал нь хурааж явсан түүнийг “Адуучин Найдандорж” гэх нь бий. “Манайхан хэдэн үеэрээ баячууд байсан” гэж яриагаа эхэлнэ билээ. Тавин долоон онд Өндөрширээт суманд нэгдэл байгуулагдахад аав нь 800-гаад мал, дараа жил нь Бүрэнгийнхээ нэгдэлд 400-гаад толгой мал, мөн нэгдэлжих хөдөлгөөн ялахад бас дахиад олон зуун толгой мал нийгэмчилсэн мал буяны тэнгэртэй ийм л айлын голомтыг түшиж яваа хүн. Батлан хамгаалах туслах нийгэмлэгт цэргийн алба хааж, морин тойруулгын адууг маллаж явсан гээд үнэхээр л адууны салхинаас салаагүй. Зүү ороосон, хуучны өлзий утсан хээтэй, сайхан хараатай монгол гутал жийсэн нь нүдэнд тусав. Ялангуяа надад хараа нь их сайхан харагдсан учир сонирхоод асуутал, монгол төрийн түшээ Мэндийн Зэнээгийн ээж нь хийж өгсөн гэнэ. Мөнгө хатуу байхад Мэнд гуайн хөгшнөөс 250 төгрөгөөр монгол гутлын хараа худалдан авч, энэ олон жил гоёж яваа аж.

Энэ мэт өндөр багшийнхаа найз нөхөд тулхтай хөгшидтэй хууч хөөрч, нутгийнх нь тэнгэр дор сэтгэл бүлээн явлаа. Бүрэнгийнхний нэгэндээ тустай хүнлэг чанар юухан хээхнээс ч мэдрэгдэнэ. Очирбат даргыгаа ихэд хүндэтгэдэг юм билээ. Хүндлэхээс ч аргагүй, өнөө л луухгар өвгөдийн үргэлжлэл гэмээр нуруутай нэгэн. Цоодол багшийн шинэ ном гарах бүрийд зорьж ирж авна. “Хөеө”-г, “Талынбулагийн вант улс”-ыг, “Дэргэд холын уулс”-ыг, сүүлд “Ганзагалаа”-г нь ганзагалаад л давхисан гэж байгаа. Тэгээд Цоодолыгоо уншиж байж бүр нэг шавай нь ханадаг нь аандаа мэдрэгдсэн. Бас болоогүй, тавь жарыг худалдаж авч нутгийнхандаа тараадаг юм гэсэн. Ардын зохиолчоо тэгж баярлуулахаас өөр яанам. Хоёр сайхан үрээ үерт алдаад элгээ цөмлөн харууссан Намсрай ахыг сүүлд нас хэвийсэн хойно охинтой болоход нь “Ингэж нэг санаа амрах гэж дээ” хэмээн зүрхнээсээ дуу алдаж, өрөөндөө дуудан баярыг нь хуваалцсаныг, худаг усны Санжаа нэртэй бүхий л насаараа худгийн моторчин явсан өвгөний өнгөрөхдөө захисан үгийг бодон бодон хуучин мотортой худгийн байшинг нь нураачилгүй яваад хэн бүхэн талархдаг. Ялангуяа Цоодол нь бүр ч талархдаг байна.

“МУИС-ийн гудамжинд одоо пропускын товчоо байгаа байшинд үйлдвэрийн барааны дэлгүүр гэж байлаа. Тэнд ачаа зөөхөөс эхлээд хожим нь Налайх хотын хооронд нүүрс татаж Дундговийн Ёндон, Увсын Жамбал гэдэг хоёр өвгөнтэй ээлжлэн дэлгүүр манаж, насанд хүрээгүй гэж ажлаасаа халагдан Бүрэн сумандаа заларч хүрэхээс өөр яахав. Бүрэндээ нэгдлийн мал хариулж үзлээ. Тариа бригадад тракторчдын туслах, галч, суманд явуулын багш, Сэлэнгэ аймгийн Ширээ нуруунд улсын тэжээлийн фондод ажилтан гээд Ц.Дамдинсүрэн гуайн “Толь Гэндэн” шиг л явжээ” гэж багш минь хэлсэн. Их утга зохиолын өргөөнд орж ирэхээсээ өмнө багш минь үнэндээ хар бор ажил хийж, яах аргагүй амьдрал үзсэн, өөрийнх нь хэлснээр нүүрсний амтыг мэдэрсэн. Харин анхны шүлэг, анхны номоороо утга зохиолд цахиур хагалсан.

“Тоосоор даллан үлдсэн замын хүзүүг гажиж

Товруу адил өргөөнд айлчин болоод очвол

Тоонон дээрх сар шиг өргөө гэр нь цагаан байв

Товруу цагаан гэрийнх нь босыг алхан орвол

Тогоо дүүрэн мэлтийх сүүний нь өнгө цагаан байв

Тогоонд байгаа сүүнээсээ аяга дүүрэн барьсан

Тормогор нүдэн бүсгүйн сэтгэл бас цагаан байв

Тоотой насаараа хайрлах нутгийн минь өнгө тэр билээ

Хаяа өргөн талдаа туургалж буусан тэнгэр

Халуун эвийн бэлгэдэл далбаа адил цэнхэр байв

Халуун эвийн бэлгэдэл далбаан дороос тулсан

Хаш суурь шиг уулсын дасал өнгө нь цэнхэр байв

Хаш суурь шиг ууландаа үе улиран нутагласан

Хайртай аавдаа миний хоёр гардан барьсан

Хадагны минь өнгө далайн ус шиг цэнхэр байв

Хамаг насаараа хайрлах нутгийн минь өнгө тэр билээ…” хэмээх “Нутгийн зургаан өнгө” тэргүүт шүлгүүдийг нь барагтайд үг унагадаггүй дорнын их Явуу “Цог” сэтгүүлд “…уран бүтээл нь өсөн дэвжиж байгаад чин зүрхнээс баярлаж байна” гэх халуун сэтгэлийн үгтэй гаргаж, удалгүй яруу найргийн ном нь гарч их утга зохиолын өргөөнд “Явуугийн шавь” хэмээн цоллуулж дуутай шуутай орж ирсэн. Багшийн минь тухай бичээгүй цоллоогүй, зүрхнийхээ үгийг хэлээгүй хүн ч гэж ховор доо. Монголын утга зохиолд дүнжгэр сайхан хүрээллийг бий болгож, бүхий л амьдралдаа ерөөлийн үгийг од эрхэс шиг хүмүүний сэтгэлд булхуулж иржээ.

Бажуудайн Ганбат гэж нэртэй судлаач, ёстой уул шиг сайхан хүмүүн. Багштай минь олон жил нөхөрлөсөн гэдэг. Бишгүй ч олон юмны бөглөө мулталсан байх. “Цоодол насан туршдаа өсөж ирлээ. Энэ бол найрагч бүрт оногдох хувь тавилан биш” гэж Долгорын Нямаагийн хэлснийг Ганбат нь хэлэх дуртай байсан. Агуу их Лодойдамба гуайг, хорьдугаар зууны манлай роман “Тунгалаг Тамир”-ыг судалж нэрийн хуудсаа болгосон тэр эрхэм хориннэгдүгээр зууны босгон дээр Дөнгөтийн Цоодолыг судлан ном болгож гаргасан.

Ерээд оны дундуур Цоодол аваргыг “Ардын эрх” сонины хамт олон, мянга мянган уншигчид төрийн шагналд нэр дэвшүүлэхэд зохиолч нөхөд нь бүгд талархан хүлээж авчээ. Нэгнийгээ шагналд нэр дэвшихэд манайхан матдаг байсан гэх. Би мэдэхгүй л дээ, тийм л яриа дуулддаг. Харин багшийг минь матах нь байтугай бүгд магтсан байдаг юм. “Илүү гэр”, “Цэцэг нялхарсан зун” гээд өгүүллэгээрээ зартай “сарзаан” буюу Жанчивдоржийн Дашзэвэг “Болор цом”-д гурав түрүүлсэн, Ноён хутагт Равжаагийн наадамд мөн л түрүүлсэн, Батлан хамгаалах яамны сэлэм өгдөг наадамд бас л магнайлсан Цоодолыгоо монгол найргийн дархан аварга гэж цоллоод “Цоодолын ингэж хийморьтой байгаа нь аз эзийн асуудал биш ээ. Ердөө л хүчээр ааглан бярдаж байна. Олон өнгө эгшгийн тансаг монгол найргийн цэцэрлэгт тэрээр аж байдал иргэний уянгад нэгэн талаас нь урагш ахиулсан өөрийн хувь нэмрийг даацтай оруулж байгаад энэхүү ааглаж бярдаж байгаагийнх нь увдис оршино. Шүлгүүд нь эгэлхэн үнэнийг амьд зураг, ухааны хэлхээсээр нүд сэтгэлд харагдтал дүрслэн учирлаад өнгөрөх төдийгүй, дараа нь бодлоос салахгүй зүрх өвтгөн байн байн эргэн санагдаж шаналган байх нь түүний гүн ухааны хүч” гэж хэлсэн сэн. “Болор цом” гэснээс ерэн гурван онд хоёр дахиа түрүүлсэн наадмынх нь дараа Ерөнхийлөгч Очирбат гуай “…Дээврийн минь цоорхойг эх орны минь үүл нөхнө

Дээлийн минь товчийг хөх тэнгэрийн од орлоно

Дэнжийн минь чулуу цэцгийн шүүдэр тоогоороо бол

Дэлхийн маргааш надад юу дутах юм бэ

Ядрах тусам нь би Монголоо илүү хайрладаг

Яагаад гэвэл энэ чинь миний юм аа

Ямар их хайртайгаа яагаад хайрлах болсноо

Яг хэлчихье гэхэд тэнцэх сайхан үг л дутна

Дайснаас чамайгаа хамгаалсаар үхэхийн сэтгэл надад дутахгүй

Дахиад чиний төлөө үхэх хоёр дахь амь л дутах юм даа” хэмээх шүлгийнх нь эдгээр мөрүүдийг үндэсний телевизээр шууд цээжээр хэлж байсан удаатай. Тэгж л дуулиан шуугиан тарьж байжээ. Дамбын Төрбатынх нь хэлснээр “Дөнгөтийн Цоодолын тэсрэлтийн он жилүүд” нь тэр буюу.

“Харь холын газар замын эрхээр очсон

Хангал сайхан хүлэг шөнөдөө гүйдэг нутаг минь

Ханагар дэлхийн уудмаас энэхэн биед заяасан

Халуун зүрхний уяа эх орон та минь

Уудам хорвоод амьдрах хүний хувь зохиолоор

Уран цагаан өргөөндөө хүүхэд балчир ирэхэд

Уураг сүү шиг агаараа эхийн сүүтэй амсуулж

Ухаан суулгам тэнгэрээ тооноор харуулсан газар

Чихэр бурмын амттай урьхан хонгор салхинд нь

Чин халуун сэтгэлийн увдис шингээсэн орон

Чийг шимийн дээжтэй цэн цэнгийн бороондоо

Чийрэг залуу нас цэцэг дагуулсан газар

Босоо гэгддэг бөх шиг уулсын тэнүүн чөлөөгөөр

Болор толийн адил ус нуур нь цэлэлзсэн

Болд дугуй тогшсон ган замын хажуугаар

Болц гүйцсэн тариа газар шүргэн суялзсан

Амьдрах энэхэн насандаа жаахан ч холдохын аргагүй

Азтай миний өлгий жаргалтай дэлгэр орон минь…” шүлгийг нутагт нь уншиж явлаа. Тэртээ далан дөрвөн онд утга зохиол судлаач Гомбын Жамсранжав “Үнэн” сонинд ажиллаж байхдаа “Эх орны шүлэг хэрэгтэй байна, чамд бэлэн юм байхгүй биз” хэмээн асуухад нь шууд тэр дор нь бичээд өгсөн гэдэг юм. Цоодол гэдэг ийм л онгодтой найрагч. Гэхдээ мань мэтийн жулдрай юу хэлэх вэ. “Тэр шүлгээ унших нь “Сүнжидмаа” хэмээх ардын дуу дуулж байгаа мэт надад санагддаг. Монгол шүлгийн аялгуу хөгжим, эгшиглэн, уян налархай, дээш доош цохилго гэж юу болохыг мөн үе нугалаа дагнаас, орхиц, цэг таслалыг ч нарийн мэдрэн гаргаж олон өнгийн шингээлттэй уянгалаг хоолойгоор сонсголонтойгоор хүний сэтгэл рүү хөвүүлж өгдөг” гэж Жав нь (До.Цэнджав) хэлсэн.

Ийм л халуун дулаан яриа өрнүүлж багшийнхаа Бүрэнгийнх нь уул усаар бууж мордоод ирлээ. Булгийн эхэнд намаржиж буй Дамбадаржаагийнд шөнө дөл болтол найрлаж, Талынбулагийн цагаан шөнийг мэдрэн оддынх нь дор уяран зогсож, Багаа ахынхаа гэргий Чимгээ эгчийн ятга шанзны эгшигт сэтгэл бөмбөрөн, дууны сайхан аялгуунд мөн чиг жаргасан. Онгонхайрхандаа мөргөөд хөдлөхөд багш минь “Гунан хар”-ыг аялсан сан. Бүрэнгийн хонгор намрын хийлийн чавхдас шиг эгшиглэнт өдрүүд миний амьдралын баяр баясгалан байлаа. Үргэлжид ч тийм байх биз ээ.

Түрүүч нь № 192, 193(6293, 6294) дугаарт

Аян замд юу эсийг ярих билээ. Явуугаа, Удвал гуайг, Эрдэнэ баавай, Цэдэнжав гуай, Мишигийн Цэдэндоржоо ярьж явлаа. Багш минь утга зохиолын тухай ярихад, ерөөс зохиолч нөхдийнхөө тухай дурсахад заавал ч үгүй магнайд нь Явуу багшаа хэлдэг. Санаандгүй юм шиг хэрнээ энэ бол маш том хүндэтгэл, багш шавийн барилдлагын нэгэн сайхан илэрхийлэл ч гэлтэй. Дурсамж ярьсан ч Явуугаа ярина, онигоо ярьсан ч Явуугийнхаа онигоог л эхэлж ярина. “Явуутай цуг Холбооны яамны урдуур гарч явлаа. Сүхбаатарын талбай цэв цэлийн их талбайн зүүн хойноос Ринчен доктор ирж явна. Хэлхгэр ханцуйтай хүрэн тэрмэн дээлэн дээр аралтай суран бүс бүсэлсэн зохиолчийн урт буурал үс салхинд үл мэдэг хийсч, зөрөн өнгөрөх хүн зонтой мэнд усаа мэдсэн шиг намбайтал алхаж явлаа. Явуу Ринчен гуайтай мэнд мэдээд “Та ойрдоо хороогоор үзэгдэхгүй яагаав” гэсэнд Ринчен гуай “Хэвлэлийн Содномдаржаа элч зарж нэхүүлээд өнөө роман (“Сандо амбан” болов уу) гараас гарахгүй, түүнд хэрэг болно гэж Бээжингийн номын санд хийсэн нэг тэмдэглэлээ ядахад эрээд олохгүй, бас Раднаа гуайн хөл тааруухан би маллаад, намайг Ширэндэв, Удвал хоёр маллаад, хоёр даргыг маань…” гэж духайн харж нэгэн амьсгаагаар сахал дороо залган өгүүлэхэд “Хоёр даргыг бүр том дарга нар маллаад” гэж Явуу хэлэв. Ринчен гуай “Цэдэнбал маллаад” гэж шоглож байгаа ч юм шиг, хэлье гэж хэлж байгаа ч юм шиг хэллээ. Эл явдал жаран найман оны зун болсон шиг билээ” гэв.

Дон Кихотыг дагасан Санчо Панчо мэт Явууг бараадан гүйж явахдаа “Пионерийн үнэн”-д ажиллаж байсан Гайтав гуайн гэрт анх очиж хоёр төмөр ор, бичгийн ширээ төдий даруухан тавилгатай тэр айлын эзэн уянгын цэцэн сүрлэг найрагч бичиж буй шүлгээ бусдад уншиж өгөх хичнээн дуртайг, шүлгийнхээ нооргийг бусдаар уншуулж өөрөө чагнан зохиолынхоо өө сэвийг дардаг зантайг нь мэдсэн гэдэг. Үйлдвэр комбинатад ажилчдын дан сууцанд байсан Цэдэнжав гуайнд мөн л Явуу багштайгаа очиж Маяковский, Есенин, Блок, Лермонтов, Пушкин, Гёте, Шиллерийн тансаг мөрүүдийг хаанаас нь бол хаанаас нь цээжээр хэлэхийг нь сонсож явжээ. Ер нь Цэдэнжав гуай шиг гадны сонгодгуудын намтар уран бүтээлийг мэддэг хүн ховор болов уу даа гэж Цоодол найрагч хэлдэг юм.

“Цэлмэг залуу насныхаа гал дөлөөр бадарч

Сэтгэл зүрх хоёртоо шатаж явах үедээ

Чин үнэнч амрагтаа хэлж үзээгүй мөртлөө

Чиний төлөө үхье гэж эх орондоо хэлсэн юм” гэх танхай сайхан мөрүүдийг хэлхэж явсан найрагч сэгсгэр буурал үс, өвдөг гарчихсан хуучин өмд, өсгий нь элэгдсэн шаахайтай их л хээ шаагүй угтах нь тэр. “Гомбын Сэр-Од чинь миний шавь. Тэр маань хоёр хүүхэнд зэрэг дурлачихаад цаад хоёр нь болохоор надад хоёулаа дурлачихаад” гэж хөгийн юм ярина гээд Цэдэнжав гуайгаа дурссан. Монголын хосгүй сайхан уянгач Мишигийн Ширчинсүрэн “Отелло”-гийн Дездемонд тоглуулахаар Ховдын театраас Ванган, Оюун нарын авчирсан Чойсүрэнг нийслэлд “чөдөрлөж”, “Гангар шаазан”, “Хайр”, “Ах бид хоёр”, “Ган” зэрэг гайхамшигт дуулиудаа бичиж хүн сайхан төрж болно, дээр нь бас ухаантай төрж болно гэдгийн ховорхон гэрч мэт уулзалт үдэшлэгүүдийг чимэн гялалзаж явсан нь мөн л жараад он, Явууг бараадаж явах үеийнх нь он жилүүд. “Явуу бид хоёрын нөхөрлөл арслан хав хоёрын үерхэл мэт явдал аа” гэж багш минь хэлдэг. Дорно дахины аугаа их найрагч зиндаагаа хэдийнэ эзэлчихсэн байхад мань хүн Төв аймгийн утга зохиолын дугуйлангийн үл мэдэгдэх гишүүн явсан нь тэгж хэлэхээс ч өөр яахсан билээ. Долоо төгсөөд сургуулиа хаяж хэвлэгдээгүй хэдэн шүлгэндээ цадаад айл хэсч явсан адуучны хүү тийм аугаа найрагчийг олж нөхөрлөнө гэдэг чухамхүү өөрийнх нь хэлдгээр аз заяа байхаас яахав.

Цоодол багш өөрийгөө их мартамхай салан палан гэдэг. Харин нэг зүйлийг мартдаггүй, мартаж боломгүй юм гэж бас байдаг байх нь гээд жаран зургаан оны зургадугаар сарын 17-ны өдрийг хэлдэг юм. Тэр нь Төв аймгийн Зуун мод хотын баруун захад “чонын хонгил” нэртэй галлагаатай дан цагаан байшинд Явуу багш нь гэнэт ороод ирсэн өдөр л дөө. Шаравын Сүрэнжав найрагч их Явууг дагуулаад ирсэн түүх бичигдэнэ. Харин наян хоёр оны хоёрдугаар сарын тавны өдөр Цоодол багш минь Явуу багштайгаа сүүлийн удаа уулзжээ.Горькийн нэрэмжит утга зохиолын сургуулийн дээд курст сурч байсан үе. Өвлийн амралтаар ирээд буцах гэж байсан тэр өдөр Явуу багш нь гэртээ дуудсан байна. “Чи манайд нэг хүрээд ирэхгүй юу. Чамаар Адъяад үг хэлүүлмээр байна” гэжээ. Адъяа эгч болохоор “Энэ Явуухулан ойрд их хариуцлагагүй байгаа” хэмээн уугаад буйг нь хэлээд аашлах маягтай байж. Ингээд багш явах болоход Явуу багш нь хамт гарч одоогийн Үндэсний түүхийн музейн ард хүртэл алхан гаргаж өгөөд “За миний шавь сайн яваарай” гэж хэлээд хоцорчээ. Ачит багшаасаа сонссон хамгийн сүүлчийн үг тэр. “Намайг Москва хүртэл сайн явах тухай биш ерөөсөө үлдсэн амьдралдаа, их утга зохиол яруу найрагтаа сайн яваарай хэмээн молхи шавь намайгаа ерөөжээ гэж бодохуйд нулимс гарах шиг болдог” гэж багш нэгэнтээ хэлсэн. Тийн хэлэхэд эрхгүй хоолойд нь юм тордог юм.

“Найран дээрээс гараад иртэл

Намрын навчис хийсч байлаа

Налгар тэнгэрээр шувуудтай цуг

Нарлагхан намар зэллэн одлоо

Салхи ч үгүй нам гүм байтал

Шарласан навчис хийсч байлаа

Санаанд ч үгүй аж төрж явтал

Санчигны минь үс цайж байлаа

Налгар тэнгэрээр шувуудтай цуг

Зэллэсэн бүхэн эргэж ирнэ

Намрын навч шиг надаас хийссэн

Залуу нас минь л эргэж ирэхгүй ээ” гэх их Явуугийн шүлгийг Бүрэнгийн тэнгэр дор, хонгор намрын салхинд уншихад нэг л утга төгөлдөр санагдсан билээ.

“…Ноорхой даалимбан дээлтэй уртаас урт гэзэгтэй

Номхон царайдаа чимэг томоо алаг нүдтэй

Сорви шарх болсон бүтэн өнчин жаал

Сондуул довон дундуур төөрсөн янзага шиг дэгдэж явахдаа

Согтуу юм шиг амьдралын хөлд сэтгэл нь сэвтээгүй

Согог сууж ахас ихсийн үг сөргөөгөөгүй

Сонин уншиж, захиа дуудаж өгдөг “зөв хүүхэд”

Сономын Удвал Удвалаараа л байв

Баатар Москвагийн хаяанд бөмбөг унаж

Баруунаа “хүн үүл” өдөр өдрөөр нүүж

Гал хөс, зүсэм талхгүй ядарсан хотоос

Гадныхан амиа аваад дүрвэж байхад

Хотын захад оросуудтай нуувчны шороо малтаж

Хонуутаар хээрийн эмнэлэгт цэргийн шарх боож

Цурам хийхгүй олон хар шөнөөр

Цуулсан самбай болгон улаан байхад

Газраа олохгүй сандарч уйлахаа урьтал болгоогүй

Ганц оюутан охин Удвал Удвалаараа байлаа…” гэж багшийн минь Удвал гуайн дурсгалд зориулсан шүлэг бий. Хоёр мянга нэг оны хавар Булганы Хишиг-Өндөрийн Шанжмятавын Гаадамбын нэрэмжит сургуулийн аравдугаар ангийн сурагч жулдрайхан намайг зохиолчдын бараа харуулах гэж сургуулийн захирал Цэнд-Аюушийн Дашзэвэг, сумын тамгын газрын дарга Нямсүрэнгийн Мэндбаяр, соёлын төвийн эрхлэгч Чимидийн Батдэлгэр нарын хүмүүс Дашинчилэн рүү авч очиж билээ. Хаврын зөөлөн салхитай намуухан өдөр Дашинчилэнгийн соёлын төвийн гадаа Цоодол багшийнхаа барааг анх харсан. Тас хар костьюм, жижиг одтой гоёмсог зангиатай, урт хар савхин дээлтэй, шанхнаасаа үл ялиг бууралтаж яваа үсээ хажуу тийш нь налуулсан, нүүр дүүрэн инээмсэглэсэн өндөр ханагар эр байлаа.

Багшийн минь хажууд урт саарал тэрмэн дээлэн дээр аралтай мөнгөн бүс бүсэлсэн, зөөлөн цагаан царайтай Урианхай зогсож байсан сан. Урианхай ахын буурал үс салхинд сэвэгнэхийг харахад хүртэл нэг л гоё. Зохиолчид ирэх сургаар хөдөө гадааныхан морьтой ирчихсэн, соёлын төвийн гадаа бүгд л цуглачихсан байсан юм. Хаврын нар салхинд борлосон олны дунд тэр хоёр ёстой л үлгэрийн юм шиг харагдаж, алхаа гишгээ бүхэн нь сэтгэлийг минь соронздон татаж байлаа. “Жаран ес”-ийн хонины хонхорт сууж явсан миний бие буцахдаа ёстой нэг хий нь гарсан гүзээ шиг шалчийж билээ. Улсын “Хүрэл тулга” наадмаас шагнал хүртэж, Утга зохиолын сургуулийн хуваарь өвөртлөөд ирчихсэн, эгээтэй л өөрийгөө “том найрагч” болчихсон мэтээр эндүүрч явсан бацаан Цоодол, Урианхай тэргүүт яруу найргийн бурхдыг хараад, “яруу найрагч хүн чинь ер бус байдаг юм” гэж бодон нэг муу орос бахиалтай, ягаан цэмбэн дээлтэй өөрийгөө жигтэйхэн голж, үнэндээ шалчийх нь мэдээж л дээ. Тэгэхдээ Дөнгөтийн Цоодол гэж тэр аварга найрагчийн

“…Цэцэн Мандухай шиг, Алтай хангай шиг, Жанна Де Арк шиг

Цэнхэр дорнын Ганди шиг, Онон Туул шиг, Сүх жанжны Янжмаа шиг

Цэмцийж явсан Удвал одоо ч гэсэн Удвал чигээрээ байна

Хэнз улаан цэцэгс би Удвал Удвал гэж ургаж

Хээр талд өглөөний нар би Удвал Удвал гэж мандаж

Хэсэг хэсэг цагаан үүл би Удвал Удвал гэж чарлаж

Хэзээд гэрэл гэгээ болж Удвал Удвалаараа л байна…” гэх мөрүүд миний цээжинд үлдсэн юмсан. Тэгээд бас болоогүй ээ, өнөөх хонины хонхортоо нэгэнт найрагч болох хөг өнгөрсөн, харин авгай авч л таарна, охин хүүхэд төрвөл Удвал гэж нэр өгнө дөө гэж дотроо бодсон. Амьдрал гэдэг нэг талаас мөрөөдөл биш ч юм шиг. Хоёр мянга арван онд анхны хүүхэд төрж миний бие улаан цурав охиныхоо чихэнд “Удвал” хэмээн гурвантаа шивнэхэд нүдэнд минь нулимс дүүрээд ирсэн сэн.

Тэртээ далан есөн оны хавар багш минь Удвал гуайг Баянхонгорт ажлаар явахад нь таарч унаанд нь сууж Өвөрхангайд ирсэн байдаг. Алдарт Арвайн талд явахдаа “Та манай Самбуу гуайнхыг их сайн мэднэ гэсэн байх аа. Би өвгөний сумын хүн шүү дээ” гэсэнд Удвал ахайтан нүдээ цавчлан ялигүй бодлогошроод “Би олон ээжийн хоолоор хүн болсоон. Булган, Өмнөговь, Төв аймагт хаа сайгүй л ээж. Тэр дотроос Нямаа ээж (Самбуу агсны гэргий)-ийн гарын хоолыг бүр ч их хүртсэн. Самбуу гуайг Өмнөговийн дарга байхад бүүр сүүлд Зөвлөлтөд сурч байхдаа ч тогоогий нь амраагаагүй. Дайны цаг. Москва харанхуй, өлөн хоосон. Оросууд гэдэг чинь долоон голтой амьтад шүү дээ. Элчингийнхээ гэрийн хоолыг би бүтэн сайнд нэг удаа буудна. Түүгээрээ долоо хоногоо даана. Оюутнууд орос, монгол ялгалгүй цэргийн эмнэлэгт очиж шарх боосоор оройтно. Ядранаа, эсвэл байрны гэрэл гэнэт унтарч ховор шар төмсөө буцалгаж чадахгүй болно. Өлсөөд шөнө хичнээн орой ч гэсэн гүйж хүрэхэд Самбуу гуай дээлээ нөмөрчихсөн хаалгаа тайлж өгч үг ч дуугаралгүй гал тогоондоо дагуулж оруулаад монгол дархны зэс шанаганд гурилтай хоол халаангаа миний муу нойтон гутлыг тайлуулж, пааран доогуур хийж харагддаг сан гэж өгүүлэхдээ хоолой нь бөжигнөж байсан сан”. Ийм л нулимстай халуун дурсамжууд хөвөрч байгаа юм.

Бүрэнгийн сургуулийн Монгол хэл, уран зохиолын танхим Ардын уран зохиолч, төрийн шагналт, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, “Болор цом”-ын гурван удаагийн эзэн Дөнгөтийн Цоодолын нэрэмжит боллоо. Намрын шар нар ээсэн налгар өдрийн морин цагт ёслол эхэлж Цоодол аварга гэргийн хамт хүндэтгэлийн алтан туузыг хайчиллаа. Ж.Самбуугийн нэрэмжит сургуулийн захирал Содномдаржаагийн Одгэрэл хэл уран зохиолын танхимаа ардын зохиолчийнхоо нэрэмжит болгохыг санаачилжээ. Тэрээр 2002 оноос хойш өнөөг хүртэл Бүрэнгийн сургуулийг удирдаж байгаа нэгэн. Ирэх жил сургуулийнх нь наян жилийн ой болох гэнэ. Цоодол ахыгаа очно гэж дуулаад Дамбаа хурандаа (Алтангэрэлийн Дамбадаржаа), Ширчингийн Сүхбаатар хоёр нь давхиад буулгүй хаачихав. Энэ хоёр эрхэмтэй багшийнхаа гэрт хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгэнд ёс юм шиг таардаг юм. Тэгээд л Талынбулагаа, Бүрэнгийн уул ус, луухгар луухгар өвгөдийн тухай яриа дэлгэж Дамбаа хурандаа өнөө л жигтэйхэн бүдүүн хадуун дуугаар ярина. Нутгийнхаа тэнгэр дор хурандаагийн дуу улам ч чангарчихсан, аварга амьтан явна лээ. Арга байхгүй биз дээ.

Сүхээ ах бол манай сонины орлогч эрхлэгч байсан, бид нэг гал тогооны хүмүүс л дээ. Мөн л Бүрэнгээ бичдэг, хонхрынхоо хэдэн хөгшдөд зүрхнээсээ хайртай, Жамсрангийн Самбуугаа, Дөнгөтийн Цоодолыгоо эрхэмлэн дээдэлдэг тэднээсээ сэтгэлээ салгадаггүй нэгэн. Дээд сургуулийн оюутан хүү гүйж явахдаа “Монгол төрийн мэргэн өвөө” номыг нь гардаад их баярласнаа мартдаггүй. Хүү Эрдэнэболдтой нь тэр жилийн хавар “Хүрэл тулга”-д хамт оролцож, “Найрамдал” зуслангийн тайзан дээр анхны гэнэн цагаан шүлгүүдээ уншиж явсан тал ч бий. Сүхээ ахын аав Цэгмидийн Ширчин гэж улсын чанарын аварга, ерэн насны өндөрлөгт хүрсэн хөгшин том нударгатай улаан тэрмэн дээлтэй алхаж явна. Булгуудын хэц үнэндээ аргил сайхан хэцдээ гэдэг шиг Ширчин гуай аргагүй л аргил сайхан эр юм. “Цоодол ахыг цэнхэр тогорууны уургач гэдэг. Жаалхан байхдаа цэнхэр тогоруу уургалаад тэрхүү уурганаасаа зүүгдэн би хол явна гэж ярьдаг хэвлүүхэн нөхөр байжээ. Ах минь үнэхээр хол явлаа. Олон даваан дээр гарлаа. Талынбулагаа вант улс гэж тунхаглалаа, үүнээс том гавьяа гэж юу байх вэ” хэмээн Сүхбаатар нь хэлсэн. Харин өнөө барам шиг чанга дуутай ч өр зөөлөн Дамбаа хурандаа “Ах минь хөдөлмөрийн баатрын бариан дээр дүүхэлзэж байна” гэж Цоодол аваргыг хэлэхэд нутгийн олон үүнийг л хүлээж байсан юм шиг бахтай нь аргагүй алгаа ташсан.

Түрүүч нь № 192(6293) дугаарт

Ардын уран зохиолч Д.Цоодол төрсөн бууцан дээрээ. 2019.09.09

Элчин Самбуу гуай ирэх буцахдаа оройд нь гарч, овоонд нь чулуу өргөөд хөдөлж асан Талын толгой хөх усан зэрэглээнд өндөлзөн байна. Талын толгойг холоос харахад жижигхэн, гэв чиг дээр нь гараад тэргүүн овоо юуг нь түшин зогсохуйд зөвхөн Бүрэнгийн нутаг төдийгүй Эрдэнэсант, хойд урд Өнжүүл, Өндөрширээт, Дэлгэрхааны уулс цэнхэрлэн харагдана. Монгол найргийн тамгатай түшээ Дөнгөтийн Цоодол аваргыг сугадаад Талын толгой дээр гарлаа. Талынбулагийн айлууд гангар цагаан хун шиг энд тэндгүй цавцайн харагдана. Айл бүхний гадаа адуу мал багширч, салхины үзүүрээс айрагны үнэр сэнхийх нь сайхан. Баруун урдтай Баян уул, наана нь Ихэр зараагийн бууц, тэгээд Жавхлант гэж жавхлантай уул, урдуураа дамнаад ирэхээр Хар чулуу, Хадан чулуу Өршөөлтийн өндөр илхэн. Тэртээд Дэлгэрхааны хойд талын Тарамцагийн нуруу цэнхэртэнэ. Баруун хойно, Эрдэнэсантын урд руу, Дэндэвийн Пүрэвдорж гуайн нутаг Өвөрхангайн Бүрдийн наахна домогт Батхаан уулын бараа тодорч бүдгэрэн сүүмэлзэнэ.

Мөөеө аварга Цоодол зохиолчид “Бид хоёр чинь нэг хошууны хүмүүс” гээд ихэд аминчирхдаг байсан гэдэг. Ус нутгийг нь ийн халиаж зогсохуйд энэ аваргууд чинь яах аргагүй Түшээт хан аймгийн Зоригт вангийн хошууныхан ажээ. Сумын төвийн хойшоо Бүрэнгийн уулс ханарна. Бодонгийн хэц, Баян гуна гээд шовх өндөр уулс, мөн залгаад Далантүрүү, Дулааны уулс намрын хонгор наран дотор дуниарч солонгорно. Энэ бол Монголын тайз дэлгэцийн урлагийн суу билэгт хөвгүүн, төрийн шагналт, ардын жүжигчин, хөдөлмөрийн баатар Гомбожавын Гомбосүрэнгийн нутаг билээ. За тэгээд өнөө аварга Монголын уул, бүсгүй хүний сахиустай гэгддэг Онгонхайрханы зосон улаан өнгө туяаран шаргалтаж байгаа юм. Энд бас л их урлагийн сор болсон бурхад төржээ. Ард олонд “Итгэлт баян” гэж алдаршсан ардын жүжигчин Аюурзанын Очирбат, “Улаанбаатарт байгаа миний аав” киноны гол дүрээр олны сэтгэлд мөнхөрсөн алтан үеийн нэрт жүжигчин, гавьяат Рагчаагийн Дамдинбазарын нутаг гээд бодохгүй юу. Талын толгой дээрээс зүгээр нэг эргэн тойрон дахиа ажаад зогсож байгаа юм биш л дээ. Их уулсын гэгээн дүрийг харж, их уулсын төрүүлсэн гэгээн бурхдыг бодож сэтгэл долгилж зогсоо минь энэ.

Онгонхайрханаас жаахан цаашлаад урд үзүүрээр хойд, урд Өнжүүл, Бичигтийн уулс үзэгдэхүйд Монголын яруу найргийн оргил Бавуугийн Лхагвасүрэн сэтгэлд бууна. Өнжүүлийн цэнхэр уул хонгор намрын салхинд хөхөрч харагдана. Бараа бараандаа төрсөн яруу найргийн бурхад Цоодол, Лхагвасүрэн хоёр сэтгэл нэг явсан. Тэр жил Цоодол багшийн “Миний муусайн найз нарын анхдугаар чуулган” үдэшлэг дуурийн театрт болоход Лхагвасүрэн гуай яруу найргийн шилмэл ботиудаа тэвэрчихсэн “Цоодолынхоо цэнгүүнд би ирэхгүй бол Бүрэнгийн улаан уулс намайг таалахгүй” гэж хэлээд толгойгоо сэжлэн зогсож байсан сан. Үнэхээр л Бүрэнгийн улаан уулс, Өнжүүлийн цэнхэр уулс залгаа оршиж, бараа бараагаа харж баясдаг байх нь. Зүүн талд Төхөмийн цагаан нуурын дээгүүр Сундуйн гозгор, Эрдэнэ хангайн уулс ханарна. Ерөөлийн сайхан нэртэй энэ их уулс бол Монголын бурхан шашинтны тэргүүн их хамба Чойжамц хамбын унасан газар нь. “Хоёр Өнжүүлийн хоорондох Тээгийн хөндий яалт ч үгүй Чой хамбын нутаг” гэж Өнжүүлийн цэнхэр билүүний хэлтэрхий гээд хэлчихэд болох Дэндэвийн Тогмид ах хэлнэ билээ. Хуучин Өнжүүлийн хүн тэрээр Бүрэнгийн хүргэн, бүр ойртуулбал Талынбулагийн хүргэн аж. Цоодол ах, Цэвэлмаа эгч хоёрыгоо ирлээ гэж баярлаад гэргийгээ дагуулан Талын толгой дээр хүрч ирсэн. “Баруунаасаа нар зөв тойрч ханарах энэ их уулсыг урдаас нь бүгдийг нь харж байгаа нь миний Булгуудын хэц дээ” гэж ардын зохиолч бахтай нь аргагүй хэлсэн.

Талын толгой дээр нь гарсных Жамсрангийн Самбуугаа дурсахгүй өнгөрч болохгүй. Багш минь Самбуу гуайнхаа тухай “Алтан аягат хаан буюу хүрээчин Самбуу” гэж бичиж л байсан. Мөн “Элчин Самбуу” гэж жигтэйхэн монгол дууль бичиж л байсан. 1954-1972 оныг хүртэл Монгол Улсын төрийн тэргүүнээр ажилласан тэрээр хөх үйтэн хуар дээл, цагаан сийрсэн малгайтай гуухгар хар хүн Бүрэндээ очно. Өвгөдөд хатуу юм амсуулж, бороо ногоо, мал хуйгаа ярьж сууна. “Сархинаг тоонотой, утаа тортог болсон их том хар гэр зүүн баруун шандын нэгэнд тошиж яваа сарлагийн бух шиг нэвсийж байдаг сан” гэж нутгийнхан нь хэлдэг. Туваан гэж адгуу ууртай хөгшин адуу мал үргээлээ хэмээн өнөө шүтээн Самба сайдынхаа араас салтаагаараа шороо цацсан тухай яриа гараадахав. Ямар учиртай юм, яагаад тэгсэн юм бол гээд багшаасаа асуулаа.

Самбуу гуайн эртний танил ерээд настай Мятавын Туваан гуайг энгэрээдээ асгарсан хүрхрээ мэт цагаан сахлаа шувтраад Самбынхаа тухай ярьж байсныг нь Цоодол зохиолч тэр жил Бүрэнгийн төвд Дорждэрэмийнд сонсчээ. Туваан гуай “Самбуу эрийн ханилгаагаар гойд хүн сэн. Тэр жил би нэг муухай “хэрэг” хийчихээд одоо болтол гэмшиж явдаг юм. Жараад онд юмдаг. Манайх Түмийн адагт гүүгээ барьж байлаа. Зуны аагим халуунд эмнэг унага уяж, олон эмнэг байдас богочилж чөдөрлөөд арай гэж дуустал манайхны хойноос шилэн форд гэнэт гараад ирэв. Адуу үргэж зэл авахуулаад бөөн ажил боллоо. Би уур хүрээд араас нь салтаагаараа шороо цацчихсан юм. Хүн бүр намайг загналаа. Шоронд орох байх л гэнэ. Хаан руугаа салтаагаараа шороо цацаж байдаг, мөн таарсан хүн юм, арай л хэрээс хэтэрлээ, энээ тэрээ болов. Удалгүй миний уур ч гарлаа. Ичдэггүй золиг чинь архи горьдоод оройхон тэднийд бууж билээ. Самбуу намайг загнах байтугай адуу үргээж ажил удлаа гэж харамсаж суусан сан. Мал мэддэг ухаантай хүн тийм сайхан” гэж Туваан гуай хуучилжээ. Самбуу гуайтай холбоотой яриа үүгээр тасрахгүй. Зайдан тэмээнд сундлаад Магнай, Жаран, Арвин бор толгойгоор зээр эргүүлж явсан өнөө “тэнэг” Зундуйгаас гадна бас дахиад “муухай” Гомбын тухай яриа гараад ирэв. Монгол төрийн тэргүүн Самбуу Бүрэн сумын хоршооны манаач “Муухай” Гомботой шатар нүүгээд салдаггүй гэнэ. Ядахад цаадахынх нь бохир завааныг нь яана гэнэ. Сумын дарга нь гар хуруугаа угаа гэж хөөж туугаад, түүнийг нь мэдээгүй Самбуу гуай “өнөө Гомбо хаачив, бушуухан олоод ир” гэж хойноос нь жолоочоо давхиулж юм юм л болдог гэдэг. Дайны дараа оросууд Самбуу гуайд нэг алтан аяга өгсөн юм гэнэ лээ. “Тэр аягаараа дүү минь надад дарс хүртээлээ” гэж олоон жилийн өмнө ах Чимэд нь ярихад түүнийг дуулсан Маналжавын Батсүх гэдэг хүн “Манай голоос төрсөн алтан аягат хаан” гэж нэрлээд үндэсний үзэл гаргав гэж зэмлүүлж байсан удаатай. “Алтан аягат хаан” гэж Самбуугаа Цоодол нь бичсэн нь ийм учиртай байх нь.

Талынбулагийн эхний бууцанд намаржиж буй Амгаагийн Намсрайнд буулаа. Намсрай бол Цоодол найрагчийн гэргий Цэвэлмаагийн төрсөн эгч Чилхаажавын хүү юм. Өршөөлтийн хийдийн хамба Гомбодаш гэлэнгийн хүү Амгаа унзад гэж бурхны номонд нэвтэрсэн, хажидын цээжтэй хүн байжээ. Эцэг өвгөдийнх нь үе дамжиж ирсэн номын алтан баринтгийг хадгалж, бурхан тахилынх нь гал голомтыг сахиж яваа хүн нь Намсрай. Цэвэлмаа эгч төрсөн голомтдоо, төрсөн гэртээ ирээд бурхан тахилдаа сүслэн мөргөж, аав ээжийнхээ гэгээн дүрийн өмнө хадагтай золгож байна. Намсрай ахынх гүүгээ барьчихсан, намрын шар наранд уягдсан номхон унаганууд мөр мөрөө түшин зогсоцгооно. Цоодол найрагч, Цэнджав ах бидэн гүүн зэлэн дээгүүр алхалж адууны цагаан тоосон дунд хийморь сэргэж явлаа. “Цоодол ахыг ирнэ гэж дуулаад айргаа уугаад үзтэл нэг л биш шиг санагдаад. Ахдаа арай ч ийм айраг уулгахгүй ээ. Талынбулагийнхаа айргийг санаж ирж байгаа гэж бодоод Дамбаагийнх руу гараад шогшуулчихсан. Тэднийхээс хөрөнгө авч айргаа сэлбэлээ” хэмээн Намсрай ах хөлс алгадаад ярьж байна. Тэдний айраг онцгой сайхан байна. Адууч аавын хүү би гүүн зэлэн дээр зогсож ахуйд айраг ч гэж аргагүй Бүрэнгийн айраг, намар ч гэж аргагүй Бүрэнгийн намар байна даа хэмээн уяран бодсон. Шар халзан хөхүүр ханын толгойноос өлгөөтэй байгаа нь сайхан харагдсан. Одоо ч ихэнх айл 100-гийн хөх пойшгонд айргаа исгэдэг болсон цаг.

Гэрийн эзэнтэй хол ойр олон зүйлийн тухай ярилаа. Савлхийвэл амнаас нь “Талынбулаг минь” гэх үг ургана. Жилийн дөрвөн улиралд булаг ижийгээ хөхөж яваа хүмүүн. “Нутаг ус гэдэг аав ээжээс ялгаа байдаг юм уу. Сумын төвөөс мордоод Талынбулагаадаа гэлдэрч явахад бүгдийг нь таньдаг өвөө эмээгийнхээ өвөр дээгүүр хөлбөрч яваа юм шиг санагддаг” гэж нулимс гармаар үг хэлсэн. Талынбулагийн унаган хүүхэд ингэж хэлэхээс яахсан билээ. “Цоодол ах намайг сургуульд ороогүй жаахан байхад л манай хүргэн болсон хүн. Төрийн шагнал аваад, “Болор цом” аваад, соёлын гавьяат болоод, ардын уран зохиолч болоод тэр бүрийд нутагтаа ирж байлаа. Цоодол ахыг Талынбулагтаа ирнэ гэхээр сэтгэл нэг л сайхан. Манай нутаг усныхан ахад минь арай ч дэндүү хайртай, ах минь Талынбулаг, Булгуудын хярдаа бүр чиг их хайртай” гэж хэлэхэд нь өнөө аварга зузаан линзтэй шилний цаадах зөөлөн тунгалаг нүдэнд нь нулимс гүйлмэгнэж харагдана билээ. Багштай минь холбоотой өөр гоё дурсамж хэлээч гэхэд, үл ялиг инээмсэглэл татуулаад “Би хоёрдугаар ангидаа аймгийн төвд Цоодол ахынд сууж байлаа. Ах тэр үед хотын эвлэлийн хороон дарга, лут хүн. Тэмүүлэн, Хулан хоёрыг би хардаг ажилтай. Гэрээ их санана. Орондоо шээгээд л байж байсан, гоё дурсамж гэвэл энэ л байна” гээд маасайх нь тэр ээ.

“Төхөмийн цагаан нуур минь дүүрэн сайхан. Хэдийд ч давхиад ирэхэд Булаг минь ундарч, ус гол минь мэлмэрч, нуур минь цэлэлзэж угтдаг. Төхөмийн цагаан дэрсэнд хургаа хариулж явлаа. Олон цагаан хурга байтугай би өөрөө ч харагдахгүй далд ордог тийм л өндөр сайхан дэрс” гэж найрагчийн гэргий Амгаагийн Цэвэлмаа хэлж байна. Хөгшинтэйгөө хамт халуун голомтдоо ирсэн тэрээр нүүр дүүрэн жаргалтай сууна. Ундтай устай, тас тас инээд алдсан хичнээн сайхан хүн билээ. Залуудаа урт хархан гэзэгтэй, усгал хархан нүдтэй дэгжин гоё бүсгүй явсан гэдэг. Одоо чиг дутах юм алга аа. Эрхэмсэг намбатай хийгээд намжиртайхан харагдана. Манайхан Хулан найрагчийг сайхан бүсгүй гэдэг, үнэн л дээ. Гэхдээ ээжийг нь харвал яах бол доо гэж хааяа бодогддог л юм. Хулан найрагчийн Далай ламтай авахуулсан зураг хоймрынх нь авдар дээрх жаазанд харагдана. Намсрай ахын хэлснээр тэрээр хүүхэд гаргатлаа л Талынбулагтаа эмээ өвөөгийндөө байж Талынбулагийн намар, Талынбулагийн найрыг жинхэнэ мэдэрсэн нэгэн. “Батхаан уулын буга” гээд олон сайхан шүлгээ аавынхаа нутгаас, эмээ өвөөгийнхөө голомтноос олсон байх. Намсрай ахынхаас хөдөлж саахалтын хэртээ давхиад Дорждэрэмийн Өлзийдалайн гадаа буулаа. Айлын эхнэр нөхөр хоёр гүүн зэлнээсээ наашаа айсуй. Айраг нь мөн л сайхан.

Их хэлмэгдүүлэлтийн баривчилгааны үеэр Бүрэнгээс 300 гаруй лам нарыг бариад явсан юм гэдэг. Тэдний нэг Лувсандондог гэж тайж ялаа эдэлж дуусаад Булгуудын хярдаа иржээ. Тэрээр Булгуудын хярынхаа айлд бууж айраг уугаад “Мөн байна, манай Булгуудын хярын айраг мөн байна” гэж хашгирах шахам хэлээд учиргүй уйлсан тухай яриа байдаг. Тэр олон жил шоронд яс суухдаа Булгуудынхаа хярын айргийг л санаж байж, хөөрхий минь. Тэгэхээр Булгуудын хяр, Талынбулагийн айрганд бас л нэг учир бий. Булгуудын хяртай Дундговийн Эрдэнэдалай залгаж оршдог. Төмөр замын Раш, Дундговь нутгаас төр түшилцэж явсан, монгол төрийн тулхтай сайхан түшээдийн нэг Норжмаагийн Тогтох гээд Эрдэнэдалайнхан Цоодол найрагчтай нэг дорынх гэж ярьдаг. Эрдэнэдалайг айраг адууны орон гэж хэлдэг нь цаана нь Бүрэнгийн нэр байдаг байх нь. Өлзийдалайн гүүн зэлнээс хөдлөөд Талынбулагийн арын бууц буюу ардын зохиолч Дөнгөтийн Цоодолын хүй цөглөсөн бууцанд нь очлоо. “Авто механикийн сургуульд орохгүй. Би хотод юм бичдэг зохиолч, сэтгүүлч хүн болно” гэж тэртээ жараад оны эхээр 16 настай хүү хар жигүүн тэрлэгтэй Талынбулагаасаа гарсан. Тэгвэл ард түмний хайртай найрагч болоод ажаагийнхаа үеийн аргил өвгөд шиг дүнжгэр сайхан эр болчихоод буурал халимагтай, дал хол гарсан өвгөн найрагч ийнхүү бууцандаа ирж хөрвөөлөө.

Монгол найргийн энэ их оргил тэртээ дөчин дөрвөн оны алдарт мичин жилийн зуднаар ижийнхээ гэдсэнд сумаасаа хойш Уулынхаанд өвөлжсөн байдаг юм. Дөнгөт ажаагийнх зудын хөлд ширвэгдэн хамаг малаасаа салж, дөчин таван оны хавар зуны заагаар энэхүү арын бууцанд ирээд буухад нь Цоодол найрагч төрсөн түүхтэй. Нар зөв уйлан тамгатай, улаан бор олон азарга адуунаасаа ердөө гуравхан бор морьтой үлдэж байсан гэх. Тэгэхэд аливаад барьц алддаггүй ажаа нь гол горойсноо хэлж, гэхдээ Булгуудын хэц маань байхад болно доо хэмээн уужирч байснаа дурсчээ. Багшийг минь улаан цурав юм ижийгээсээ төрөхөд жоожоо Чойжамц гэж хөгшин шөлний хонь төхөөрч, Самбуу гуайн далан насны ойд уригдан дуулж байсан Хишигтийн Дэндэв нэрийг нь өгчээ. “Яагаад чамд Цоодол гэдэг манай нутагт байдаггүй этгээд нэр өгсөн юм бэ гэвэл манайхныг Уулынхнаас буцаад нүүж явахад Өвөрхангайгаас адуу эрж яваа гэж сульдсан морьтой хархүн ирж хоносон юм. Би дуншиж өвдөөд нутгаа хүрэлгүй төрчих юм биш байгаа гэж айж байтал тэр хүн зоосдоод “Нутгаа хүртэл алзахгүй ээ. Хүү төрнө. Тэгвэл манай нутгийн Цоодол гэдэг нэрийг өгчихөд гэмгүй юм байна. Та нарыг зовоохгүй хүн болно. Өссөн хойноо л гэртээ тогтохгүй юм байна” гэсэн юм. Хэлсэн бүгд нь үнэн байсан. Миний хүү хамрын ханиад хүрч ажаа ижийгээ зовоосон биш дээ гэж ижий минь хэдийнэ буурал орчихсон хүү намайгаа магтаж суудаг сан” хэмээн багш минь төрсөн бууцнаа уяралтайгаар хэлсэн. Явуулын тэр хүн яасан ч үнэн хэлсэн юм бэ дээ гэж уяран өгүүлсэн.

Өчүүхэн миний бие ийнхүү өндөр багшийнхаа төрсөн бууцан дээр нь мөрийг нь түшээд зогсож байна. Тэр жилийн намар Долгорын Нямаа ахтайгаа Дэл Хөнжлийнх нь уулсаар хамт явж Хирс таван толгойн Үүдэн бууцанд нь очиж билээ. Мөн Их газрын чулуу, Билгэх хайрхнаар галигуулан Долгорын Цэнджав ахын бууцанд очиж, мань аварга хөрвөөж л байсан. Хоёр жилийн өмнө их Лодойдамба гуайн төрсөн бууц Хантайширын Сүхийн хоолойд нь зогсож байлаа, дараахан нь цас будагнасан намрын тэр орой монгол найргийн дархан цэц Пүрэвдорж гуайнхаа Эрээн уулын хормойд Хажуу булгийнх нь буурал хондонд очиж байлаа.Багштайгаа, агуу их Сүүеэтэйгээ Явуухулан найрагчийн Тасархайн бууцанд “Би хаана төрөө вэ” шүлгийг нь уншиж явлаа. Урианхай ахын “Инээд шиг хуучин хүний амьдралд” шүлэг нь “Дэлхийн нэг шүлгийн ном”-д багтаж тэрхүү баярыг “Хатанбаатар” Лхагвын Эрдэнэбулган анх санаачлан идэр есийн жавар гялганасан дүн өвлөөр Бугат суманд нь хийхэд Ханжаргалант хайрхан, Чачиртын шар ширэнгэд нь очиж шүлгээ уншиж явжээ. Монголын их яруу найргийн бурхдын төрсөн газарт шүлгээ уншиж онгод цалгиаж яваа хувь заяагаа өндөр багшийнхаа Бүрэнгийн тэнгэр дор бодохуйд уйлмаар чиг болсноо нуух юун.

Монгол орон даяар удахгүй ургацын далай долгилж, газар сайгүй амуу тариа шаагиж эхэлнэ. Намрын ийм л алтан цаг мөч “Ургацын далай” дуутай хамт ирдэг. Монголын радиогийн бүдүүн дуут гэгдэх Базарын Цэдэндамбаа өнөө л аргил хоолойгоороо “Ургацын далай” нэвтрүүлгээ эхэлж, үргэлжлүүлээд “Намрын салхинд үелзсэн Найгал сайхан долгиотой, Наран хурын шим юм аа, Навч ногооны дээж юм аа” хэмээн “Ургацын далай” дуу эгшиглээд эхлэхээр жинхэнэ намар ирснийг мэдэрдэг дээ. Ард олны сэтгэл зүрхэнд алтанхан намрыг зарлан тунхагласан уг дууны үүх түүхээс улбаалаад уран бүтээлчдийнх нь бичилхэн хөргийг хүргэюү гэсэн юм.

“Ургацын далай” дуу эдүгээгээс тавин дөрвөн жилийн өмнө буюу 1965 онд төрсөн түүхтэй. Шүлгийг нь Монголын радиогийн “Ургацын далай” нэвтрүүлгийн анхны ерөнхий редактор Бүрэнжаргалын Дэндэв бичсэн байдаг. Эл эрхэм бол яруу найрагч хүн байгаагүй нь мэдээж. Бараг л амьдралдаа ганц шүлэг бичсэн нь тэр байх. “Ургацын далай” нэвтрүүлэг өөрийн гэсэн дуутай байх ёстой гэж бодоод “Шаварт унасан шарын эзэн” Дэндэв гуай өөрөө гурван бадаг шүлэг бичжээ. Тэгээд алгын чинээхэн цаасан дээр бичгийн машинаар цохисон гурван бадаг шүлгээ радиод хамт ажилладаг хөгжмийн зохиолч Чимэддорждоо явуулсан байна. Тухайн үед Чимэддорж гуай “Оргил” рашаан сувилалд эмчлүүлж байсан гэдэг. “Оргил”-д амарч байгаа Чимэддоржид дууны шүлгийг хүргэж өгсөн хүн нь зохиолч Зулын Далхжав гуай юм гэсэн. Дэндэвээсээ шүлэг хүлээн авсан Чимэддорж нь тэр шөнөдөө л хөгжмөө биччихсэн гэдэг. Бүтээл төрнө гэдэг тийм сонин сайхан. Намрын намар монгол түмнийг найгуулдаг “Ургацын далай” тийнхүү “Оргил” рашаан сувиллын өрөөнд төрсөн юм билээ. Шүлэг найргаас хол Дэндэв гуай тухайн шүлгээ ийм сүрхий дуу болж, жил жилийн хонгор намраар дуурсагдана чинээ бодоогүй нь лавтай.

УГЗ Л.Эрдэнэбулган хөдөлмөрийн баатар дуурийн нэрт дуучин Ц.Пүрэвдоржийн хамт

Ер нь ганцхан шүлэг бичээд тэрхүү бүтээл нь Монгол даяар алдаршсан тохиолдол бас бий. Ардын жүжигчин, хөдөлмөрийн баатар Б.Зангад гуайн нэрийн хуудас болсон “Тунгалаг Буянт”-ын эзэд нь гэхээр хэн байдаг билээ. Балдан, Лхашид гэж олонд тэгтлээ танигдаагүй хоёр хүний нэр гардаг. Ховдын Соёлын ордны хоёр уран бүтээлч л Буянт голынхоо тухай нэг дуу хийгээд сурагч Зангадаар дуулуулсан нь хожмын ийм алдар цуутай бүтээл болж мандсан юм. Баруун хязгаар Ховд нутгийнхны сүлд дуу нь болсон. Мөн “Айргийн амт нь чимчигнэсэн алтан намрын өнгө” дууны шүлгийг ч эгэл жирийн жолооч Цэрэндэндэв гэж хүн бичсэн байх жишээний.

“Ургацын далай” дууны хөгжмийг туурвисан Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Төмөрийн Чимэддорж гуай Монголын радиогийн хөгжмийн редакцийн даргаар тасралтгүй 20 шахам жил ажилласан нэгэн. Тэр бүр олны өмнө гараад байдаггүй ч Монголынхоо өв соёлын төлөө, ялангуяа хөгжмийн алтан сан хөмрөгийн төлөө нэгэн насны амьдралаа зориулсан ёстой л нэг болц нь гүйцсэн тариан түрүү шиг сайхан хүн байжээ. Үнэндээ даруухан хүн байж. Ардын хувьсгалтай нас чацуу тэрээр бага залуугаасаа Цэргийн морьт хорооны клуб, Улсын циркт хөгжимчин, Улсын хөгжимт драмын театр, Улсын ардын дуу, бүжгийн чуулгад хормейстерээр ажиллаж байсан. Монгол урлагийн жинхэнэ алтан үеийн гол төлөөлөл түүнийг найрал дууны урын санг баяжуулсан гэж үздэг. Хөгжим судлаач гавьяат Ч.Буянхишиг Чимэддорж гуайн тухай олон дурсамж дурдатгалыг дэлгэж, Монголын хөгжмийн урлагт оруулсан гавьяаг нь үргэлжид үнэлдэг юм.

Өдгөө дөчин жилийн ойтойгоо золгож буй “Улаан бүч” чуулгыг гэхэд Чимэддорж хөгжмийн зохиолч, Д.Нацагдоржийн шагналт хүүхдийн зохиолч Мөнгөний Чимэд, нийслэлийн 39 дүгээр сургуулийн дуу хөгжмийн багш Галсандорж нар нийлж байгуулсан байдаг. Зөвхөн наад захын жишээ гэхэд л ийм байна.

За тэгээд Чимэддорж гуайн хөгжмийг нь бичсэн Шаравын Сүрэнжавын шүлэг “Торгон хилийн зүг”, Зундуйн Доржийн шүлэг “Нас тогтох сайхан” гээд дууг нь нэрлэвэл зөндөө. Мөн Сормууниршийн Дашдооровын шүлэг “Торгон туузаар ороосон талын анхилам цэцэг, тоос шороонд дарагдан замын хажууд хэвтэнэ…” гэх “Зам дээр гээгдсэн цэцэг” гэж нарийн торгон хоолойд зориулсан уран шаглаа дуу бий. Ийм л олон сайхан бүтээлийн эзэн Чимэддорж гуай “Ургацын далай”-г долгилуулжээ. Уг нэвтрүүлэгт зориулсан бүтээлгүй байхад дорнын их найрагч Явуухулан, төрийн шагналт найрагч Цэгмидийн Гайтав нараар дөрвөн мөр шүлэг зохиолгон нэвтрүүлгийнхээ өмнө уншуулж, ард түмний сонорт хүргэдэг байсныг мэдэх хүмүүс нь хэлдэг.

“Ургацын далай” дууг анх дуулж радиогийн алтан фондонд бичүүлсэн хүн нь урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Лхагвын Эрдэнэбулган. Ард олны сэтгэлд Хатанбаатарын дүрээр мөнхөрсөн энэ хүн амьдралдаа хоёрхон дуу дуулсны нэг нь Хорьдугаар зууны манлай “Халуун элгэн нутаг”, нөгөө нь “Ургацын далай” юм. “Нэг өдөр хичээлийн дараа Лууяа багш (Дагвын Лувсаншарав) өрөөндөө дуудаад “Яг одоо Намсрайжав дээр яваад очоотох” гэв. Би тэр хүнийг нь таних ч үгүй, хаана суудгийг нь ч мэдэхгүй. Хүнээр заалгаж аваад гарлаа даа. Одоогийн Гадаад яамны баруун талын саарал байшин. Хуучнаар бол хөгжмийн зохиолчдын хорооны байр. Нэг өрөөнд яваад ортол хоёр хүн уриалгахан угтаж авлаа. Тэр нь алдарт Цэгмидийн Намсрайжав, Жамцын Бадраа гуай нар байжээ. Ингээд надад “Халуун элгэн нутаг” дууны шүлгийг өгч, аль газар нь, ямар нотон дээр эгшгийг яаж дуудах, гийгүүлэгчийг хэрхэн хэлбэл чихэнд сонсголонтой байх талаар нэг бүрчлэн зааж өглөө. Хоёр, гурван цаг хэртэй ноцолдоод ерөнхийдөө сурчихсан” гэж Эрдэнэбулган ах “Халуун элгэн нутаг”-ийг дуулснаа хэлдэг.

“Хоёр сайхан дууг амьдруулж Монголын ард түмэнд хүргэх хувь заяа надад оногдсон” гэж бахтай нь аргагүй хэлдэг нь энэ хоёр бүтээлээ хэлж байгаа юм. “Түмний нэг” кинонд Чимид багш “Элэг зүрхнээс уяатай энхрий Монгол орон минь, Эцэг эхээс заяатай эрдэнийн алтан өлгий минь…” хэмээн дуулаад хатирч сайхан хүлэг морьтой галгиулж яваа нэгэн хэсэг гардаг. Тэр бол Эрдэнэбулганы хоолой юм. Яг тэрхүү хэсгийг киноноос олж хараад, шимтэж сонсоод “Ургацын далай”-гаа би ерөөсөө Эрдэнэбулганаар л дуулуулах нь зөв юм байна гэх бодол Чимэддорж гуайд төрсөн байж мэдэх. “Миний хийсэн намрын энэ өнгийг ганцхан Адараа л гаргаж чадна” гээд агуу их Мөрдорж Адарсүрэн дуучныг хайгаад, “Алтан намрын өнгө”-өө дуулуулахаар эрж сураад явж байсан гэдэг шиг хөгжмийн зохиолч хүнд бүтээлээ хэнээр дуулуулах вэ гэдэг зүйл төрдөг байх нь. Агуу их Гончигсумлаа гуай “Жаргаах зүрхэн” дууныхаа нот дээр “Эрхэм дүү Зангадын хоолойд зориулж бичив” гээд гарын үсгээ зурсан байдаг нь бас л нэгийг хэлнэ.

“…Алгаа тосоод авахад минь

Ариун сүүний үнэртэй юм аа

Атар хөрсний амт юм аа

Адуу буудайны сан юм аа

Ургацын далай, ургацын далай

Цайдам талдаа дуурсгалсан

Цалгих дууны эгшигтэй

Очтой залуусын хүч юм аа

Олондоо хүртээх тус юм аа

Ургацын далай, ургацын далай” гэж найгуулан дуулсан Эрдэнэбулганы хоолой яалт ч үгүй дуундаа наалдаж өгсөн байх шүү. Бүхий л насаараа найрал дууны багш хийсэн Чимэддорж гуай түүнийг юу эс андах билээ. Ёстой нөгөө Баатар ванг чинь “элдэж” өгөөд ургацын далайг долгилуулсан нь мэдээж.

“Монголын радиогийн бүдүүн дуут” СГЗ Б.Цэдэндамба

Намрын алтан шаргал тариан тухай ярихаар яалт ч үгүй Базарын Цэдэндамбаагийн хүнгэнэсэн сайхан хоолой сонсдох шиг болдог. Монголын радиогийн “Ургацын далай” нэвтрүүлгийн нэр нүүр нь, нэрийн хуудас нь явсан энэ хүний дуу хоолой өдийд л “араажав”-ынхаа цаанаас хүнгэнэж, эх орон даяар намар болсныг зарлан тунхагладаг билээ сэн. “Бүдүүн дуут” Дамбааг “Ургацын далай”-тай уулзуулсан хүн нь явж явж Жамсрангийн Самбуу гуай болоод явчихдаг нь сонин. “Нэг өдөр Утга зохиол сонинд ажиллаж байсан чинь Удвал дарга цуваа өглөө. “Май, энийг өмсөөд яв. Сайд нарын зөвлөлийн хянан шалгах хорооны орлогч дарга Жамъян гэдэг хүн дуудаж байна, цаана чинь” гэдэг юм. Яваад очсон чинь Жамъян гуай “За чамайг Цэдэндамба гэдэг үү. Өнөө сайхан дуутай залуу юу. Самбуу гуай хэлсэн. Тэр залуу л таалагдаад байх юм. Тэрийг нэг радиод авч газар тариалан, өвс хадлан гэдгийг яриулахсан гэж”. Ингэж л далан нэгэн оноос хойш радиод хулхиа эдэлсэн шүү дээ” хэмээн өөрийн шавь Лханаагийн Мөнхтөрд ярьсан байдаг. Тэр хоёрын хөөрөлдөөн 2008 онд “Өдрийн сонин”-д хэвлэгдэж байсан. Мөнхтөр бол “Ургацын далай” хэмээх буянтай нэвтрүүлгийн алтан тоостой микрофоныг багшаасаа хүлээж авч гуч шахам жил тариан түрүү сугсруулсан нэгэн.

Амуу тариа шаагиж ургацын далай долгилохын өмнөхөн “Ургацын далай” дууны түүхээс хуваалцлаа. Жилийн жилд алтанхан намрыг зарланхан дуудсан “Ургацын далай” минь. Хүмүүний зүрхэнд тариан түрүү шиг найган ганхаж, амьдралын баяр баясгаланг авчирсан “Ургацын далай” минь.

Хярын гурван алтгана гэж гоё нэртэй газар Дэмүүл арслан төрсөн байдаг. Тэр жил Долгорын Нямаа найрагчтай Дэл Хөнжлийнх нь уулсаар хамт явахад “Дэмүүл арслангийн төрсөн бууц энүүхэн зүүн тийш ойрхон бий” гэж байсан. Өмнийн говийн Манлай, Цогт-Овоо, Дундговийн Өлзийт залгаа учир Говь Шанхын хэц, Дэл Хөнжлийн уулс, Хярын гурван алтгана айлсах нь мэдээж. Хүчит арслангийн нутаг Манлай сумаар дайрч говийн ухаа ягаан уулсыг нь харж явсан байх юм. Хангай газрын хүү надад бодогдох байтугай халх даяар цуутай арслангийн тухай домог мэт яриа тасардаггүй. Олон чиг хүний сэтгэлд ойр байж, Монгол орны хаа ч гэсэн Өмнийн говийн энэ л хүчтэний тухай яригддаг нь сонин. Хуучны өвгөд, Монголын хүчит аварга, арслангууд Дэмүүлийгээ дурсаж байж сая нэг бах нь ханах шиг болдог.

Түүний шулуун шударга, эрмэг зоримог зан, хэнд ч үгээ хэлдэг эрсхэн чанар нь нөхдийнхөө сэтгэлд орших үнэ цэнийг хадгалдаг ч юм болов уу. “Дэнж нь хазайхгүй бол Дэмүүл хүү унахгүй ээ” гэж хориодхон насандаа хэлсэн энэ үг бөхийн ертөнцөд тарни мэт нэршиж үлджээ. Дундговь аймгийн наадамд барилдахаар очихдоо Шарын Доржтовуу гэж аатай бөхийн өмнөөс тэр үгийг хэлсэн байдаг. Доржтовуу нь алдарт Түвдэндорж аваргыг улсын наадмын зургаагийн даваанд унагаж байсан бөх л дөө. Аймгийнхаа наадамд ирж зодоглосон аатай залуу Дэмүүлийг их шөвгийн дөрөвт амласнаа дуулгажээ. Нэг муу үрээтэй морь барианы газар шогшуулж явахад нь Доржтовуу агсал сайхан хүлэгтэй дайрчих шахан дэргэдүүр нь гарахдаа амлаж авснаа гайхуулахад нь дургүй хүрээд дээрх үгийг хэлчихсэн байна. Уг түүхийг хүмүүс бараг л гадарлана. Хамгийн гол нь Дэмүүл хэлсэндээ хүрч түрүүлсэн байгаа юм. Арслангийн бөхийн гараа, олны дундах дуулиан шуугиан тэгж эхэлсэн байдаг.

Жаран нэгэн онд Ардын хувьсгалын 40 жилийн ойн Монголын бүх ард түмний анхдугаар спартакиадаар 28 бөхөөс 24 давж улсын заан цолыг шууд хүртжээ. Тэр жилийнхээ наадамд Архангайн Түзэлийн Зундуй заантай тунаж барилдаад өвдөг шороодсон байдаг. 1961-1973 оны хооронд амжилтынх нь оргил үе байсан юм. Энэ хугацаанд төрийн наадамд зодоглохдоо есөн удаа шөвгөрч МБАТ-ний спартакиадын цол чимэг олгодог барилдааныг оролцуулаад 11 удаа шөвгөрсөн бахдам амжилт үзүүлсэн. Жар, далаад он бол Хоёр Мөнх ид байсан, Дамдин аварга, Бээжин аварга, Цэрэн аварга ид байсан, мөн Батсуурь аварга хариагүй байсан үе. За тэгээд аваргын дайтай арслангууд гэгддэг Өлзийсайханы Эрдэнэ-Очир, Уламбаярын Мижиддорж, тэмээ өргөдөг Бямбын Жамъяндорж, Лувсанчимэдийн Сосорбарам, Жамбалын Хайдав, Пүрэвийн Дагвасүрэн нарын домогт хүчтэнүүд монгол бөхийн дэвжээнд нэгэн зэрэг төрж, ир бяраа үзэхэд тэдний дунд Дэмүүл арслан арал заан тодорч, арваннэгэн удаа шөвгөрсөн байх юм. Хамгийн онцгой жил бол төрт ёсны наадмын түрүү бөхөөр шалгарсан жаран есөн оны наадам. Өнөө домогт Хоёр Мөнхийн хасагддаг жил. Дэмүүл заан цолтой зодоглож “азарга” Лхагваа начингаар тав, Архангайн Далайн Жамц арслангаар зургаа, Эрдэнэ-Очир арслангаар долоо давж, их шөвөгт шалгараад наймын даваанд Дамдин аваргад амлуулсан. Үндсэндээ их шөвөгт Дамдин аварга, Мөөеө аварга, Баянаа аварга, Дэмүүл арслан энэ дөрөв үлдэж байгаа хэрэг. Монгол бөхийн магнай болсон гурван дархан аваргатай үлдсэн нь тэр. Тухайн наадамд Дэмүүлийн хувьд хамгийн хэцүү учраа мэдээж Эрдэнэ-Очир арслан. Долоогийн даваанд тэр хоёр тунасан. Хэн давсан нь Хоёр Мөнхийн нэгтэй түрүү үзүүрт хүрэх нь тодорхой байв. Эрдэнэ-Очир гуай Дэмүүлийнхээ уурыг барж, шарыг нь гозойлгож байж хаядаг тухайгаа ярьсан байдаг. Жараад оны сүүлд үед Эрдэнэ-Очир арсланг шороодуулах бөх ховор байсан юм билээ. Баянаа аваргыг хамгийн олон хаясан хүн нь Эрдэнэ-Очир гуайг гэдэг байх шүү.

Ийм л жил Дэмүүл нь Эрдэнэ-Очирыг давж, дараа нь Дамдин аваргыг давснаар арслан цолонд хүрсэн түүхтэй. “Хоёр Мөнх хасагдаад та түрүүлчихлээ. Мөн ч азтай хүн юм аа” гэж наадмын дараа нэг нь асуухад, тийм ээ би их азтай хүн. Гэхдээ хоёр цагийн турш хоорондоо үзэлцсэн хоёр Мөнхийн хэн нь ч миний гарыг нугалах тэнхэлгүй болсон байсан гэж бардам хариулсан байдаг. Ёстой л өөрийнх нь хэлснээр “Одоо л нэг боломж гарлаа. Олон жил махлуулж унаж байсны хувьд хэн давсныг нь баараггүй хаяна” хэмээн хорхой нь хүрч байсан нь үнэн. Улс төрийн хоёр Мөнхийг хасахад Дамдин аварга “Амжилт дээшлэх нь” гэж баярласан бол Дэмүүл гуай машид харамссан юм билээ. Тэр тухайгаа 1995 онд өнгөрөхөөсөө цөөхөн хоногийн өмнө соёлын гавьяат Сүрэнгийн Зэвсэгт ярьсан удаатай. Арслангийн аатай он жилүүдийг өөрөөр нь хэлүүлж түүхийн баримт болгон үлдээсэн нь Зэвсэг сэтгүүлчийн гавьяа мөн.

Сонин болгоход, жаран есөн оны наадмын өмнө Мөөеө аварга лам дээр очиж “Энэ жилийн наадмаар Баянмөнх бид хоёрын хэн нь түрүүлэх вэ” гэж асуусан тухай яриа хөөрөө бий. Өнөө лам нь Мөөеөгийн өөдөөс хараад “Та хоёрын хэн нь ч түрүүлэхгүй юм байна” гэхэд, Баянмөнх бид хоёроос өөр ямар аавын хүү төрийн наадамд түрүүлдэг юм. Чи юу ч мэддэггүй юм байна гэж уурласан гэдэг. Үнэндээ тааварлахын аргагүй сонин түүхтэй наадам болж алдарт хоёр Мөнх хасагдан Монголын говь нутгаас төрийн наадмын түрүү бөх анхлан тодорсон. Энэ л алтан хувь заяа Дэмүүл гуайд оногджээ. Харин дараа жил нь буюу 1970 оны наадмаар Мөөеө, Баянаа хоёр эзгүй байж тааран урьд жилийнх нь түрүү бөх шинэхэн арслан аварга цол бодож ирээд Дагвасүрэн арслангаар долоо даван их шөвөгт шалгараад Бээжин аваргын хөл суйлаанд уначихсан гэдэг.

Өвөг эцэг нь Өлзийтөөр нутагладаг Цоо жанжин гэж тайж хүн байжээ. Аав Гомбо-Аюуш нь бие томтой лагс бүдүүн хүн байсан тухай яригддаг. Тэгэхээр Дэмүүл гуай аавыгаа дуурайсан лагс бүдүүн, гэдэс томтой хүн байсан. Том гэдэстэй нь холбоотой яриа хөөрөө зөндөө л байдаг. Ямар сайндаа “Ийм том гүзээтэй байж та яаж барилддаг байна аа” хэмээн гайхаж асуусан нөхрийн саваагүй асуултад “Миний энэ гүзээ чинь тарган хонины мах, таанын айраг багтдаг гүзээ. Энэ биендээ тохирсон эзэн хүндээ заяасан эрхтэн. Та нарт ийм гүзээ байвал барилдах нь байтугай бааж ч чадахгүй” гэж хэлсэн тухай инээд наргиан сонсогддог. Өмнийн говиосоо хорин настайдаа хот орж ирсэн залуу Жаамаа хэмээх бөхийн засуулынд байж цагдаа хүртэл хийж явсан юм билээ. Тийн явахдаа анхныхаа ханьтай танилцжээ. Анхных нь хань Завхан нутгийн хүн байжээ. Говийн хүнтэй нийлж хоёр хүүхдийг нь төрүүлээд ханийгаа даган Өмнөговь явах гэхэд ээж нь “Том охиноо хүний хүн дагуулан алс говь руу би явуулахгүй” гэж хэлээд явуулаагүй гэдэг. Дэмүүл гуайн хамгийн том охин Соёлтой одоогоос арав гаруй жилийн тэртээ хөөрөлдөж суусан сан. Соёл эгч аавыгаа ёстой нэг элгээ өмөртөл санадаг нэгэн. Багадаа наадам болохыг, ялангуяа аавыгаа Өмнийн говиос барилдахаар ирэхийг нь хоног тоолон хүлээдэг байсан гэх.

Тэрээр аавыгаа нэг л удаа баярлуулсан гэж хэлсэн. Ерэн таван онд Улаанбаатар сонины нэрэмжит арслангуудын барилдааны үеэр тухайн үеийн бүхий л домогт арслангуудын хамт аавыгаа урьж нэгэн сайхан цайллага хийжээ. Соёл эгч гэр бүлийнхээ хүний хамт арслангуудын цайллагыг зохион байгуулсан аж. Түүнд аав нь ёстой нэг дэлгэр сайхан баярласан нь илт. “Би ийм охинтой, ийм хүүтэй хүн” гэж байн байн л хэлээд байжээ. “Радио Ганбаа” гэгддэг бөхийн нэрт тайлбарлагч соёлын гавьяат Агвааны Ганбаатар тэргүүтэй хүмүүс онгоцны буудалд дээр хүндэт арслангаа нутаг руу нь гаргаж өгчээ. Тэр жил Дэмүүл гуай жаран насандаа бурхан болсон юм. Өөрийгөө бугуйл сайн хаяж чадна, бөх барилдаж чадна, наймаа хийж чадна гэж хэлж, түүндээ хүрч амьдралаараа баталж ирсэн гэдэг.

Жаран зургааны их үерийн жилийн наадмаар Дэмүүл гуай Бадамсэрээжид арсланг гуйвж унатал нь алгадчихсан юм гэнэ лээ. Зургаагийн даваанд Дорнодын Түвшин гэж цэргийн залуу бөхийг амлаж барилдаад унагажээ. Тэгтэл бөхийн тайлбарлагч Бадамсэрээжид “Дэмүүл унасан” гээд зарлачихаж л дээ. Чухам юунаас болсон юм, ямар чиг л гэсэн Дэмүүлийг унасан гээд хэлчихсэн байна. Тэр жил Түвшин заан болсон л доо. Дэмүүл гуай тахимаа өгчихөөд шууд Бадамсэрээжид арслан дээр очиж “Чи хүнийг давсан байхад унасан гэж зарлалаа. Май үүнийг зарж ид” хэмээн гутлаа сарвайхад “Би хүний хуучин гутал зарж идэхдээ тулаагүй” гэхэд нь “Май тэгвэл үүнийг ав” гээд ахмад арсланг гуйвтал алгадчихаад яваад өгсөн гэдэг.

Маргааш нь Дэмүүлийн гомдлоор наадмын комисс хуралдахад “Би Өмнөговь аймгийн олон зуун мянган хөдөлмөрчдийг төлөөлж наадамдаа барилдаж байгаа нэг муу тостой жолооч. Та нар намайг унаагүй байхад унасан хэмээн луйвардлаа. Дахиад ингэх юм бол би зүгээр өнгөрөөхгүй шүү. Хойтон жилийн наадмаар хутга түрийлж ирнэ” гэж хэлсэн тухай ч яригддаг. Харин тэр жил Баянмөнх аварга зургаагийн даваанд амлахад нь хэрхэн шаралхаж аатай үг хэлснээ ярьсан байдаг.

“Өдий олон хүн дотроос намайг амлаад байхдаа яадаг юм бодоод Өвгөнхүү начин тэргүүтэй бөхчүүд шуудагныхаа зүүн талын уяаг чангалууллаа. Хуруу бүү хэл хумс орохгүй болтол нь чангалаарай. Туулын голын усыг цалгилтал бяр гаргана даа гээд хэлчихсэн нь тэр л дээ. Баянмөнх миний шуудагны зүүн талаас барьвал ганцхан сэжээд хаячихна. Баруун талаас барьвал би дагуулаад гуядчихна” хэмээн өгүүлсэн байдаг.

Ёстой л Туулын усыг цалгилтал аатай барилдаж явсан хүчит арслангийн энэ мэт олон дурсамж дурдатгалыг өгүүлээд барахгүй. Өмнөговь аймгийн төвд ч, төрсөн суманд ч арслангийн хөшөө босч, бараг л жил бүхэн нэрэмжит барилдаан нь болж өмнийн говийн ард түмэн домогт арслангаа хүндэтгэн дурссаар байна. Нутгийнхаа Ламаажав, Пүрэв, Манлайжав, Санжаа, Норов гээд олон бөхчүүдээ дагуулан Төв цэнгэлдэхийн баруун урд хаалгаар халхайтал сүр бараатай орж ирдэг, тугийн мандлын өмнө дэвж шавчихаад Цэнгэлдэхийн урд зүг рүү хамгийн түрүүнд гүзээгээ унжуулан гүйж олныг баясгадаг тэрээр яалт ч үгүй монгол наадмын чимэг байлаа.

Ю.Цэдэнбалын дэргэд 15 жил ёслолын шадар туслахаар нь ажилласан Лувсандамбын Батцэнгэл гуайтай ярилцлаа. Өдгөө 90 насны босгон дээр тулж ирээд байгаа эл буурал эрхэм бол дөчин хэдэн оноос хойших Монголын түүхийн гэрч болсон нэгэн юм. Ялангуяа 1963-1978 оны хооронд Бал даргын шадар туслах байхдаа Монголын нийгэм эдийн засаг, улс төрийн хүрээнд болсон үйл явдлын цаад нарийн учрыг мэдэх ганц хүн нь гээд хэлчихэд буруудахгүй.“Би чинь Бал даргыг ард түмэнд бас ч гэж таниулж өгсөн хүн шүү” гэв. Энэ нь Цэдэнбалын тухай нэмэр хачиргүй үнэнийг өгүүлсэн ном бүтээлээ хэлж буй хэрэг. Тэрээр Бал даргын тушаалаар ЗХУ-ын дөрвөн удаагийн баатар домогт жанжин Г.К.Жуковт Москва дахь гэрт нь очин ардын эмчилгээ үзүүлж, амьдралынх нь сүүлчийн он жилүүдийг хуваалцаж явсан гээд яриа хөөрөө бүр нь сонин сонин түүх агуулна. Бид хоёр энэ удаад Халх голын дайн болоод гурван дайнд оролцож явсан аавынх нь тухай хөөрөлдлөө.

-Батцэнгэл гуай, та бид хоёр тохирсон ёсоор Халх голын 80 жилийн ойг тохиолдуулан аавын тань тухай ярилцана. Бал даргын дэргэд байсан он жилүүд, таны хэлснээр “матаасчдын шуурган дундуур” явсан талаар дараа нь тухтай ярья.Танай аав Цэрэндоржийн Лувсандамба нь Монголын анхны домогт нисгэгчдийн нэг бөгөөд 1939 оны Халхын голын дайн, 1945 оны чөлөөлөх дайн, мөн эх орны баруун хязгаар Байтаг Богдын тулгаралтад оролцож, дайны талбарт байлдааны үүрэг гүйцэтгэж явсан гавьяатан юм?

-Аавыгаа амьд сэрүүн байхад бид нисэхийн түүхт ойнуудыг хамтдаа тэмдэглэж, баяр хөөр болдог байж билээ. Хурмастад хангарьд шиг халин дүүлэн нисч явсан аав минь тэнгэрт хальсаар уджээ. Гэвч мөнхөд дуурсагдах гавьяатай аавынхаа тухай Халхын голын түүхт ойн босгон дээр эргэн дурсахад бахтай байна.Аав маань залуугийнх нь цог золбоо бадарсан идэр насандаа нисэх хүчний дайчдын эгнээнд орж дайчин нөхөдтэйгөө мөр зэрэгцэн Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг өмгөөлөн хамгаалж, эх орныхоо тэнгэрт харийн түрэмгийлэгчидтэй тулалдаж явсан Монголын анхны нисгэгчдийн нэг байв.

Аав залуудаа үг дуу цөөтэй, ажил үйлсийнхээ талаар ярих гэж байхгүй, дүү бид хоёр бага ч байж бидэнтэй юугаа ч ярих билээ. Бид хожим их, дээд сургууль төгсч, ажил амьдралд орж, ухаан сууж эхэлсэн тэр цагт харин аавынхаа ажил үйлсийн талаар сонирхож эхэлж байгаа юм. Тэр жил буюу жаран есөн онд Халхын голын ялалтын 30 жилийн ойн үеэр 1936 оны тавдугаар сард хэвлэгдсэн “Ардын үндэсний эрх” сонинг олж үзээд , тэр үед аавын тухай бичсэн сонин мэдээг дуулгахаар очлоо. Хагас зуун жилийн өмнөх түүхийг ярьж байна шүү дээ, би. Аав Халхын голын ялалтын 30 жилийн ойн медалиар шагнагдсан бөөн баяртай сууна. Би ч бас тэр медалиар шагнагдсан тул ээжээрээ мялаалгахаар ирсэн юм. Аав миний энгэр дээрх шагналыг харснаа “Чамайг юу боллоо гэж шагнаж байгаа юм бэ” гэж байна. Би аавын санааг ойлголоо. Хариуд нь “Аавыгаа дайнд явахад нь дагаж уйлаагүй гэж шагнасан юм” гэж хошигнон өчив .Харин би эл шагналыг хүртэхдээ Халхын голын ялалтын 30 жилийн ойн медалийн эх зохиох уралдаанд оролцож, миний зохиосон эх шалгарсан тул зураачийн хувьд шагнагдсан болохыг аав ээждээ хэлсэн.

-Гучин зургаан оны “Ардын үндэсний эрх” сонинд аавын тань тухай чухам юу гэж бичсэн байв?

-“Цэрэндоржийн Лувсандамба болбоос Төв аймгийн Борнуурын ардын хөвгүүн.1932 онд 17 настайдаа Улаанбаатар хот дахь нисэн хянагчийн сургуульд орж, нэгэн жилийн дараа төгсөж ахлах нисэх хянагч ба парашютын албаны даргын тушаалыг хүлээжээ. 1936 оны гуравдугаар сарын 31-ний өдөр манай улсын хил хязгаарыг нэвтрэн дотогш орсон Японы цэргийн ангитай байлдаж, нисэн хянагч Лувсандамба тэдгээрийг бөмбөгдсөн ба пулемётоор галласан бөгөөд байлдааны дараагаар нисгэгч нь шархадсан учраас буусан онгоцны нөхдөдөө тусалсан байна” гэж бичсэн байв. Түүнийг уншиж өгөөд ааваас “Тэр шархадсан нөхөр гэдэг нь хэн байсан юм бэ” гэж асууж тодруулахад аав ингэж хариу өгүүлсэн юм. “Зүүн хязгаарт Япон Манжийн цэрэг удаа дараа хил зөрчиж , байдал түгшүүртэй байсан цаг. Хэрэв дайсан довтолбол манайх тэдний халдлагад агаараас хариу цохилт өгөх зорилгоор 1935 оны өвөл тусгай отрядыг Баянтүмэн, Тамсаг булагт шилжүүлэхэд би Баянтүмэний отрядад хуваарилагдсан.Тэгэхэд отрядын даргаар Шагдарсүрэн, комиссараар Бадамхатан, штабын даргаар Машбат нар томилогдсон байлаа.Биднийг Баянтүмэнд очиход цас ихтэй, тун хүйтэн өвөл байж билээ. Бид өдөр нь сургууль дадлага хийж, шөнө нь онгоцныхоо ойролцоо байлдаанд бэлэн байдаг байв. Байлдааны түргэн жагсаалын дохио өгөхөд бүрээ дуугаргаж, штабын байрны дээр “улаан туг” босгосон байлаа. Бид нислэгийн талбайд яаравчлан цугларч отрядын дарга Шагдарсүрэн байлдааны үүрэг өгөхдөө “Японы цэрэг Адаг дулааны хавиар хилийн харуул руу довтолжээ. Бид түүнийг тосч устгана. 1200 метрийн өндрөөс бөмбөгдөж, 400 метр хүртэл доошилж дайсныг буудаж устгана. Онгоц тус бүр 12 бөмбөг зүүж ниснэ” гэж тушаав. Мөн цааш нь “Манай отрядын 12 онгоц гурав гурваараа дөрвөн хэсэг болж ниснэ.Иймд би түрүүчийн хэсгийг зүүн талыг Дагва, баруун талыг Лувсандамба, сүүлчийн хэсгийг Мөнхөө удирдана гэж отрядын дарга маань мэдэгдлээ” хэмээн өгүүлсэн сэн. Аавын ярианаас анзаарахад тэр үеийн онгоц хоорондоо одоогийнх шиг радио холбоогүй байжээ. Иймд байлдааны ажиллагааг удирдах хүмүүс тус бүр “улаан”, “цагаан” дарцаг өргөхөд онгоцноос дайсан руу бөмбөг хаяж, буудах журамтай байж. Байлдааны үүрэг авсан тэд толгойн онгоцоо дагаж ниссээр дайсны ар талд гарч наран талаас нь дайрсан байна. Японы цэрэг Алаг морьтын харуулыг чиглэж явахад нь дайрч, “улаан” дарцгаар дохио өгч бөмбөгдөв. Аав эхлээд гурван ч бөмбөг хаяжээ. Энэ тухайгаа “Миний хаясан бөмбөг цэцэн тусч байгаад урамшин дахин бөмбөг хаяв. Бөмбөгдөж дуусмагц “цагаан”дарцаг өргөж дохио өгөхөд манайхны онгоцнууд шумбан доошилж пулемётоор дайсны зүг гал нээлээ. Бид 5-6 удаа дайралт хийв. Нөхдөөсөө салахгүйг хичээж, эргэн тойрноо харахад миний ард яваа Мөнхөөгийн онгоцны хөдөлгүүрээс уур савсаж байна. Мөн отрядын даргын онгоц тулалдаанаас гарч доошилж ослын буулт хийж байгаа харагдав. Отрядын дарга Шагдарсүрэн Адаг дулаанаас нэлээд зайтай газар цасан талд онгоцоо буулгав. Би бусад онгоцнуудыг агаарт хүлээлгэж, дайсны гэнэтийн довтолгооноос сэргийлэх арга хэмжээ аваад, өөрийн онгоцыг нөхрийн онгоцны ойролцоо буулгаж түүн дээр очиход тэрээр дал мөрөөрөө нэвт шархадсан байв.Би Шагдарсүрэнгийн шархыг боож өгсний дараа “Та шархтай байна. Миний онгоцонд суу” гэхэд “Би өөрөө онгоцоо барьж явж чадна” гэж хэлээд Шагдарсүрэн өөрөө онгоцоо жолоодож Баянтүмэнгийн нисэх онгоцны буудалд эсэн мэнд буусан юм даа” гэж байлдааны үйл явдлыг ёстой кино шиг л ярьсан. Тэр шархадсан хүн гэдэг нь отрядын дарга Шагдарсүрэн байсныг аав минь дурсан ярьж билээ.

Зураг дээр зүүнээс урд эгнээнд Ч.Батцэнгэл, Ю.Цэдэнбал, Л.Лувсандамба, В.А.Судец нар

-“Агаарын зоригт баатар” гэж алдаршсан Чоймболын Шагдарсүрэн байх нь. Энэ хүн бол яалт ч үгүй Монголын ууган нисгэгчдийн нэг гэдгээрээ түүхэнд үлдсэн. Тухайн өдрийн тулаанд танай аавын онгоцонд дайсны 42 сум туссан байсан гэдэг?

-Тийм ээ, Шагдарсүрэн баатрыг шархдаад байж байхад нь буугаад шархыг нь боож өгч байсан гэдэг. Нисэх ангийг удирдаж байсан хүн шархадсан гэхээр дайсны талд болдоггүй юм билээ. Тэгээд нэрийг нь нууцалдаг байсан, хожуу нэрийг нь хэлдэг болсон. Тэр өдрийн тулалдаанаас аав буцаж ирээд онгоцоо шалгаж үзэхэд 42 ширхэг бууны сум оносон нүх байсан, мөн суудлынх нь нэг тулгуурыг их бууны сум сэтэлсэн байсан гэдэг. “Их бууны сум голлож тусаад дэлбэрсэн бол тэгээд өнгөрөх байлаа. Би ч мөн ус уух хувьтай золиг шүү” гэж хожим дурсаж байж билээ. Ийнхүү Халхын голын тэнгэрт дайсны сумны өмнөөс сөрөн тулалдаж эх орноо хамгаалж явсан агаарын шонхруудын нэг аавын минь гарамгай гавьяаг БНМАУ-ын бага хурлын тэргүүлэгчид, Ардын Сайд нарын зөвлөлийн 1936 оны дөрөвдүгээр сарын 7-ны өдрийн13 дугаар хурлын тогтоолоор “Цэргийн гавьяаны улаан тугийн нэгдүгээр зэргийн одон”-гоор шагнасан. Дөчин таван оны дайн есдүгээр сард зарлагдахаас нэг хоногийн өмнө аавыг Цэргийн яамны жанжин штабт дуудаад Дарьгангад байгаа цэргийн штабт нууц бичиг хүргэх тушаал өгчээ. Дарьгангад нисээд очтол Монгол Улс Японд дайн зарлачихсан, Монгол Зөвлөлтийн арми их давшилтад орсон байж гэнэ. Нэгэнт тушаал авсан цэргийн хүн буцах эрхгүй учир араас нь Синси сум руу очсон байна. Нууц бичгээ өгөөд буцах гэтэл залуу жанжин Лхагвасүрэн “Чи буцахгүй, энд зөвлөлтийн сөнөөгч онгоцны 350 дугаар ангийн бүрэлдэхүүнд орж байлдааны үүрэг гүйцэтгэнэ” гэж тушаажээ. Ингэж аав минь Монголын нисгэгчдээс 1945 оны дайнд ганцаараа үүрэг гүйцэтгэсэн.Бусад нь Хэнтийд нисэх онгоцны дадлага хийгээд яг явах гэж байтал дайн дууссан байдаг. Аав шархадсан цэргүүдийн эмнэлэгт хүргэж өгнө, фронтуудын хооронд холбоо барих үүрэг гүйцэтгэнэ. Хамгийн гол Хянганы нуруун дээгүүр эргэлдэн нисч дайсны хориглолтыг тагнан, хаана хаана чиг нь байна гэдгийг газрын зурагт тэмдэглэх даалгавартай. Дайсны хориглолт хаана хаана нуугдаж байгаа агаараас авсан зургаа сумангийн нөхдөдөө хэлж тэд нь их буугаар буудаж сөнөөдөг ийм л нарийн тактиктай байж. Нянтайсүрэн гуайн хуягт бригадын давшилтыг ийнхүү хангаж байсан нь аавын минь баатарлаг гавьяа мөнөөс мөн. Наад зах нь хүчилтөрөгчийн аппарат, радио холбоо гэж байхгүй, тэр өндөрт Хянганы нуруун дээгүүр ниснэ гэдэг чинь амь дүйсэн ажил шүү дээ. Маршал Чойбалсан Жэ Хэ хотод “Дуглас” онгоцоор буухад зөвлөлтийн сөнөөгч онгоцны 350 дугаар хорооны дарга Островский “Зөвлөлт-Монголын хамтарсан нисэх анги байлдааны үүргээ амжилттай биелүүлж байна. Ялангуяа Монголын нисгэгч нөхөр Лувсандамба хөнгөн онгоцоороо байлдааны чухал үүргийг сайн биелүүлж байна” гэж маршалд рапорт өгөхдөө илтгэсэн байдаг. Аавын минь байлдаанд оролцсон онгоцных нь зургууд бүгд бий. Жэ Хэ-д байхад нь Маршал очиж байх үеийн зураг ч бий. Би даргын (Ю.Цэдэнбалыг хэлж байна) дэргэд байхад нэлээд нарийн зүйлүүдийг нь судалж, олж авсан юм. Бас нэг түүхтэй зургийн тухай өгүүлэхэд, Маршал В.А.Судец 1971 онд Ардын хувьсгалын 50 жилийн ойгоор Цэдэнбал даргын урилгаар манайд ирсэн. Тэгж ирэхэд нь Монгол Улс Судец гуайг баатар цолоор шагнасан юм.

-Зөвлөлтийн баатар, нисэх хүчний маршал өнөө алдарт Судец?

-Судец гуай бол дэлхийн гурван улсын баатар хүн. Халхын голын тэнгэрт Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг хамгаалан тулалдаж БНМАУ-ын баатар цол шагнагдсан. Эх орныхоо тэнгэрт Гитлерийн фашистуудыг бут ниргэн ялалт байгуулж ЗХУ-ын баатар цол хүртсэн. Мөн Югославын тэнгэрт ард түмнийг нь атаат дайснаас хамгаалан тэмцэж Югославын ардын баатар цол хүртэж алдраа мандуулсан хүн. Гучин дөрвөн оны хавар нисэх бригадын зөвлөх Судец 2000 метрийн өндөрт нисч байгаа У-2 онгоцноос шүхрээр буусан явдал нь Монголын нисэх хүчний түүхэнд онцгой үйл явдал болсон. Цэргийн нисэх хүчинд шүхрийн спорт үүсч хөгжсөнтэй холбогдуулан нисэн хянагч аавыг минь шүхрийн албаны даргаар анх томилсон хүн нь Судец гуай юм. Далан нэгэн онд Судец маршалтай аавыг уулзуулсан. 1936 онд өөрөө дарга болгож байсан хүнээ шууд таниад аав тэр хоёр тэврэлдэн уйлалдаад сүйд болж билээ. Бал даргад “Би энэ хүнийг анх шүхрийн албаны даргаар томилж байсан юм” гэж хэлэхэд дарга хариуд нь “Энэ чинь манай Батцэнгэлийн аав байна шүү дээ” гэж байсан сан. Гучин долоон оны наадмаар Монголд байхдаа наадамчдад цэргийн сургууль үзүүлсэн юм билээ. Шүхрээр буух, онгоцноос бөмбөг хаях, агаараас буудах сургуулийг үзүүлжээ. Наадмын үеэр К-5 нисэх онгоцонд хүмүүсийг суулгаж үзүүлснээ дурсдаг. Лам нар хүртэл онгоцоор анх нисч үзсэн байна. Мань хүн лам нараас “Тэнгэрт бурхантай уулзав уу гэж асуухад олж хараагүй” хэмээн хариулсан тухай инээдтэй яриа ч ярьдаг байсан Судец баатрынд Моквад гэрт нь очсон. Намайг гэртээ урьсан юм. Генерал Содномдаржаа гуай бид хоёр хамт очсон. Баахан л дайн дажны тухай ярьж билээ. Явах болтол “Би чамд бэлэг өгнө” гэлээ. Надад модон хуйтай маузер буу бэлэглэж байсан. “Эх орны дайны үед ч, дараа нь энх цагийн үед ч надаас салаагүй сайн нөхөр минь” гэж надад дурсгасан бэлгээ хэлж байсан. Би чинь ингэхэд Бал даргын даалгавраар Жуков жанжин, Судец маршал нарын биеийг эмнэж байсан хүн.

-Бас л сонин сайхан сонсогдож байх чинь. Тэр тухайгаа сонирхуулахгүй юу?

-Ардын эмч Хайдав гуайгаар монгол эм барихыг заалгаад, хэдэн өдөр ардын эмнэлгийн хүрээлэн дээр өнжлөө. Эмээ яаж буцалгаж, яаж хөргөх, ямар тунгаар өгөх гээд тэр бүгдийг асууж эргэж дадлага хийж шалгуулж байсан. Тэгээд л домогт Жуков жанжин дээр очсон. Москвад тусгай гоё хашаатай гэрт нь морилсон. Монголоос нэг тарган ирэг алуулаад махыг нь аваад явсан. Монгол эм залж байгаа учир тарган хонины махаар шөл хийж өгөх хэрэгтэй болсон нь тэр. Шөлийг нь хурцдана гэж айгаад тос багатай өгч байв. Жуков гуайн гэрт 14 хонож биеийг нь эмнэсэн. Баатар маань гэрээсээ гараад 300 метр явдаг боллоо. Бал дарга руу утасдаад “Чиний явуулсан хүний эм танг уугаад хашаан дотроо 300 метр явдаг боллоо” гэж баяртайгаар хэлж байсан. Жуков гуай дайны хүнд цагт хүйтэн нойтон явж байгаад бие нь дордсон байсан. Нас өндөр болсон үед залуугийн хайхрамжгүй юмнууд нь гарч ирдэг юм билээ л дээ. Мөн миний бие 1945 оны чөлөөлөх дайны Монгол-Зөвлөлтийн байлдаан ы группийг ахалж байсан ЗХУ-ын хошой баатар, Монгол Улсын баатар, армийн генерал Исса Александрович Плиев гуайг гэрт нь очиж эмнэж байсан. Плиев жанжныд сар гаран болж байсан. Дайнаас хойш Бал даргатай их ойр байсан хүн. Монгол эм тан ч хэрэгтэй үедээ хэрэг болдог шиг байна лээ. Тэгж би амьдралдаа эмч хийж дэлхийн домогт баатруудыг эмнэж явсан толгой.

Маршал Чойбалсан Жэ Хэ хотод онгоцоор буугаад байгаа нь. Онгоцны дэргэд зүүнээс дөрөв дэх нь Ц.Лувсандамба. 1945 он.

-Байтаг богдын тулгаралтад оролцож байсан тухайд ярихгүй юу?

-Баруун хязгаарт Байтаг богд орчмоор манай улсын хилийг зөрчиж ирсэн Гоминданы болон Оспаны дайчдыг бут цохих тулгаралтад оролцох нисэх отрядыг U-15 сөнөөгч онгоц, мөн По-2 онгоцоор зэвсэглэж Уушгийн ус гэдэг газар байрлуулжээ. Гоминданы цэрэг Байтагийн Хужирт Улиастай голын бэлчирт байрласан байж. 1947 оны зурадугаар сарын 1-нд Монголын Засгийн газар тулган шаардах бичгийг явуулж гурав хоногийн дотор манай хилээс гарахыг тулган шаарджээ. Гэтэл дайсан дурьдсан хугацаанд гарч яваагүй учир 6-р сарын 4-ний өглөө дайсны байрлал руу бөмбөгдөх тушаалыг манай нисгэгчид хүлээн авч, шууд бөмбөгдсөн байна. Эл бөмбөгдөлтийг Зайсанов эхэлж дараа нь Гунгаа тэгээд, Жамбалдорж сүүлд нь Дагвадорж сөнөөгч онгоцноос бөмбөг хаяж, По-2 онгоцоор араас нь явж байсан Нямдорж, Лувсандамба, Дашдаваа, Өлзий-Утас, Лүндэгдамба нар мөн бөмбөгджээ. Би аавыгаа тэнгэрт дархлагдсан заяатай хүн гэж биширдэг юм. Аав маань дайн тулаанаас гадна ердийн нөхцөлд ч ногдсон үүргээ биелүүлэх явцад түүнд амь өрссөн нислэг нэг бус удаа тохиолдож байсан.1943 оны тавдугаар сард Лхагвасүрэн жанжинтай Өндөрхаанаас Сайншанд орохоор нисч явтал аавын жолоодож явсан Я-6 онгоцны таван салаа моторын хоёр нь тэс үсэрч, мотор унтран нам гүм болжээ. “800 метрийн өндөрт тохиолдсон боловч нисгэгч маань онгоцоо агшин зуур эзэмдэн авч аажмаар доошлуулан шүхэрлэх мэт зөөлөн буулгав. Нисгэгч гэмтэл учирсан мөчид самбаатай тайван ажиллаж байгаа нь газарт эсэн мэнд буух итгэл төрүүлж байв” гэж хожим залуу жанжин Лхагвасүрэн “Олон жилийн зузаан нөхөрлөл” номондоо бичсэн байдаг. Аав минь Халхын голын дайны баатарлаг хөвгүүн, домогт Лхагвасүрэн жанжинг “Та айх аюулгүй, амийг чинь би хариуцна” гэж хэлээд Дорноговь аймгийн Их хэт суманд онгоцоо амжилттай газардуулж байсан. Мөн 1947 оны намрын сүүл сард цэргийн госпиталын мэс заслын их эмч Дамбийням гуайг Говь-Алтай аймагт байрлаж буй цэргийн ангид хүргэхээр Эгийн даваан дээгүүр нисч явтал гэнэт мотор нь унтарчээ. Аав Дамбийням гуайг тайвшруулаад Эгийн даваа алсаас өгсдөг учир онгоцоо давааны намаас өндөр тийш шүхэрлэн буулгасан байдаг. Онгоц газардах үед бул хар чулуу тааралдаж өрөөсөн дугуйгаа гэмтээжээ. Ямар чиг байсан тэд амь осолдолгүй буусан юм. Онгоцны мотор агаарт нисч явахад нь унтарсан шалтгаан нь шатахуун дамжуулах хоолойг тамхины иш бөглөснөөс болсон гэж тогтоосон. Зүүний сүвэгчнээс ч нарийн нүхтэй шатахууны шүүлтүүрээр тамхины иш орсон гэдгийг үнэмшихэд бэрх. Зориудхийсэн эсэх нь оньсого мэт тайлагдалгүй үлджээ. Монголын нисэх хүчний түүхэнд гурван дайнд гурвууланд нь оролцсон нисгэгч манай ааваас өөр байдаггүй. Үнэхээр л баатар болох гавьяатай хүн. Гэтэл баатар бүү хэл шоронд хүртэл орж явсан. Дөчин хоёр онд дайсны онгоцыг магтаж өөрийнхөө онгоцыг муулсан гэж аавыг шоронд хийж байсан. Яахав, 42 сумны нүх орсон манай онгоц төмөр муутай гэж хэлснээс үүдэн матаас очихгүй юу. Би бол аавыгаа их өмөөрдөг. Хүү нь өмөөрөхөөс ч өөр яахав, ер нь олон юмнаас хасагдсан хүн. Үр ач нар нь харин ийм л зоригт өвөөгийнхөө гавьяаг дурсаж яваг гэж баатар цолоор шагнагдаагүй ч баатарлаг үйлсийг нь бодоод сэтгэлээ зогоож амьдардаг юм даа, би.