Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

НЭГ. ЭЭЖИЙГ МААНЬ ШООЛСОНХҮН

…Далаад оны дунд үе санагдана. Ээж, эмээ хоёр нэг ноорхой сонин үзээд, гэр дүүрэн инээд болж байхтай таарав. Ээж маань ууж байсан цайндаа хахаж цацан байн байн инээж, нэгэн зургийг дахин дахин үзнэ. Тэнд нэг нэлээн махлаг эзэгтэй алдуурсан тугалын араас гүйж байгааг дүрсэлжээ. Гэтэл хажуугаар нь чөрийсөн чавганц сүнхийж гараад тугалыг сүүлдэн алдана. Хүүхэн нь,

-Ээж ээ, гүйгээрэй. Бариад аваарай…хэмээн орилж байна.

Хөөрч догдолсон ээж маань,

-Намайг зурчихаж, яг би байна… гээд бөөн хөөр. Эмээ ч хажуунаас нь “тийм байна. Үгүй ээ мөн сайхан зуржээ” хэмээн ташуур өгөх байдалтай. Ингээд зогссонгүй, айл саахалтынхандаа үзүүлж баясна.

Би гайхлаа. Хүн чинь өөрийнхөө сул талыг яриулах дургүй. Хэн нэгэн тэрийг нь хэлчихвэл уурладаг, үгүйдээ л хүн амьтнаас нуудаг баймаар. Гэтэл миний эмээ, ээж хоёр гэж нэг таарсан амьтад, өөрсдийг шоолчихсон байхад хөөрч давхиад, үр хүүхдэдээ харуулж бахдаад байхдаа яахав дээ гэсэн шүү юм бодож байв.

Гэвч зургийг харах тусмаа инээд хүрч, манайхан гэрээрээ инээд цалгив. Анх удаагаа л ээжийгээ шоололцон инээж үзсэн нь тэр. Тэрнээс биш, эх эцэг, эмээ өвөөгөө доогловол нүгэл байтугай л юм амсана шүү дээ.

Жирийн л нэг малчин саальчин явсан ээж маань Соёлын довтолгооны жилүүдэд, бичиг үсгийн шуурхай курст суусан төдий ч хэрдээ ном унших дуртай нэгэн байж. Шог зохиолч Иштавхайн “Хоноц”, Г.Дамбын “Тэмээний эвэр” зэрэг номыг л уншсан байсныг мэднэ. Сүүлдээ, юм уншихаар хөөрч, нүд бүрэлзээд гээд больсон, хөөрхий.

Мөнөөх шог зургаас хоёр юм ойлгов. Юуны өмнө, голыг нь олоод шоолчихвол ямар ч хүн уурладаггүй юм байна гэж бодов. Бас, өөрийгөө шоолоход уурлан бухимдахын оронд инээж, хамтдаа цаашлуулахад сэтгэл онгойж, баяр хөөр нэмдгийг тэгэхэд анх ойлгосон болтой. “Шоологчоос өөрийгөө хамгаалах хамгийн хамгийн арга бол түүнтэй хамтрах” гэмээр ч юм уу? Та хэн нэгийг муу хэлж тавлахаар очтол цаадахь чинь чамтай нийлээд өөрийгөө баалаад унавал утгаа алдана биз дээ. Муу санаагаар хэлэхэд, хүн өөрийгөө шоолоход санал нэгдэн инээж байвал цааш нь муулах, доромжлох аргагүй болчихдог юм шиг байгаа юм.

Ээж маань өөрийгөө таньж инээсэн шог зураг бүхий “Тоншуул” сэтгүүл тэгсгээд урагдан алга болсон ч бүтээлийн эзэн нь Цэндийн Доржготов гэж хүн байдгийг мэдэж үлдсэн юм. Биднийг баясгасан мөнөөх “Ээж ээ, гүйгээрэй” бол Доржготовын жирийн нэг бүтээл байсан бөгөөд цаашлах тусмаа инээхээс илүү гайхмаар, “Энэ чинь юу хэлэх байгаа билээ” гэж бодуулах зүйлс байдгийг мэдэв. Сүүлд нь тэр Доржготов нь зурахаас гадна бичдэг, лут зохиолч хүн болохыг дуулав.

Эндээсээ би, шог зурагт дуртай нэгэн болов. Тэр үед “Зөвлөлт холбоот улс” гэж гоё зурагтай сэтгүүл олон хэлээр, түүний дотор монголоор гардаг байлаа. Сэтгүүлийн арын хавтасны дотор талд ЗАШК буюу Залуу, алиа шогчдын клуб (оросоор КМЮ) гэж буланд сүрхий сүрхий шог зураг гарна. Ялангуяа Сергей Тюнин гэж нэг нөхрийнх алаад хаясан санагдах.

Түүний нэгэн бүтээлд зүв зүгээр урсаж байсан голын усыг ширээгээрээ боогоод тухалчихсан нэг дарга дүрслэгдсэн байв. Бас “Хүн хүний зан өөр, хүрэх газрын зам салаа” шоглолд хоёр рультэй, хоёр жолоочтэй нэг машины өмнөх хос ховил бүхий зам гэнэтхэн нийлшгүйгээр салаалж буйг харуулжээ. Энэ бүхэн надад, манай ариун дээд социалист төрийн элдэв хориг хаалт, биднээс ундран мөрөн болох учиртай нэгэн голыг хаагаад байгааг сануулах мэт. Бас, манай сүлд дуунд хүртэл “Зөвлөлт оронтой заяа холбож” гэж гардаг Зөвлөлт улстай зөрчилдөх олон эрх ашгаа бид нууж байгаа тухай шивнээ ярианы сэдвийг хөндөөд ч байх шиг. Ер нь л шог зураг намайг учрыг нь олох аргагүй юм шиг атлаа сэтгэл татсан эргэлзээ рүү хөтлөөд явчихсан юм.

Тэр үед хошин шогийг зөвшөөрөх боловч социалист нийгэм байгуулахад саад болж зүйлсийг л шоолж, шүүмжлэхийг сануулна. Системийнхээ дутагдал, улс төрийн тогтоцынх сул тал, дарга удирдагч нарын байдалтай андуурагдаж болох сэдвийг хатуу хориглоно. Гэтэл Зөвлөлтийг магтан сурталчлах үүрэгтэй сэтгүүлд орсон С.Тюниний бүтээл цаагуураа ямар нэгэнд хил хязгаарыг эвдээд байх шиг сэтгэгдэл төрүүлдэг сэн.

ХОЁР. ХЭВЛЭХИЙНХЭН

Их сургууль төгсгөөд “Үнэн” сонины ажилтан боллоо. Тэнд “барилгын инженер болох хүн тоосго үүрэхээс ажлаа эхлэх ёстой” гэдэг дүрэм үйлчлэх тул сэтгүүлч болох миний бие хэвлэх үйлдвэрийн “нийлэгч”-ээс ажлын гараагаа эхлүүлэв. Нийлэгч бол сонины хянагчийн туслах маягтай ажил. Ингээд, хайлсан тугалганы цэнхэр униар татсан хэвлэлийн комбинатын нэгэн жигүүрт хонтоорлов.

Сонин хэвлэлийн газрын нүүдлийн ажилтнууд, сониноо хэвлэдэг үйлдвэр дээр сууж байгаа нь тэр юм. Ойр хавьдаа ганц утастай нь “Үнэн” сониныхон тул ийш тийшээ ярих гэсэн улс их орж гарна. Манай хажууханд “Залуучуудын үнэн” сонины хянагч редакторууд, цаана нь “Тоншуул”-ынхон, алгасаад “Утга зохиол, урлаг”-ийн хянагч, редакторууд сууна. МОНЦАМЭ-гийн “Новости монголий” ба хятадаар гардаг юу ч билээ нэртэй сониныхон бас үзэгдэнэ. Хятадаар гардаг сонин ямар нэртэйг мэдэхгүй боловч хэвлэлийн редактор Баяндорж гэж хүн байсан даг. Бид түүнтэй танил биш ч гэсэн байн байн орж ирээд л манай утсаар “Би Баяндорж байна аа…” гээл баахан проблемоо хэн нэгэнтэй хуваалцаж гарах. Түүний хятад аялгатай ярианаас “Эхнэр нь Зояа ч бил үү орос нэртэй, гэр бүлийн нэг нь байн байн ханиад хүрдэг, тэр ханиад нь барагтай эмэнд эдгэрэхгүй” байгаа зэргийг мэдэж авдагсан.

Ер нь сонин, сонин хүмүүс тааралдана аа. “Залуучуудын үнэн”-ий өрөөнд нэг данхар толгойтой буурал эр хааяа ирж, эхнэрийнхээ сонин хянаж уншихад тусалдаг байсныг “Их том дарга байгаад буусан, айхавтар чадалтай, бараг л эсэргүү маягийн хүн” хэмээн шивэгнэлдэх. Тэр нь “Залуучуудын үнэн”-ий хянагч-редактор Дуламханд гуайн нөхөр, хожмоо ерөнхий сайд болсон Д.Бямбасүрэн гуай.

Бас “Утга зохиол, урлаг” сонины зурагчин С… гээд их дэгжин шаавай эр орж гарангаа, аймаар “эротик” хууч дэлгэнэ ээ. “Би хөдөө явахаараа дандаа азтай явдаг юм. Сая нэг сумаар ортол нэгдлийн даргынх нь авгай гэж сайхан амьтан…” гээл эхэлнэ шүү дээ. Шинэхэн түүхий ажилтан миний бие тэр ярианаас, ялангуяа хамт сонсож байгаа ахлах дарга болох хянагч Бадамхандаас хөөрхөн ичнэ ээ.

Харин “Утга зохиол, урлаг” сонины хянагч, редакторуудын ихэнх нь олонд алдартай зохиолч, судлаач нар харагдана. Тэд “өмнөх алдаа”-наасаа дүгнэлт хийх байтугай, харин ч тэрийгээ ярьж гайхуулах маягтай хуучилж, хэцүү нэртэй юм сэнгэнүүлчихсэн явах нь олонтаа. Өмнөх алдаа гэдэг нь ийм юм. Манай зохиолчид сонингоо гаргаж байхдаа жаахан хайнга хандаад “б” үсэг гээчихжээ. Тэр гайтай “б” нь жирийн үгэнд бус, Цэдэнбал гэхэд орсон байж таарч. Ингээд нам,төрийн тэргүүний нэр “Цэдэнал” болж, мөнөөх “Эрин зууны алдаа”-нуудын нэгэн гарсан түүхтэй. Зохиолчдын хорооноос баахан хүн халагдсан, шийтгүүлсний дотор Ц.Доржготов гуай орсон санагдана.

“Утга зохиол” сониныхон уран үгийн мастерууд учраас алдаа оноо, гай зовлонгоо хүртэл жигтэйхэн амттай хуучилна. Энэ тухай, утга зохиол судлаач Барын Цэдэв: манай Утга зохиол сониныхон “а”, “л” хоёроос л болж балардаг улс. Дээр үед Ж.Лодойн нэг өгүүллэг манайд гарваа. Тэгсэн чинь хянагч золиг нь “й” сугараад уначихсаныг анзаарсангүй. Өгүүллэгт шуудангийн машин сүүний ферм дээр хоносон тухай гардаг байж. Ингээд “Сүүний тасгийн айлуудаар тарж хоносон залуус өглөө нүдлээ нухлан цугларав” гэсэн өгүүлбэр дэх “айл”-ын хагас “й” хаягдаад утга нь балайраад явчихжээ. Ингээд бид “Сүүний тасгийн алуудаар тарж хоносон залуус” гэсэн өгүүлбэр зохиосон хэрэгт унаж, баахан амьтан ажил албанаас халагдсан даа гэж ярьсан юм.

Бас Умбаа (Уламбаяр)гээд мастер өвгөн өрөх цехэд байсан нь их намтартай нэгэн. Манай хэвлэлийн түүхэнд гарсан “Эрин зууны алдаа”-нуудын бас нэгийн эзэн ажгуу. Тэрээр, маршал Чойбалсангийн үед үсэг өрөх, сонин хэвлэх ажилд зүтгэж яваад “Сталин бол Монголын ард түмний хонь мөн” гэсэн өгүүлбэр гаргаад хаяжээ. Умбаа гуайн ярьснаар бол, тэр үед монотип аргаар буюу нэг нэг тугалган үсэг өрж сонины эх бэлддэг байжээ. Гэтэл, төмөр жаазанд үсэг эвлүүлж боосон сонины бар-нүүр хөдөлчихжээ. Эхлээд “хань” гэдэг үгийг “а” доошоо сугараад уначихаж. Дараа нь хаанаас ч юм мултарсан “о” үсэг унаж ирээд оронд нь тухлаад амжсан байна. ХХ зууны хамгийн аймшигтай хүн-араатанг “хонь” болголцсон Умбаа гуайг шууд ачиж аваачаад Ганц худагт хорьсон гэсэн. Түүнд аз таарч, буудуулчихаагүй үлдсэн учраас энэ түүхийг хуучлах хувьтай байжээ.Түүхнээ Сталины мөн чанарыг хамгийн их гуйвуулсан алдаа энэ л байсан болов уу?

Умбаа мастерийн тэр хавьд, арай өөр цехэд БНМАУ-ын Соёлын яамны орлогч сайд байгаад буусан гэх хүн доод зэргийн алба хашиж харагдах. Нэг харсан хүнтэйгээ дахиад таарахад заавал мэндэлдэг зантай тэр хүн юунаас ч болж буруутсаныг бүү мэд. Нам засаг тэр үед Соёлын яамныхаа Ахмет, Цэрэндорж нарын хоёр орлогч сайдыг гэнэт зэрэг халсны нэг гэснээс өөр юм мэдэхгүй.

ГУРАВ. ПОДВАЛЬД СУУДАГ ЖАРДААКНЫ ХҮН

Миний “тоосго үүрэх хугацаа” жилийн дараа дуусч, сонины редакцид шилжин ирэв. “Үнэн” сонины газраас хоёр өөр жижиг сонин гаргадаг байсны нэг нь “Тоншуул”, нөгөө нь “Шинэ хөдөө” бөлгөө.

Доод давхарт, мужааны өрөөний хажууд “Тоншуул” байрлах бөгөөд тэнд “миний ээжийг анх шоолсон” Цэндийн Доржготов гуайгаас гадна шог зохиолч Шагдайн Цэнд-Аюуш, шог зураач Ц.Байды сууна. “Үнэн” сонины газрын доод давхар бол тухайн үедээ хамгийн тэнгэрлэг давхар нь байжээ. Угаасаа ч социализм бол жардаак (чердак) нь доороо орж, подвоол (подваль) нь тэнгэрт гарсан байгууламж л даа. Тэрхүү тэнгэрлэг давхарт үе тэнгийнхнээс манай ангийн Б.Ерэнтэй, зураач С.Цогтбаяр нар шинэ тутам ирсэн байдалтай заларна.

Эхэндээ би, социалист нийгмийг байгуулахад саад болж байгаа хуучин нийгмийн үлдэгдэл гэдгийг зад шүүмжлэх үүрэгтэй “Тоншуул” сэтгүүлийнхнийг ёстой нэг “дутагдлын хажуугаар дуугүй өнгөрдөггүй” хэнхэг гарууд байдаг байх гэж төсөөлөв.

Гэтэл, хүний байтугай өөрийнхөө дутагдлыг юманд боддоггүй хэнэггүй амьтад нэг өрөөнд цугларсан байж таарав. Тоншуулын гол сэдэв болох, хөрөнгө үрэгдүүлдэг нярав, төлөө үхүүлдэг малчны тухай мэдээллийг түм бумаараа байх “мэдээлэгч”, “идэвхтэн бичигч” нар бэлдэнэ. Харин Тоншуулынхан хэнийхийг нь хэвлэх, болихыг шийдэх эрхэмсэг үүрэгтэй. Өчигдөрхөн ангийн анд байсан Б.Ерэнтэй маань “Манай Завханы тэр нэг юмны матаасыг хасаарай.

Юмыг нь гаргачихаар амтшаад, араас нь цувуулаад лайтай юм. Дутагдал гэхээр л манай аймагт овоорчихсон аятай боллоо, яршиг” гэж том том дуугарч ч байх шиг.

Гэтэл зураач, зохиолч Ц.Доржготов гуай болохлоор социалист нийгэм байгуулахад садаа бологч нарыг шоолдог мэдээлэгч, идэвхтэн бичигч нараа шоолсон өгүүллэг туурвиж ч суух шиг сонин дүр зураг тэнд харагдана.Шоологчийг шоологч түүнийг бид жаахан алсаас “Готов гуай”, илүү дотносохоороо “Готов ах” гэж авгайлна.Готов ах/гуайн шог зургаас илүү зохиолд нь амтшаад байсан цаг. Амаараа бол нэг их эсэргүү юм бидэнтэй ярихгүй ээ, харин зохиолдоо бол шургуулж өгнө дөө.

Социалист нийгмийн үзэл суртал, зорилгод үнэн голоосоо итгэсэн эрэмдэг залуугийн тухай “Цагийн өнгө” гэж Ц.Доржготовын тууж наяад оны эхээр гарсан юм. Зохиолын гол баатар нь нам засгаас тавьж байгаа ёс суртахууны хэм хэмжээг өөрөө ягштал мөрдөж, бусдыг ч түүнд уриалж явдгаасаа болон нийгэмд ад үзэгдэн, гадуурхагдсан нэгэн. Айхавтар хоёр үзүүртэй бүтээл. Нэг талаасаа “эрэмдэг хүн хүртэл социализмаа байгуулах гэж ингэж зүтгэж байхад бусад бэртэгчингүүд ичээсэй гэсэн санаатай” соцреалист зохиол хэмээн үзэл сурталд тааруулан тайлбарлаж болохоор. Нөгөө талаас нь бидний байгуулж байгаа нийгмийн үнэт зүйл нь эрэмдэг хүн л дагаж мөрдөхөөр утгагүй тэнэг зүйл болохыг харуулсан маш хорон, “хөрөнгөтний үзэл суртал” шингээстэй.

Намайг хэрээрээ өсч дэвжин, сурагчаас оюутан, оюутнаас ажилтан болж байх зуур Доржготов гуай ч хувьсан хөгжиж байжээ. Жирийн нэг ахуйн шогч байснаас нийгмийн ёс суртахууныг уудлан харуулагч болж байв. Тэр хэрээр уншигчид нь зохиолчдоо хөтлүүлэн өсч, дагаж инээдэг зангаа гээж, эргэцүүлэгчид болон хувирч байлаа. Энэ процесс 1984 онд Цэдэнбал дарга солигдон, аядуу удирдагч Ж.Батмөнх гарч ирсэн, улмаар Зөвлөлтийг М.С.Горбачев “өөрчлөн байгуулж” эхэлсэнтэй давхцаж байсан нь бас л хувь заяаны тохиол байв.

Доржготов зохиолч биднийг шоглогч байхаа больж оронд нь хүнийг эрэг шургаар нь задлан харуулж, даажигнаж эхэлсэн санагддаг. Биднийг ухаж төнхөн, аль л нууц гэсэн болгоныг маань хайр найргүй илчилсэн зохиолууд инээдтэй гэхээсээ гашуун талдаа. “Мөнхийн ус” өгүүллэг байна. Мөнхөрнө гэдэг бол хүн бүрийн мөрөөдөл л дөө. Гэтэл мөнхөрснөө хүнд хэлж гайхуулахгүй гэсэн ганц болзолтой мөнхөрч байгаа нөхөр эцсийн дүндээ түүнээс татгалзана. Тухайн үедээ, мөнхийн усны сэдэвтэй зөндөө зохиол байсны ихэнх нь коммунизм байгуулаад хүн төрөлхтөн мөнх наслах тухай, эсвэл коммунизмын боломжоор эрдэм сурсан хүн мөнхийн ус нээж байгаа тухай л өгүүлэх. Гэтэл Доржготов гуай бидний хэзээ ч эргэцүүлж байгаагүй өнцгөөс мөнхрөлийг харуулж, шал өөр юм бодуулсан байдаг юм.

Ерээд оны босгон дээр бичсэн “Баба” өгүүллэг бол “Та нар айгаад байгаа учраас л айлгагч оршин тогтнож байгаа юм. Хэрвээ түүнээс айхаа больчихвол тэр юу ч биш болно” хэмээн нийгмийг өдөөсөн бүтээл санагддаг.

Сэтгэгч, зохиолчид өөрийгөө хөгжүүлэхийн зэрэгцээ уншигчдаа хамт бойжуулаад явдаг юм шиг ээ. Доржготов гуай ч биднийг ерийн нэг элэглэн шоологчоос эргэцүүлэн шоолдог уншигч болгон өөрчилсөөр ирсэн байдаг учраас тэгж бодогддог. Баабар “1990 оны ардчилсан хувьсгалыг үндэстнээрээ дэмжсэн учраас ялсан. Энэ хувьсгал бол нийт монголчуудын сонголт” гэж саяхан бичсэн байдаг. Монголын уншигчдыг ийм сонголт хийж чадах болтол нь өсгөлцсөн, бүтээлээрээ нөлөөлсөн хүмүүсийн нэг нь Ц.Доржготов гуай санагддаг юм.

ДӨРӨВ. МУЖААНЫ ХАЖУУДАХ ТОНШУУЛЫНХАН

Сонины мужааны мод хад хураасан өрөөтэй хөршлөх “Тоншуул”-ынханд “Үнэн” сонины дарга нар таагүй хандах боловч тэднээс жийрхэж зайгаа барихыг хичээнэ. Ц.Байды гуай л гэхэд дургүй дарга нараа шог зураг дээр бараг л танигдахаар зураад хаячихна. Нөгөөдүүл нь мэдээд байвч “энэ бол би мөн” гэж хэлэхээс нэрлэхээд дэмий хорсоно. Нэг удаа С.Цогтбаярын зураг дээр “Зөвлөлийн удирдагч Андропов дарга”-тай төстэй хүн байна гээд хэл ам дэгдээсэн байдаг. Гэтэл хэл ам нь гүйцэгдэхгүй Байды гуай “Ийм муухай шог дүрсийг Зөвлөлтийн удирдагч Юрий Андропов болгон харж байгаа этгээдийг мэдмээр байна” гэж зөрүүлж, муриад мултарсан түүхтэй.

Ц.Байды гуай дарга нарынхаа тухай, онигоо их зохионо оо. Тэрийг яг л болсон явдлыг өөрөө хараад зогсож байсан аятай, үнэмшилтэй ярина. Манай нэг эрхлэгч айлын өргөмөл хүүхэд юмсанж. Түүний хэрхэн айлд өргөгдсөн гэх түүхийг хүүрнэсэн нь санаанд үлдэж. Говийн нэгэн суманд ээжтэй амьдардаг 17-18 настай нэг хархүү байжээ.

ЭХЛЭЛ. ЖАРГАЛ ХААЧИВ?

Энэ хорвоод хэн жаргалтай вэ? Тэд нар л жаргасан харагдаад байхаас энэ хавьд нэг их жаргаад цэнгээд байгаа юм барагтайхан. Бодоод байхад дээр үед жаргаж байсан ч юм шиг, сайн мэрийвэл ирээдүйд нэг жаргаж болох ч юм шиг төсөөлөгдөнө.

Одоогийн жаргал нэг л гарт баригдаж өгөхгүй, амьдралын түг түмэн проблем дотор манантан алдрах бөлгөө. Хүүхэд насаа эргэн бодоход жаргалтай боловч яг хүүхэд байхдаа “өөртөө сэтгэл хангалуун байсан уу”гээд өөрөөсөө асуухаар их ондоо хариу гарна. Хэзээ дуусах нь бүү мэд 10 жилийн чилийсэн сургалт, багш нарын дарамт, гэрийн даалгавар нэг нэг бөөн лай, эцэг эх хүссэн мөнгө өгөхгүйн гачлан, биеэр жижгийн зовлон, том хүүхдүүдийн дээрэлхэлт, бушуухан том болоод авбал л нэг хамаг юм шийдэгдээд өгөх аятай төсөөлөгдөнө. Том болоодохсон чинь, хүссэн юм хүнийх байхаас эхлээд аятайхан хань ижил олох ажил гарна, хүсэл хүслээрээ байхдаа сайхан боловч хүзүүгээр татаад ирэхээрээ биш болоод явчихна.

Хүн байна даа, ядахнаа унадаг дугуй авчихмаар байдаг. Дугуй авсан чинь “хүмүүс ядаж мотоцикль унаж байхад ингэж ч явах гэж дээ” гэсэн шүү юм бодогдоно. Энэ үзэгдэл жижиг тэрэгтэй, жийптэй, амины онгоцтой уурхайтай болсон хойно ч үргэлжилж, “жаргахад нэг л жаахан юм дутагдсаар” байх ажгуу. Ийм зовлонгоос салсан хүн байгаа бол сайн хэрэг. Үнэндээ бол орчлонгийн хүрдэнд эргэлдэж төрсөн хэвийн эрүүл хүнд энэ үзэгдэл ямар нэгэн хэмжээгээр байх ба Будда түүнийг “хүсэхийн зовлон” гэж нэрлээд түүнээс холдохын хэрээр жаргалд ойртох тухай сургажээ. Будда Шагжаамунь бээр бид бүхэнд байдаг жаргах, жаргалдаа хүрэх эрмэлзлийг үнэлээд, хүн бүхэн үндэс угсаа, хөрөнгө чинээнээс үл хамааран аз жаргалдаа буюу гэгээрэлд хүрэх тэгш боломж, эрхтэй болохыг 2500 жилийн тунхаглан хэлж өгчээ. Буддагийнхаар бол хүн угаасаа л жаргах гэж төрдөг боловч жинхэнэ аз жаргалаа олж хардаггүй, бас өөрөө жаргахыг тулд өөр шигээ жаргахын хүссэн бусдад үгүйдээ л садаа хийж явдаг, ингэснээрээ өөрийн аз жаргалыг сүйтгэх төдийгүй харин ч ирээдүйдээ зовох шалтгаан бүрдүүлдгийг хэлээд “хамаг амьтан жаргаж байг, жаргах хэрээрээ сайн үйл бүтээж, дараа дараагийнхаа жаргалангийн үрийг тарьж байг” хэмээн ерөөсөн билээ. Энэ ерөөлийн уламжлалт орчуулга нь “Хамаг амьтан жаргалан хийгээд жаргалангийн шалтгаанаас үл хагацах болтугай” бөлгөө.

НЭГ. ДЭМЖЛЭГ БОЛ БАСАМЖЛАЛ

Манай зарим бүсгүйчүүдэд аз жаргалтай байхад жээндэрийн асуудал нэлээд дутагдаад байгаа бололтой. Энийгээ өөрсдийн хүслээ биелүүлэх гэхээсээ илүү “ардаа жаргаахад эмэгтэйчүүд хэрэгтэй байгаа” гэсэн утгаар ухуулж байна. Ер нь сэтгэл судлаачдын яриагаар бол нялх хүүхэд, галзуу хүн хоёр л үнэнээ шууд ярьдаг юм гэсэн. Энэ ч яахав. Хүүхнүүд жаргалтай амьдралынхаа төлөө тэмцэх эрхтэй ба тэднийгээ жаргах гэж байхад нь бид ч садаа болох учиргүй. Болтугай. Тэд тухайн намаас нэр дэвшигчдийн 30 орчим хувь нь гэргий нар байх учиртай гэсэн хууль төсөл өргөн барьсан билээ. 30-аас доошгүй байна уу, дээшгүй байна уу, надад ямар хамаа. Гэхдээ 30 болгоод харахад тэр бүгдээрээ сонгогдоод гараад ирлээ гэхэд бас л Жендер шийдэгдээгүй байна. Учир нь цаана нь эрчүүд 70 хувийг эзэлнэ. Ийм тэгш эрх гэж ямар юм байх билээ, 50:50 болгохоос нааш санаа амармааргүй юм болно. Ер нь эмэгтэйчүүд нь парламентын нийт гишүүний 70 хувийг эзэлж байвал л сая жээндэрлэг болох дараагийн дүр зураг харагдана. Энэ хүсэл биелэх боломжгүй шигээ тулах хязгаар байхгүй.

Уул нь тэгш эрхийн төлөө хөнгөлөлт гэж байдаггүй. Аливаа хөнгөлөлт, нийгмээс олгогдсон илүү боломжийн цаана “хүч чадлаар дорд үзэх” санаа нэвт байдаг. Аливаа хөнгөлөлт нь түүний дутуу дулимагийг бататгасан албан ёсны сертификат болдог. Өндөр настанд, ядууст тэтгэмж олгодог нь “эд бол бусад шигээ амьдрах чадваргүй” гэсэн нийгмийн үнэлгээ л шүү дээ. Хоёр хүн зодоон хийхэд нэгэнд нь муна бариулах байдлаар тэгшитгэж болох уу? Энэ нь рыцарь сэтгэхүйгээр бол шууд л доромжлол, илт ялагдал биз дээ.

Ахмад настанд суудал тавьж өгөхийн цаана энэ бол зогсох чадваргүй сул дорой болсон амьтан гэж үзэх үзэл бий. Хүүхдийн эрх ашиг гэдэг нэрийн цаана хүүхэд өөрийгөө хамгаалах чадваргүй, бусдаас дутуу учраас гэсэн санаа бий. Бас эмэгтэйчүүдийн нэр заавал дэвшүүлэх гэдгийн цаана “эд мөрөөрөө яваад гарах ирэх чадваргүй” гэсэн доод үнэлэмж байгаа. Төрөөс л тэтгэж гаргаж ирэхгүй бол ард түмэн эднийг хүн гэж үзэхгүй гэсэн дээрэлхүү санаа бас байгаа. Эртүүд “манай талын” нэг улстөрч тайлбарлаж байх юм. Эмэгтэйчүүд минь та нар өөрсдийгөө албадан байж 30 хүртэл хувь сонгуулах төсөл барьж яваа нь ингэхгүй бол бид гарч чадахгүй улс” хэмээн доошлуулан сурталчилж буй хэрэг бус уу? гэж байна. Бас “хүний тал”-ын нэг улстөрч хэлж байна.

“Эмэгтэйчүүдийн нэрийг маш олноор нь намаасаа дэвшүүлэх шиг амар юм уг нь алга. Даанч гэр бүлдээ хамгийн их эрх мэдэлтэй хүмүүс болох эмэгтэйчүүд нь өөрснөө хүүхэн-кандидатдаа саналаа өгөх нь бага шүү дээ. Иймээс улс төрийн хувьд намд хохиролтой болоод байгаа юм” гэнэ. Жирийн амьдралтай андын маань жив жирийн гэргий ярьж байна аа “Эртүүд зурагтаар нэг алдарт эмэгтэй гарлаа л даа. Зурагтын сурвалжлагч түүнээс “Та ийм их ажлынхаа хажуугаар гэр орныхоо ажлыг яадаг вэ” гэж асууж байна. Тэрээр “Өө би гэрийн ажилд хавьтдаггүй, Манай нөхөр л нухаж суудаг юм” гэж байна. “Өөрийгөө магтаж болно оо. Харин эр нөхрөө битгий доош нь хий” гэж захимаар санагдсан шүү” хэмээж байна.

ХОЁР. ГЭРЭЭ МЭДДЭГ ГЭРГИЙ НАР

Нүүдэлчин уламжлалт монголчуудын дунд өнөө ч гэсэн эхийн эрхт гэх нь хаашаа юм бэ, ямартаа ч атугай гэргийн эрх мэдэл ноёлсоор байгаа юм. Жинхэнэ эрх мэдэл бол эдийн засгийн эрх мэдэл гэдэг өнцгөөс харахад ийм байдаг. Хэвийн монголжуу амьдралтай, дундаж харчууд цалин, орлогоо эхнэртээ тушаадаг. Эхнэр нь аймаар шуналтай, нөхрийнхөө мөнгийг хурааж авдаг донтой ч юм биш. Гэр бүлийн төсвийг хамгийн зөв зохиож, ам бүлийнхээ менежмэнтийг хэнээс ч дутуугүй хийгээд явж чаддаг учраас л эрчүүл нь тэдэнд найддаг. Ихэнх харчуул эхнэрийнхээ зарцуулж буй мөнгөнд төдий оролцоод байдаггүй. Хэрвээ ингэх гэвэл ихэнх авгай нөхөртөө “Би энэ мөнгөөр чинь өөртөө юм авчихаагүй. Дуртай юм бол өөрөө энэ мөнгөө барихгүй юу” гэсэн түс тас хариу өгөх нь олонтаа. Цөөнгүй харчуул “өөрөө эдийн засгаа барих” гээд үзсэн байдаг. Гэвч тун удалгүй эхнэрийнхээ “төсвийн захирагчийн эрх”-ийг сэргээхэд хүрдэг. Учир нь гэргий нар бол гэр бүлийн хамгийн сайн менежер гэдгийг хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй болдгоос тэр. Ингээд эрчүүд нь төсвөө бүрдүүлэх, эхнэр нь түүнийг захиран зарцуулах маягтайгаар дундаж монгол айлын амьдрал явдаг.

Мэдээж эрчүүлд найз нөхөдтэйгөө идэж уух, идэхгүй уух гээд л мөнгөний хэрэг гарна. Энэ хөрөнгийг өрхийн төсвөөс гаргаж таарахгүй. Иймээс өөрийн олж буй мөнгөний өчүүхэн хэсгийг “шамшигдуулах” маягаар мөнөөх “нууц сан”-гаа бүрдүүлэхдээ тулна. Ингээд төсөв захиран зарцуулах эрхээр дамжуулан гэр бүлийн эдийн засгийн эрх айлын эхнэрийн гарт төвлөрдөг. Хүн амьтанд өгөх ойр зуурын бэлэг сэлтээс авахуулаад гэрийн төсвийн зарцуулалтад оролцдог эр хүнийг “тулга тойрсон юманд хошуугаа дүрдэг муу эр” гэж нийгэм нь үздэг тул эрчүүл төсвийн зарцуулалтыг хянаад байх ёс суртахууны эрхгүй болоод явчихна. Чухам ийм “төсвийн цоорхой” байдгийг ашиглан нас өндөр болсон хүмүүс хүүгээ бараадахаас илүүтэй, охиноо бараадаж насныхаа сүүлийг үдэх нь элбэг ээ. Хүүгийн талыг дагахаар “бэрийн царай харах” хэцүү гэдэг. Хатуухан гартай төсөв захирагчийн гарт орно гэсэн санаа л даа.

Айлын эхнэрийн санхүүгийн гол эрх мэдэл авгайдаа байхыг нийгмээрээ хүлээн зөвшөөрдөг. Тухайлбал, эрчүүл хоорондоо хийсэн наймаа тохироогоо буцахад хэцүү байдаг. Энд ганц аминд ордог юм бол “Хөгшөөн намайг уучлаарай, ийм наймаа хийнэ гэсэн чинь авгай дургүйцээд ямар ч арга алга” гэхээр хэн ч ойлгон хүлээн авдаг. “Авгай нь тэгж байгаа бол ямар ч аргагүй” гэсэн үг хэмээн хүлээн авдаг даа.

Монгол бүсгүйчүүд “өөрийхөө гэрийг бариач, өрхний чинь оосрыг татъя” хэмээн дуулдаг. Энэ нь “Чи минь өрх тусгаарлаж өөрийн гэр орон, төсөвтэй болооч, би аж ахуйг чинь амжилттай хөтөлнө шүү” гэсэн л санаа шүү дээ.

Монгол гэргий нөхөртөө хүндлэн цайныхаа дээжийг барьдаг уламжлалтай. “Жээндэрлэг” өнцгөөс харахад нөхөртөө зарцлагдаж, аягачин шивэгчин хийж байгаа мэт. Хэрэг дээрээ нөхөртөө хэдийнэ ямар цай өгөхийг мэддэг шийддэг хүн л байхгүй юу даа. Эхнэрийнхэ өгсөн цай хоолыг муу муухай гэж голж буй эр хүн тусгүй харагддаг даа.

Харин санхүүгийн эрх мэдлийг эхнэр нь авлаа гээд айлын эр хүний байр суурь суурь унах нь үгүй. Эр хүн төсвөө захирахгүй байлаа гээд хүндлэлээ алдахгүй. Гэр бүлийн голлох шийдвэр нүүж суух, ажил төрөл солих гээд айлын эр хүний мэддэг юм олон байна аа. Яг л үндсэн хуульт хаант орны төрийн тэргүүн шиг. Хаан төсөв захирдаггүй боловч үлэмж хүндэтгэлтэй ба улсаа төлөөлөх, дайн зарлах эрхтэй байдаг лугаа адил харагддаг. Олон жил хүнд өвчинд нэрвэгдсэн нэгэн эмэгтэйг би таних юм. Тэрээр “ядаж хөл дээрээ босоод нөхрөө ирэхэд цайг нь чаначихаад сууж байдаг юмсан” гэж мөрөөдөнгүй ярьж байсан. Энэ нэг өрнөдийн жээндэрлэг өнцгөөс харвал “нөхөртөө бушуухан зарцлагдах”-ыг хүсч буй хоцрогдсон бүдүүлэг эмэгтэйн дүр зураг. Харин бидний уламжлалт өнцгөөс харах юм бол төсөв захирагчийн мэдэлдээ бушуухан эргэж очих хүсэл мөрөөдөл юм аа. Учир нь тэр нөхрийнхөө цайг чанахын тулд цайны орцыг өөрөө бэлдэнэ, ямар цай хэдийг өгөхөө шийднэ. Тэгээд нөхрийнхөө хоол унд хувцас хунарыг, улмаар өрхийн төсвөө мэдэж эхэлнэ шүү дээ.

Мэдээж авгай нь хамаг мөнгөөрөө архи уугаад, эсвэл аав ээждээ өгөөд явуулчихвал тэр айл хэцүүдэж нөхөр нь хөндлөнгөөс оролцоход хүрнэ. Ингэх нь тун ховор учраас мянга мянган монгол айл хэвийн жирийн амьдралтай болж бүтээд явж байгаа юм.

Бас муу эхнэр байдгийн нэгэн адил муу нөхөр хаа сайгүй л байгаа хэрэг. Наад зах нь өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд олшроод байгаа нь муу. Энэ нь эмэгтэйчүүдэд тулгамдсан асуудал болоод байгаа юу гэвэл тийм. Гэхдээ монгол уламжлалт гэр бүлийн талаас харж үзвэл эрэгтэйчүүдийн санаа илүү зовох зүйл мөн. Учир нь манай эмэгтэйчүүд төсвийн захирагчаас, төсөв бүрдүүлэгчийн эгнээнд орж, монгол эрчүүл гэр бүлээс илүүдэж эхэлж байна гэсэн үг шүү дээ. Их мөнгө олдог, алдар хүндтэй эхнэртэй байх нь сайн хэрэг. Гэхдээ ийм айлыг хүмүүс өрхийн тэргүүнийх нь нэрээр биш, авгайнх нэрээр дуудаад сураад эхэлдэг юм билээ. Хаалга тогшоод, тохиолдлоор өрхийн тэргүүн Дорж нь үүдээ нээхэд “энэ Цэцэгмаа гуайнх мөн үү” гэж асуудаг болчихдог юм л даа. Ухаандаа Оросын ерөнхийлөгч Путин манайд ирлээ гэж бодъё. Тэгээд онгоцны буудал дээр манай Ерөнхийлөгч асан Энхбаяр түүнийг угтлаа гэж саная. Тэгтэл Путин түүнээс “ учлаарай, Ерөнхий сайд Баяр хаа байна” гэж асуугаад зөрөөд явчихвал ямар байхсан билээ.

ГУРАВ. ТӨР МЭДЭХЭЭР ЭРЭЭ МЭД

Ардын уламжлал, үндэсний филисофи дуу хуурандаа илрэх нь бий. Монгол ардын дуу шүлэг Өүлэн эх, Мандухай цэцнээсээ авахуулаад гайхамшигт бүсгүйчүүдээ магтан, эхийгээ ачлан хайрлахыг ятган сэнхрүүлнэ. Хүүхдүүд анх дуу сурахад “бөөрөнхий биеийг минь өсгөсөн ээжийнхээ ачийг яанам бэ” гэж асууна. Мэдээ ормогц бурхан шашны номлол сонсох ба хамгийн түрүүнд “Молон тойн эхдээ ач хүргэсэн нэр судар” судална. Эцгийн тухай дуу шүлэг тун ховор. Хааяа нэг тааралдах боловч “аав ээж хоёр мину” гэхчлэнгээр “эхийн хавсарга” маягаар орно.

Ийм сэтгэлгээтэй ард түмэн улс төрд цойлон орж ирсэн бүсгүйчүүдийг үнэн халуунаар дэмжин өргөдөг. Одоо ч гэсэн энэ Оюун, Ганди энэ тэрээс авахуулаад массаараа хүлээн зөвшөөрдөг улстөрч бүсгүйчүүл бишгүй л байна шүү дээ.

Монгол эмэгтэйчүүд хэдийгээр өөрсдөө илээр төрд орж ирдэггүй ч гэсэн улс төрдөө хамгийн их нөлөөтэй улс шүү. Ухаалаг улс төрчид сонгуулийн үеэр айл гэрийн эзэгтэй рүү чиглэсэн, тэдний итгэлийг олж авахыг эрмэлзсэн сурталчилгаа хийдэг. Гэргий нар нөхрийнхөө саналыг эсэргүүцэхгүй, илт буруушаахгүй боловч нэг л мэдэхэд нөхөр нь “авгайн санал”-тай сууж байх нь олонтаа. Өрх тусгаарлаагүй хүүхдүүд нь эхийн саналыг л ер нь гол болгоно. Ингээд бодохоор цэцэн цэлмэг улстөрчийн зөв болоод ирдэг.

Өөр нэг өнцгөөс харахад эрчүүл төр барих боловч төр баригчийн гэргий үнэн чанартаа “улсын нууц ноёнтон” болох нь түгээмэл элбэг. Бүр ийм уламжлал ч бий. “Нууц товчоо”-гоо эргэн санацгаая. Хар багадаа өнчирсөн хөвүүн Тэмүүжингээ хаан болтол нь менежмэнт хийсэн хүн бол ээж Өүлэн үжин нь. Өүлэн ээжийн орыг аажмаар хатан Бөртэ эзэлдэг. Чингис хаан түүний “түвэгшээсэн”-ий мөрөөр ажиллан даварсан бөө Тэв тэнгэрээс нэгмөсөн сална. Улмаар нэг л гэгээн өглөө хааны өвөрт хэвтэж байсан Бөртэ хатан нь “Жамухыг мурих цаг болсон” гэдгийг ойлгуулж, түүнээ ч хийлгэж байна. Мөн Чингис хаан алс газар дайнд мордохын өмнө хайртай хатныхаа зөвлөсөн дагуу “өв залгамжлагчаа” зарладаг. Их Чингис хааны гол гол шийдвэр, алхам түүний цэцэн мэргэн ээж, ухаант хатадын санаанд эхлээд боловсорч байсныг “Нууц товчоо” бидэнд хэлдэг. Чухам эндээс монгол хүүхнүүдийн “төрөө мэдье гэвэл эрээ эхлээд мэд” гэсэн философи урган гарч байна.

ТӨГСГӨЛ. ЖАРГАЛ

Хүн бүр жаргаж яваг гэж Будда ерөөсөн юм. Хувь хүний аз жаргал улс нийгмийн үнэт зүйлст гэхээсээ илүү гэр оронд нь, сэтгэл зүрхэнд нь байдаг билээ. Ажил алба хичнээн амжилттай, эх орон нь хичнээн хөгжилтэй байлаа ч авгай ууртай, өөрийн бие нь өвчтэй байвал яахин жаргах билээ. Будда цааш нь сургахдаа “Аливаа зүйлийн сайн муу, сайхан муухай, хүчир хийгээд хялбар нь цаад юмныхаа мөн чанараас хамаарахгүй. Харин чи түүнд яаж хандаж байгаагаас хамаарна” хэмээн захижээ.

Өөрийн хүүхэд хойморт шээвэл өхөөрдмөөр билээ. Харин айлын хүүхэд ингэвэл зэвүү их хүргэнэ. Уул нь гарч байгаа зүйл нь ав адилхан мочевин билээ л.

2009.11.17

Нэгэн зүйл: Их эзэн Чингис хааны мэндэлсэн өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгнийг “Монгол бахархлын өдөр” болгож төрт ёсны дээд хэмжээнд тэмдэглэдэг. Энэ өдөр Монгол Улсынхаа нэрийг дэлхий дахинд сурталчлан таниулах үйлсэд онцгой гавьяа байгуулсан эрхэм хүндтэй нэгэнд төрийн дээд шагнал тэргүүн зэргийн “Чингис хаан” одонг ёс төртэйгөөр гардуулдаг уламжлалтай. 2005 онд Ерөнхийлөгч асан Пунсалмаагийн Очирбат анхны шагналыг хүртэж байв. Зарим жил өнжиж байсан тохиолдол ч бий. Харин өнөө жил Монгол төрийн тэргүүн анх удаа хувь хүнд биш албан байгууллага, хамтлагт олгосон. Монголын их эзэнт гүрэн, өвөг дээдсийнхээ суу алдар, бахархалт түүх, үндэсний уламжлалт урлагийнхаа дундаршгүй өв соёлыг орчин үеийн хөгжмийн хэмнэл, хөг аялгуунд нийцүүлэн “Хүннү рок” хөгжмийн шинэ урсгалыг бий болгож, эх хэлээрээ туурвисан уран бүтээлээ дэлхий дахинаа сурталчлан түгээж, Монгол Улс, монгол хүний нэр хүндийг өндөрт өргөж буйг үнэлж рок хөгжмийн “Хү” хамтлагийг Монгол Улсын төрийн дээд шагнал, тэргүүн зэргийн “Чингис хаан” одонгоор шагнасан. Үнэндээ нүдээ олсон шагнал байлаа. Саяхан Үндсэн хуулийн Цэцийн дарга асан Д.Одбаярын бөөр бөгсний шуугианы үеэр солонгосуудын сэтгэгдэл дээр “Чингис хаанаасаа өөр бахархах зүйл юу ч байхгүй үндэстэн” гэж монголчуудыг хэлсэн байсан. Гашуун боловч энэ үнэн үг. Харин яг ийм үед эзэн хаанаасаа хойш Монголынхоо өв соёлыг дэлхийд сурталчилж, Монгол гэдэг үндэстнийг дуурсгасан “Хү” хамтлагийг шагнасан нь бахархууштай. “Хү” хамтлагийн “Wolf To­tem” буюу “Чонон сүлд”, мөн “Yuve Yuve Yu” гэх хоёр дуу интернэтэд цацагдсанаас хойш дэлхийн 18 сая хүний хандалт аваад байгаа. “The Queen” хамтлагийн “Bohemian Rapsody”дууг ардаа орхисон, Биллбоардын “Hard Rock” борлуулалтын жагсаалтыг тэргүүлсэн, домогт Элтон Жон “Дэлхийн рок урсгалыг дахин нэг шат ахиулсан” хэмээн мэдэгдсэн гээд тус хамтлагийн нэр хүнд дэлхий дахинаа эрчимтэйгээр өсч байна. Ийм гавьяаг нь үнэлж Монголын төр дээд шагналаа соёрхлоо. Гэтэл тус хамтлагийн гишүүд шагналаа ирж аваагүй нь урам хугалав. “Хү” хамтлаг Монгол бахархлын өдрөөр төрийн тэргүүнээсээ төрийн ордондоо шагналаа гардан авсан бол сайхан байх байлаа. Тэртээ жаран таван онд Английн хатан хаан “Британийн нэр хүндийг дэлхий даяарт өсгөсний төлөө” хэмээн “Битлз” хамтлагт Британийн эзэнт гүрний шилдэг гавьяаны одонг гардуулж байсныг Ерөнхийлөгч онцолсон. “Битлз” хамтлаг шагналаа очиж аваагүй бол Английн хатан хаан шагналаа өгөхгүй хойшлуулах юм уу, эсвэл өгөхгүй байсан байх. Монголын төрт ёс Английн хаадаас дутахгүй эртний уламжлалтай. Төрийн ёс нь хүнд цааз нь хатуу гэж эртнээс ярьж ирсэн ийм ёс заншилтай орон. Хаадын зарлигийг битгий хэл хаадын зарлигийг тээж яваа элчийг газар хэвтэн өнгөрүүлдэг хууль ёстой орон. Тийм ч учраас хууль цааз, зарлигтаа “Айхтун, бишрэхтүн” гэж хэлдэг байсан биз. Энэ үг зүгээр нэг лоозон төдий дэмий хоосон үг биш. Төрт ёсны ийм уламжлалтай орны төрийн тэргүүнийхээ зарлигийг “Хү” хамтлаг зөрчлөө. Дээрээс нь ойрын хоёр жил Монголдоо лав тоглохгүй юм билээ. Төрөлх орондоо тоглодоггүй, төр түмнээ хүндэтгэдэггүй хамтлаг гэж байдаг юм болов уу. Хамгийн гол нь гадаадад мөнгө хийж яваа нэрээр хүндтэй шагналаа ирж аваагүй нь сэтгэл эмзэглүүлж байна.

“Чингис хаан” одон гардуулах өдөр тус хамтлаг Америкийн Небраска мужийн Омаха хотод тоглолт хийсэн. Омаха гэж 100 гаруй мянган хүн амтай жижигхэн хот байдаг. 100 мянган хүн гэдэг манай Сонгинохайрхан дүүргийн хүн амаас гурав дахин бага гэсэн үг. Сонгинохайрхан дүүрэг 320 гаруй мянган хүн амтай. Ийм л жижигхэн Омаха хотоос Монгол Улсын төр дор байна гэж бодохоор хаашаа ч юм бэ дээ. Хэрвээ тус хамтлагийн гишүүд шагналаа ирж авч чадахгүй гэдгийг нь мэдсэн юм бол хойшлуулчихаж болох байсан. Байхгүй хүмүүст өгч байхаар өнжчихөж ч болох шүү дээ.

Нэгэн зүйл: “Чингис хаан” одонг “Хү” хамтлагийн продюсер Б.Дашдондог ирж авсан. Төрт ёсны дээд шагнал авахдаа тэрээр тун зохимжгүй хувцасласан нь бас л сэтгэл эмзэглүүллээ. Хар ярианд Базила муурны шил гэж хоржоонтой нь аргагүй хэлэгддэг жижиг бөөрөнхий хар шил зүүж ирэв. Базила гэж Буратино хүүхэлдэйн киноны луйварчин муурыг хэлдгийг хүмүүс мэднэ. Өөрсдөө бол “Битлз”-ийн Жон Ленноны шил гэх байх. Жон Леннон бол ихэвчлэн шар хүрээтэй цагаан шил зүүдэг байсан, зургуудыг нь харахад. Дашдондог ийнхүү хар шил буюу хар саравчаар нүүрээ халхлаад зогссонгүй, жигтэйхэн том үс ноос болсон хар малгай өмсөж ирлээ. Хажууд нь төрийн тэргүүн толгой нүцгэн зогсож байдаг. Ер нь үүгээр далимдуулаад хэлэхэд төрийн дээд шагнал авч байгаа хүмүүсийн хувцаслалтад анхаарах цаг нь болжээ. Ерөнхийлөгчөөс илүү гял цал хувцас, үс ноос болсон малгай зэргийг өмсөж ирэхийг хориглодог баймаар байна. Төрт ёсны байтугай наад захын хүлээн авалтад хүртэл ceremonial clothes гээд бичсэн байдаг. Ерөнхийлөгч ёслолын хувцас буюу пиджак костьюм өмсөх

боллоо. Энгийн нэг даавуун дээл, орос цэргийн офицерийн нормын хромон гутал, хямд төсөр шляпан малгай зэрэг нь Монгол төрийн сүр сүлд, хийморь лундааг гутааж байна. Манай төрийн өндөрлөгүүд гудамжинд яваа юм шиг ийм хувцастай Японы эзэн хааны өндөр дээд хэмжээний хүлээн авалтад хүртэл орж байгаа харагдах юм. Монгол Улс Ерөнхийлөгчөө, Их хурлын даргаа, Ерөнхий сайдаа хувцаслаж чадахгүй л байв гэж дээ. Эцэг дээдсийн буян, дэлхий шиг газар нутаг, есөн эрдэнээр дүүрсэн хөрс шороо байна. Цул алтаар дээл хийгээд өгсөн ч чадна. Тэгэхээр төрийн хүнд ёслолд өмсдөг тусгай зэрэглэлийн хувцастай болмоор байна.

Бид Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр Х.Баттулга Ерөнхийлөгчийг “Алдсан адуугаа хайж яваа аймгийн заан шиг” гэж бичиж байсан. Тэр үед энэ нэршил зохиж байсан, ард түмэн ч дуртай байсан. Одоо бол зохихгүй байна. Зүгээр л ард түмэндээ таалагдах гэсэн, тэднээсээ ялгарахгүй гэсэн жүжиг шиг харагдаад байна. Одоо Х.Баттулга бол нэр дэвшигч биш, сайд биш, Их хурлын гишүүн биш, “Женко” группийн

торгон дээл хувцсыг хаан, хатан шиг гээд шүүмжилдэг байсан. Одоо эргээд харж байхад Багабандийн хувцас, Энхбаярын дээл, Элбэгдоржийн малгай зөв байсан юм байна. Монгол төрийн эрхэмсэг, төрийн өндөрлөг гэдэг бол дахин давтагдашгүй гэдгийг нь харуулж байсан юм байна. Тэдний тэргүүндээ залсан малгай нь захын нэг гар үйлдвэрлэгч крантны усаар ноосоо зуураад, дээгүүр нь гишгэлж гүйгээд хэвэнд оруулаад цохиод хийчихдэг шляпны хажууд өөр байжээ. Эртний уламжлалт Монгол Төрт ёс гэдгийг харуулж, дэлхий дахинд мэдрүүлж байжээ. Хэтэрхий энгийн байх нь улс үндэстнээ дэндүү дорой, ядуу харагдуулж байна. Тиймээс Монгол төрийн өндөрлөгүүд хувцаслалтдаа анхаарах хэрэгтэй байна. Төр төмбөгөр ёс ёмбогор гэдэг дэмий үг биш. Бүх юм цаанаа бодлоготой, зохион байгуулалттай байх хэрэгтэй. Ер нь тэгээд соёлжсон оронд төрийн хүнд ёс, ёслолоос бусад үед костьюм буюу ёслолын хувцастай байх нь зохимжтой гэдгийг дэлхийн хүн төрөлхтөн харуулж ирсэн.

Учир битүүлэг нэгэн хэргийн түүхийг ярьж өгье. Тэр жил, хашаатай бол хашаатай, нохойтой бол нохойтой, “Түц”-тэй бол түцтэй, тэгж ярих юм бол пүрүүстэй ч байсан байж мэдэх нэгэн айл гэнэтхэн алга болчихсон юм. Одоо болтол хэргийн учиг тайлагдаагүй гэж байгаа.

Хэрвээ гэрийн эзэн Тавхай ч юм уу, хэн нэгэн нь алга болсон бол “Сураггүй болсон иргэд”-ийн жагсаалтад оруулан эрж хайх байв. Гэтэл хашаа, нохой, түц, пүрүүс, тэр байтугай хашааны газар нь хүртэл алга болчихжээ.

Цагдаагийн газрын дүрэм ёсоор бол алга болсон зүйлийг эрж хайхын тулд ямар нэгэн ангилалд оруулан бүртгэх ёстой байдаг. Тэр үеийн цагдаагийн дарга “Х” янз бүрийн арга сэдэж “Сураггүй болсон хүн”, “хулгайд алдагдсан эд хөрөнгө”-ийн жагсаалтад бүртгэж үзсэн боловч газар дээр очоод гацжээ. Хууль номд “Сураггүй болсон газар” гэсэн ойлголт, түүнийг эрж байсан туршлага огт байсангүй.

Ингээд хэргийг “нууцын нууц” гэсэн бичигтэй шкааванд хийгээд орхив. Хачирхалтай нь тэдний араас сураглах, нэхэмжлэх хүн амьтан огт гарсангүй. Ингээд доорхи түүхийг ярьсан дадлагын оюутан түүнийг олох хүртэл мартагджээ.

…Хамаг юм жорлон дүүрснээс эхэлсэн ажгуу. Хэдийд ч юм бэ, Тавхайн элэнц эцгийн үед ч юм уу, ухсан тэр жорлон үнэхээр уужуу эд байж. Ухсан хүмүүс нь насаараа өтгөн шингэнээ үлдээгээд тэнгэрт хальжээ. Тавхайн аав, ээж ч жорлон гээч юм дүүрдгийг огоот мэдэлгүй явсаар мөнх бусыг үзжээ.

Жил болгон талбай дүүрэн ургадаг жимс ногоо, нуга бэлчээрт дүүрэн идээшилж явсан хонин сүрэг алга болоод хаашаа ордог болохыг бас хэн нь ч сонирхож байсангүй. Тэр ч байтугай, тогоо тогоогоор хийгээд алга болсон хоол, хөргөгч дүүрэн байсан идэш ууш ч яг одоо хаана байгааг төсөөлж байсангүй.

Гэтэл тэр бүгд мөнөөх жорлонд ороод байжээ. Анх жорлонг ухахад хорвоо ертөнц дээр байсан бүхэн Тавхайнхны гэдсээр дамжин тийшээ орсоор байгаад дүүргэчихсэн нь тэр байж.

Дүүрсэн жорлонг ухуулдаг болохыг Тавхай дуулж мэдсэн байлаа. Ингээд жорлонгоо ухуулах хүн хайлаа. Монгол хүн баах гэж төрснөөс баасаа цэвэрлэх гэж төрөөгүй тул гадны хүн хэрэгтэй болов. Мэдээж, муу нэртэйгээрээ нэг хятад иргэн олдож. Хятадууд ялгаатай нь “Хүн идэх ч ёстой, баах ч ёстой, бас баасаа цэвэрлэх ч ёстой” гэж боддог хачин улс байв.

Тавхайнхан үүнд нь болоод хятадуудыг их үзэн ядна. “Идэж уугаад гаргасан баасаа цэвэрлэх гэж төрөөд ч яахав дээ” хэмээн гэртээ жигшин хэлэлцэнэ. Хэлэлцэх төдийгүй ойр хавийнхандаа баална.

Хэргийн гол гогцоо болсон нэгэн мэдээллийг орхих шахаж. Энэ явдал өвөл болсон байгаа юм. Жорлон овойж хөлдсөөр байгааг хонхойж байх учиртай газраа түмбийгээд ирсэн гэдэг. Хавтаст хэргээс алга болсон нэгэн мэдээллээс үзвэл, Тавхай бээр хамгийн сүүлд жорлондоо ороод гарахдаа баасаа гаргахын оронд гэдсэндээ баас нэмж аваад гарч ирсэн гэх. Гагцхүү яаж гэдгийг нь төсөөлж чадаагүй байцаагч энэ мэдээллийг хавтаснаасаа аваад хаяжээ.

Ингээд хүрз барьсан луухаан ирээд жорлонг ухах болов. Илжиг хөтөлж ирсэн нь цуг ухалцах бус харин гарсан хөлдүүсийг ачих тэргэнд хөллүүлэх юм гэнэ. Хөлс мөнгөө тохироод төлбөр ч хийгдэж, ажил эхлэв.

Жорлончин этгээд хамгийн түрүүн Тавхайд онц таагүй үйлдэл үзүүлсэн мөсөн баганыг хэмх цохиод унагахын хэрд сэтгэл нь сонин болоод явчихжээ.Саяхныг хүртэл холдуулж хаяхын түүс болж байсан тэр зүйлс сэтгэлд нэг л ээнэг санагдаад байв. Төрөл саднаа “яс махны тасархай” гэж нэрлэдэг ч санаанд орж байх шиг. Ямар ч байсан биеэр нь дамжаад гарсан ямархан нэг амин холбоотой зүйлийг нь хятад хүн хайр найргүй хэмхчин нураах мэт мэдрэмжээ арайхийн барьж байлаа.

Энэ зуур хэн нэгэн шүгэлдэх нь Тавхайг ойрын хөрш нь дуудсан хэрэг юм. Тэрээр Тавхайн санаагүйг сануулж, бодоогүйг бодуулдаг мэргэн нэгэн гэх. Хөрш нь “Жорлон гэдэг чинь ялгадас биш эрдэнэ, хаягдал биш үнэт бордоо. Наадахаар чинь хятадууд газраа бордоод асар их ургац хураадаг гэж байгаа. Ийм үнэт баялгаа хүнд зүгээр өгч байдаг, чи мөн тэнэг хүн ээ” гэж айлгах, сануулахын завсарт хэлжээ.

Ингээд, Тавхай хулгаж ядсаар мөнөөх жорлончин дээр очиж баасаа хувааж авах санаагаа арай ядан цухуйлгав. Хачирхалтай нь өнөөх хятад зөвшөөрлөө. “Хувааж байгаа юм чинь хамтын хүчээр аваачиж хаяна шүү дээ” гэснийг нь сонсоод л өнгөрөв. Гол нь холдуулж хаяхын түүс болж байсан баасныхаа талыг нь хувьдаа авсан гээд бодохоор магнай тэнийж “…Аюулхай цээжиндээ дүүрэн баяртай” гэсэн үгтэй дуу аманд нь ороод салахгүй байлаа.

Орон дээрээ хэвтээд униа тоолж байтал өөр нэг мэргэн санаа орж ирлээ. Тэр нь “Миний хашаанд, миний гаргасан баасыг цэвэрлэх гэж байгаа юм чинь жорлонгийн хүрз, ялгадас зөөдөг тэрэг, чирдэг илжигнээс нь хувь эзэмшиж болох юм биш үү. Хэрвээ миний баас байгаагүй бол эд сул зогсоод алдагдалд орно. Би чинь зүгээр нэг баадаг гар биш, баахынхаа хэрээр ажил олгогч юм байна шүү дээ. Хэрвээ би баахаа байчихвал энэ муу луухаан турж үхэх байсан байна” гэсэн гүн ухааны нээлт бүхий санаа. Хөршөөсөө очиж асуувал, түүний мэргэн болж байгааг гайхаад, “өөр шиг нь ухаантай болох цаг холгүй байна” хэмээн баяр хүргэжээ.

Ингээд мөнөөх нь хятад дээрээ очив. Цаадах дуугүй сонсож байснаа бас л зөвшөөрөх нь тэр. Тавхай жорлонгийнхоо бааснаас салах гэсэн биш ялгадасныхаа тавин хувийг, нэмээд мөнөөх хятадын хүрз, тэрэг, илжигний 40 хувийг эзэгнэх болсныхоо учрыг олж ядан, дэмий л аз заяагаа биширчээ. Хөрш нь түүнийг “Чи бол маш аз заяатай хүн. Гагцхүү миний үгэнд л сайн орох хэрэгтэй” гэж сануулсан бөлгөө. Тэрээр цээж тооцоо хийж үзвэл, жорлончинд төлсөн мөнгөө хэд нугалан олж ирэхээр байлаа.

Ажил үргэлжилж байтал мөнөөх жорлончин Тавхайг дуудлаа.

-Ай түнш ээ. Тан шиг эрхэм хүний ялгадсыг эгэл төмөр хүрзээр цэвэрлэж яахин болох билээ. Иймд “Бээрбээри” брэндийн хүрз авлаа. Брэндийн хүрзийг жирийн модоор ишлэх нь тусгүй тул “Лүүвтоон” фирмийн саваа залгалаа. Түнш та үүнийг хамтран эзэмшиж байгаа тул үнэ өртгийн өөрт ногдох хэсгийг төлнө үү” гэлээ. Тавхай “ийм үнэтэй юмаар жорлон ухах хэрэг байна уу” хэмээн эргэлзэвч үнсний хутгуураас өөр багаж өөрт үгүйг санаж амаа барилаа. Хөршөөсөө очиж асуувал “их мөнгө гаргаж байж их мөнгө олдог” хэмээн сургажээ. Өөрийнх нь жорлонг ухах багажны үнэнд пүрүүс машинаа өглөө.

Түүнчлэн Тавхай бээр жорлон цэвэрлэх хамтарсан пүүсийн араб илжиг, ферари морин тэрэгний хамтран эзэмшигч болсноо мэдэж авлаа. Энэхүү гайхамшигт эд хөрөнгийн төлөөсөнд Тавхайн ТҮЦ хүрэлцэхгүй тул гэр, хашаагаа нэмж өглөө.

Жорлончин хөлдүү ялгадсыг хүрздэн ухсаар хашаанд нь байшингаас том овоо босчээ. Өөрийнхөө баас болон баасаа цэвэрлэх хэрэгслийн хамтран өмчлөгч болсон тэрээр машингүй, түцгүй, хашаагүй болсон боловч үнэ цэнэтэй ялгадасныхаа 50 хувийг эзэмшиж үлдсэн билээ.

Гэнэт түнш нь түүнийг дуудлаа. “Та энэ баасан овоолгын тал хувийг эзэмшиж байгаа учраас зөөж хаях зардлынхаа талыг гаргах учиртай” гэж тулгалаа.

Тавхайн уур хүрлээ. Тэрээр яг юуг нь хэлж мэдэхгүй боловч ямар нэг юм буруу байна гэж ойлгоод байлаа. Бодоод үзэхээр, хийсэн бүх алхам зөв бөгөөд ашигтай нь илэрхий боловч эцсийн дүндээ ашиггүй гардаг нууцыг ухаарсангүй.

Ингээд гэнэт хамтран ажиллагчаа хулхидан хөөж явуулах санаа төрлөө. Хөрш нь энэ удаа түүнд “Сорон мөлжигч, харийн луйварчинг хөөж явуулах цаг яг мөн” хэмээн зөвлөжээ.

Жорлончин хятад хөөгдөн оджээ. Хөлдүү баасан овоолгоо налан суугаа Тавхайгийн ухаантайг гайхан “Гол нь хамаг өмчөө аваад үлдсэн чинь сайн байна. Ийм баялгаа харийнханд алдах шахжээ” хэмээн мэргэн хөрш нь урамшууллаа.

Үнэт хүрз нь арчилгааны зардлын тал хувийг гаргаагүй Тавхайгаас болоод хугарсан гэнэ. Араб илжиг ч хагас хоолтой байсаар турж үхсэн хэмээн түнш нь түүнд хэлжээ. Морин ферари тэрэг ч тэр мэт болжээ.

Тавхай хашаагүй, гэргүй, түцгүй, пүрүүсгүй болсон ч сэтгэл хангалуун “өвөг дээдсийн хэдэн үеэрээ арвижуулсан буяныг харийн хүнд алдчихаагүй маань зол завшаан” хэмээн ярьсаар өвөлжиж.

Харин урин хавар ирж мөс цас хайлахад жорлонгийн овоолго гэсэж хайлсаар аюул болжээ. Хүмүүс Тавхайг тэндээс холдохыг зөвлөсөн боловч явсангүй “Өнөө зальтай хужаа маань эзгүй хойгуур ирээд ачаад явчихыг хэн байг гэхэв” хэмээн тайлбарлажээ.

Тавхайн хашаа байсан газар хаваржин зусангаа өмхий үнэртээд намар тийшээ эрүүлжив. Харин Тавхайн барааг харсан хүн үгүй. Түүнийг жорлондоо живсэн гэх юм билээ.

Өнөөдөр тэдний буурин дээрх үржил шимтэй газар мөнөөх цэцэн мэргэн хөршийнх нь хашаанд багтжээ. Мөнөөх жорлончин, хөрш хоёр хамтраад тэдний буурин дээр нарийн ногооны хүлэмж барьсан гэсэн яриа ч явж л байдаг, хэн мэдлээ?

Харин Тавхайнх ул мөргүй алга болсон нь бол үнэн юм.

2019.12.04

Баруун гараас улсын начин Н.Баярбаатар, Б.Орхонбаяр

Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын харьяат “Таван хан” дэвжээ, “Монзол” группийн бөх Монгол Улсын залуу начин Насанцогтын Баярбаатартай ярилцлаа.

---

-Их эзэн Чингис хааны мэндэлсэн “Монгол бахархлын өдөр”, Улс тунхагласны 95 жилийн ойн баяртай хамт таширлуулсан шилдэг бөхийн барилдаанд бахтай сайхан түрүүллээ. Өөрийг чинь ингээд гараад ирнэ гэж бөх сонирхогч олон тааварлаагүй байх?

-Яг үнэнийг хэлэхэд би өөрөө ч ингээд түрүүлнэ гэж бодоогүй. Монгол бахархлын өдөр, Улс тунхагласны баяр гээд төрт ёсны хоёр том баярын бөхийн барилдааныг нэгтгэж “Буянт-Ухаа” спорт цогцолборт зохион байгуулсан. Чансаагаараа тэргүүлж байгаа энэ цагийн шилдэг 128 бөх хүчээ сорьсон ийм л том барилдаан. Биднийг багад Улс тунхагласны ойн бөхийн барилдааныг бөх сонирхогч олон наадам, цагаан сарын бөх шиг хүлээдэг байсан. Дандаа аварга, арслангууд түрүү үзүүрт хүрч чансаатай, үзүүштэй барилдаан болдог байв. Монгол бахархлын өдрийн барилдаан ч ялгаагүй, шилдэг хүчтэнүүд зодоглож өнгөнд барилдах нь мэдээж. Тэгтэл ийм л төрт ёсны баярт нутгийн дүү Орхонбаяртайгаа түрүү үзүүрт үлдчихээд, зүүн баруун талын засуулуудыг ханаруулаад гарч ирэхэд ёстой зүүд юм шиг санагдсан. Миний бие том жижиг нь хамаагүй ямар ч барилдаанд зодоглохоор явахдаа ханийнхаа хийсэн хоол цайг амтархан хүртээд хүүгээ үнсээд, бурхан тахилдаа мөргөөд гардаг. Сэтгэл дороо мэдээж санасандаа хүртэл сайхан барилдах юм шүү гэж бодно. Х.Баттулга Ерөнхийлөгчөөс түрүү бөхийн шагнал гардаад зогсож байхдаа маш их бэлгэшээсэн. Хэдхэн сарын өмнө миний бие улсын баяр наадамд тав давж улсын цолны босго алхаад Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар улсын начин цолны тэмдэг, батламжийг гардаж байв. Тэгтэл их эзэн Чингис хааныхаа мэндэлсэн өдрөөр мөн төрийн тэргүүнээс түрүү бөхийн бай хүртсэн нь их сайхан санагдсан. Яагаад ч юм өөрөө бахархах сэтгэл төрснөө нуугаад яахав.

-Б.Орхонбаяр гэж сайхан залуу гараад ирлээ. Та хоёрын хувьд өнөө жил Сэлэнгэ аймгийнхаа наадамд түрүү үзүүрт үлдсэн. Дараа нь улсын наадамд хоёулаа начин болсон, сая энэ том баярт мөн л шалгарлаа. Орхонбаярыг давчихаад тугийн мандлын дэргэд үнсэж байгаа чинь, мөн индрийн өмнө Баянмөнх, Бат-Эрдэнэ гээд хүчит аваргууддаа мэхийн хүндэтгэл үзүүлж байгаа чинь хүмүүст их хүрэх шиг боллоо. Жудагтай залуу юмаа гэцгээж байна?

-Монгол бөхөд эрэмбэ, жудаг гэж том зүйл бий. Залуу бөхчүүд түүнийг дагалгүй яахав. Миний хувьд Г.Эрхэмбаяр гэж ард түмний хүндэтгэл хүлээсэн аваргын шавь. Багш маань надад жудаг ёс гэдгийг өөрөөрөө үлгэрлэдэг юм. Би Орхонбаяр дүүгээ ихэд хүндэтгэдэг. Цаашид улам сайн барилдах байх гэж итгэдэг. Бид хоёрын хувьд сонин учрал тохиол болж байна. Сэлэнгэ аймгийнхаа наадамд түрүү үзүүрт шалгарсан, дараа нь хоёулаа зэрэг улсын цолонд хүрсэн гээд. Дүүгээ хүндэтгэдэг хэрнээ бөхийн дэвжээнд бол яс үзнэ. Аймгийн наадамд би унасан. Саяхан болсон атрын 60 жилийн ойн баярт дөрвийн давааны нугалаанд таарч барилдаад мөн өвдөг шороодсон. Үндсэндээ би Орхонбаярт хоёр уначихаад байсан. Түүндээ шар хөдлөлгүй яахав. Сая бол би давна гэж, түрүүлнэ гэж гарсан. Түүндээ ч хүрлээ. Хоёр удаа тахимаа өгсөн барилдаанууддаа би анализ хийж, чухам юун дээр яаж алдав гэдгээ бодсон. Ингэж анализ хийж тооцоолсон маань энэ удаад давах нөхцөл болсон байх.

-Та түрүүнд ярианы завсраа хэллээ л дээ. “Миний багш Эрхэмбаяр аварга” гэж. Өнөө жилийн наадамд багшаараа тав давж улсын начин болсон санагдана. Тэр тухай асуумаар байна. Ер нь энэ жил начин болно гэдэгтээ хэр итгэлтэй байсан бэ?

-Энэ цагийн хүчит аварга багшаараа тав давж улсын цолтны эгнээнд багтсандаа их баярладаг. Цаашид цолоо баталж, мөн ахиулж улсын өндөр цолонд хүрч багшийнхаа ач буяныг хариулахсан гэж боддог. Надад итгэсэн итгэлийг нь алдахгүйн төлөө хичээн зүтгэх болно. Тийм л бодлоор бэлтгэл сургуулилтаа базаадаг. Дээрээс нь нутаг усны маань олон түмэн байна, бүгд л намайг сайн барилдаасай гэж бодож байгаа. Өнөө жилийн наадмын тухайд гэвэл урьд жилүүдийнхээс нэг л өөр байсан. Хамгийн гол нь огтоос стресс, нервгүй, сэтгэл амар амгалан байсан. Наадмын бэлтгэл дээр бэлтгэлээ дуусаад л элдэв янзын юм бодохгүйгээр унтаад өгнө. Ер нь толгой тавиад л нам унтчихна. Тэгж сайхан амарсан. Наадмаар төв цэнгэлдэхэд зодоглоод гарахад хүртэл сэтгэл нэг л тайван, санаснаараа барилдаад байгаа юм шиг. Гурвын даваанд Завханы Ш.Уламбаяр харцагыг, дөрөвт Болдын Сайнбаяр зааныг даваад тавын даваанд Эрхэмээ багшийгаа давж начин болсон.

-Зургаагийн даваанд Мөнхбат аваргатай барилдсан. Их сонин барилдаан болсон. Өөрөө бол аваргыг хаячихлаа гэж бодсон байх?

-Юуны өмнө маш сургамжтай барилдаан болсон гэдгийг хэлье. С.Мөнхбат аваргыг давчихлаа, ингээд улсын харцага болчихлоо гэж үү гэж бодогдсон. Яг тэр агшинд аварга миний дор эргээд би арай түрүүлээд газардчихсан. Их харамссан, гэвч цааш цаашдаа улам сайн барилдах үүд хаалга минь нээгдлээ гэж бодсон. Мөнхбат аварга үнэхээр уран барилдаантай бөх. Хүмүүс дараа нь “Мөнхбат аваргаас өөр хүн байсан бол чи гарцаагүй давах байсан” гэж хэлж байсан.

-Мөнхбат аваргад хийсэн баруун хавираагаа саяны барилдаанд Хангай, Бүрэнтөгс гээд дээгүүр барилдах бөхчүүдэд хийчих шиг боллоо. Бат-Өлзий харцагыг бас эвгүй унагасан?

-Монгол бахархлын өдрийн энэ барилдаанд мэдээж санасандаа хүртэл барилдсан. Бат-Өлзий харцагыг давуулж гуядаад давсан. Над руу мөргөөд ороод ирэхэд нь давуулаад гуядчихсан. Бид хоёр дотно сайхан найзууд, нэг багшийн шавь нар. Эрхэмээ багшийгаа дагаж улсын цолны босго алхсан залуучууд. Бат-Өлзийгийн хувьд уначихаад эргэлзсэн, жаахан гайхсан тал бий байх. Цагаан сарын барилдаанд манлайлж байсан сайн бөх шүү дээ. Бүрэнтөгс арслантай би аймгийн начин цолтой байхдаа нэг барилдаж байсан. Түүнээс хойш таарахгүй байж байгаад сая барилдлаа. Арсланг энэ намар 20 кг жин хассан гэж хүмүүс яриад байгаа. Жин хаслаа гээд барилдаан нь муудчихна гэсэн үг биш л дээ. Харин улам хурдтай гялалзсан барилдаан гаргана. Арслантай нуруу туруу ойролцоо учир барилдаан таарах юм билээ. Төрийн наадамд түрүүлж, үзүүрлэж байсан, аварга цолонд ойр яваа хүчтэн арслантай сайхан барилдсан. “Пүрэвдагва арслан, Бүрэнтөгс арслангууд унаад, мөн их шөвөгт үлдсэн Батсуурь аварга унангуут хүмүүс “Хангайгийн наадам боллоо” гэлцэж байтал чи Хангайг хаячихсан” гэж найзууд, дотны хүмүүс хэлсэн. Хангай харцагын хувьд бяртай, энэ цагт аргагүй сайн барилдаж байгаа бөх. Бид хоёр барьц сонгоонд тулж очоод би хавираад давсан.

-Улсын наадамд анх зодоглосон тухайгаа, мөн аймгийн цол хүртсэн тухайгаа хуваалцахгүй юу?

-2011 онд Ардын хувьсгалын 80 жилийн ойгоор анх улсад зодоглосон. Тэгэхэд сумын заан цолтой байлаа. Эрхэмээ багшийн Мөнхбат аваргатай үлдэж үзүүрлэн улсын арслан цолонд хүрдэг наадам юм. Чухам хэнд унаснаа би санадаггүй юм. Одоо бодох нь ээ, Ховдын аймгийн арслан Н.Батсайханд унасан санагдаад байдаг. Хэнийг нь сайн мэдээгүй, харин их л чанга унаснаа санадаг юм (инээв). Учраа бөх минь дайрч орж ирээд л яах ийхийн зуургүй аваад шидчихсэн. Толгой тархи эргэн нүд эрээлжлээд л явчихсан. Улсын наадам чинь ийм аймаар юм уу гэж бодогдохоор. Тэр жил мөн манай аймгийн 80 жилийн ой болж Г.Өсөхбаяр аварга тэргүүтэй олон том цолтой бөхчүүд очиж барилдсан. Миний бие дөрвийн даваанд Архангайн М.Цанлиг начинг, тавын даваанд Говь-Алтайн Ш.Тогтохбаяр начинг давж аймгийн начин цол хүртсэн. 2015 онд Сэлэнгэ аймгийнхаа наадамд аймгийн арслан Саранбаатар гэж олон жил сайн барилдсан ахтай үлдэн түрүүлсэн. Улсын наадмын тухайд бол 2016, 2017, 2018 онуудад хоёрын даваанд Баянхонгор аймгийн арслан Б.Бат-Орших, Завхан аймгийн харьяат улсын начин Г.Баасандорж, Сүхбаатар аймгийн харьяат улсын харцага Ш.Мөнгөнбаатар нартай хүч шавхсан барилдаан гаргаж дандаа барьц сонгоонд хүрч байж тахимаа өгсөн.

-Ингэхэд аав тань барилддаг уу, удамд тань бөх бий юү. Өөрөө биеийн өндөр болоод жин хэд байна. Баярбаатар гэж Өмнөд Монголын алдарт аварга байдаг. Мэдээж уулзаж байсан байх, энэ бүгдийг сонирхъё?

-Манай аав залуудаа барилддаг байсан. Сумын начин цолтой хүн бий. Намайг багаас минь бөхийн спортод хөтөлсөн хүн бол Сэлэнгэ аймгийн Спорт хорооны Данзангийн Эрдэнэбат гэж хүн байдаг. Бөхчүүд болоод спортын хүрээнийхэн энэ хүнийг андахгүй ээ. Харин Шуурайгийн Баянмөнх гэж хүн Эрхэмээ аваргад намайг аваачиж өгсөн. Тэгж л миний спортын зам мөр эхэлсэн. Монгол бахархлын өдрийн барилдаанд түрүүлчихээд Эрхэмбаяр багштайгаа холбогдож баяраа хуваалцсан. Бас өөрийнхөө үзүүлсэн амжилтыг үнэлүүлчих санаатай ярьж байгаа хэрэг. Дээр нь миний хамгийн их хүндэтгэдэг хүн бол “Монзол” группийн ерөнхийлөгч Чойжамцын Чинбат захирал. Би оюутан болж нутгаасаа гараад арав гаруй жил болж байна.Энэ хугацаанд аавын минь оронд аав болж намайг тулж түшиж өдий зэрэгт хүргэсэн хүн Чинбат захирал. Эрхэмбаяр багш маань дагуулж очин тус группийн бөх болгож цалин цавагтай залгуулсан. Миний гаргасан багахан амжилт энэ хүнтэй холбоотой. Энэ намар начин цолны наадмаа Мандал сум буюу Зүүнхараадаа хийсэн. “Чинбатын Ундрам сан”-гийн тэргүүн Ундрам гэж МУИС-ийн санхүү эрхэлсэн дэд захирал байна. Цолны минь наадмыг маш сайхан зохион байгуулсанд баярладаг.

Баярбаатар аваргыг би мэдэлгүй яахав. Өмнөд Монголд зохиогдсон барилдаануудад багшийгаа дагаж, ах нарынхаа хамт очиж зодоглож байсан. Тэгэхдээ Баярбаатар аваргатай уулзаж, зураг хөргөө татуулж байв. “Миний амьдаа, Ар Монголын хүчит бөх” гээд надад сүрхий хандана. Өмнөд Монголд Баярбаатар нэртэй ийм хүчит аварга байхад Ар Монголд бас яагаад Баярбаатар гэж аварга байж болдоггүй юм гэж хааяа бодогдоно, хүмүүс тэгж хэлэхээр эрхгүй санагддаг байх л даа. Гэхдээ сэтгэлд бодогдох яахав, хамгийн гол нь бэлтгэл сургуулилтаа шаргуу хийж, цаг наргүй хөдөлмөрлөж байж хүссэн амжилтдаа хүрэх нь мэдээж. Өнөөдөр миний өндөр нэг метр, 90 сантиметр байна. Жин гэвэл 150 кг байна. Ижий аавынхаа харамгүй хайрласан энэ бие хааг улам хөгжүүлж, аварга багшийнхаа зааж сургасан мэх бүрийг сайтар эзэмшиж монгол бөхийн олон сайхан цолонд хүрэхийн төлөө зүтгэх болно оо.

Түрүүч нь №233(6334), 238(6339) дугаарт

Ийм учраас амиа аврах нь, гэр бүл, овог аймгаа аврах нь нэр хүндээ хамгаалахаас давсан үйл хэрэг байсан гэсэн үг.

Хүн төрөлхтөн иргэншин суурьшиж, амь насаа аврах, гэр бүл үндэстнээ хамгаалахаас давсан үзэл санааны эрх ашиг бий болсоор байлаа. Тэр ч байтугай нэр төр, ёс суртахууны үнэт зүйлсээ хамгаалан амиа өргөх, тэр ч байтугай өөрийн үндэстэнтэйгээ байлдан тулдаг цаг үе ч бий боллоо.

Энэ зуур монголчууд нүүдэлчин хэвээрээ л байв. Харин олон жилийн дотоодын самуун, хагарлаа эцэслээд, Манж Чингийн ивээл, хараан дор буддистууд болон суув. Өөрөөр хэлбэл, “шар малгай асааж, аранзал орхимжинд хоргодон туулдаг нэгэн тийм улирал иржээ” гэж ойлгосон бололтой.

ХОЁР ДАХЬ ҮЗЭЛ САНАА

Хамаг амьтныг буян хийх замаар жаргаах суртлын улирал дуусав. Оронд нь даян дэлхийн пролетари нарыг хувьсгалт хүчирхийллийн аргаар албадан жаргаах суртлын улирал ирлээ.

ХIX зууны сүүлчээр Өрнөдөд коммунист үзэл санаа гарчээ. Үүнийг аж үйлдвэрийн хувьсгалын үрээр бий болсон ухамсартай ажилчин ангийн үзэл санаа гэж Зөвлөлтийн үед ухуулж байсан нь буруу юм. Харин, хүн төрөлхтөн боловсрон гэгээрч сэхээтэнтэй болсны үр дүн байлаа. Тэд баян хоосны ялгаа, нийгмийн тэгш бус байдлыг анзааран эмзэглэх болов. Улмаар, хүн бүр тэгш жаргалтай, баян хоосны ялгаагүй амьдарч болох арга замыг хэрэндээ л эрэлхийлжээ. Яг энэ хүсэл эрмэлзэл дээр хүч хэрэглэн байж нийгмийг тэгшитгэх Марксизмын үзэл санаа амилан боссон юм.

Өөрснөө санаачлан жаргаж, жаргааж өгөхгүй дүлий дүмбэ оргиод байгаа хорвоог хүч хэрэглээд албадан жаргаах энэ үзэл санаа хэдэн зуун сая хүний амийг залгиад “Аз жаргал өөрөө үүдэх ёстой. Хэнийг ч хөндлөнгөөс нь оролцон байж жаргаах ёсгүй” гэсэн ухаарал үлдээжээ.

XX зууны эхэн үеийн Марксист, коммунистууд үзэл санааныхаа төлөө амь амьдралаа золиосолсон хүмүүс байлаа. Тэд шорон гяндан, цөллөг, цаазын ялаас айдаггүй, үзэл санааныхаа төлөө тэмцэж явж.

Энэ зуур “үзэл санаа”-тай болж амжаагүй монголчууд малаа маллан, жилийн дөрвөн улиралтайгаа үзэж тарсаар л ажгуу.

1921 онд Хүрээг эзэлсэн Хятадын гамин цэргээс чөлөөлж өгөөч гэж Зөвлөлтөөс тусламж хүсэхээр шийдсэн хэдэн Монголыг улаантнууд дор нь өөрчлөн зохиомжлов. Яг л Сорхон шарын гэрийн функцийг Таргудай Хирилтуг өөрчлөн шоронд хөрвүүлж байсан шиг. Ингээд Богд хаанаа чөлөөлөхөөр мордсон ардын намынхан Богд хаанаас Монголоо чөлөөлөгчид болон буцаж иржээ.

Цаашдаа, монголчууд хэрхэн социализм байгуулсан нь энэ номын сэдэв биш учраас орхиё. Гол нь социализм байгуулсан далаад жилд Монголд нэг ч үзэл санааны марксист, амь амьдралаа түүнд зориулсан хувьсгалч төрсөнгүй гэхэд болно. Харин түүний оронд социализмыг зүгээр л нэг улирал хэмээн хүлээн авчээ.

Социализм нь монголчуудыг харах өнгөнөөс нь хотшуулан, суурьшуулсан боловч өөрөө нэгдсэн дэглэмтэй том хуаран байсан юм. Өнөөдөр, Норвеги, Швед эднүүсийг Скандиновын, Персийн булангийн орнуудыг “Булангийн орон” хэмээн товчилдог шиг Социалист системийг нийтэд нь “Социалист лагерь” хэмээн зүгээр ч нэг нэрлэдэггүй.

Бас л “Яг түүн шиг” гэлээ гэгчээр социализм байгуулагч монголчууд иргэншлийн нийтлэг ёс суртахуунд суралцахаасаа илүүтэйгээр, лагерийн дэглэмдээ зохицон, түүнийг даван туулахаар тэвчиж байсан ажгуу.

Дэглэм, хуаран хоёроос чөлөөлөгдөж эхлэв

Харин 1990 онд дэлхийн социалист систем задарсны дараа цогцолсон монголчууд хүн төрөлхтний суурин амьдрал ба хотшин хөгжих замнал руу сая орсон юм. Өнгөрч байгаа гучаад жил бол бидний хувьд амь наснаас илүү үзэл санаа, хувийн амьдралаас давсан ёс суртал, амь наснаас дээгүүр тавигдах нэр төртэй болох учиртай тийм зам бөлгөө.

Хэрвээ та, зохиогчийн бичсэн “Монголын соёлын альманах. Иргэншлийн замд” гэдэг номын уншсан бол “Монголчууд төрт ёсны хоёр мянганаар ярих түүхтэй ч, хотшил иргэншлийн утгаараа орь залуу үндэстэн юм” гэсэн өгүүлбэрээр эхэлснийг санаж байгаа болов уу?

Энэ хугацаанд бид хэр төлөвшин хөгжиж, орчин үеийн үндэстэн болон төлөвшихөд зайлшгүй хэрэгтэй ёс суртахуун, үнэт зүйлсийн нийтлэгтэй болж чадсан бол гэдэг хариугаа эрж буй асуулт.

Харвардын диплом өвөртөлж, нэрийн оёдолчны хослолоор гангарч, гурван хэлээр ус цас мэт ярьж, дэлхийн шилдэг эдийн засагчдаас эшлэсэн монголчуудад барууныхан эхэндээ маш итгэж, эзгүй хээрээс ижлээ олсон мэт найрсаг ханддаг байсан нь өчигдрийн явдал.

Бас тэдний гараас гарч буй нүүдэлчний шийдэл, увайгүй алхам, “ёс суртахуунтай байсанд орвол мөнгөтэй байсан дээр” гэдгийг илт тунхагласан байдалд нь хорвоо ертөнц ой гутаж эхэлсэн нь өнөөдрийн нүүр царай.

Харин Токиод Япон, Солонгост хангүүг, туркт түрэг шиг байж чадах мөртлөө, тал нутагтаа ирэхээр алийгаа алдан монголчлогддогийн нэгэн нууцын хураангуй эл бөлгөө.

Хүн төрөлхтөн хотшин суурьшиж, нэг нэгнээсээ бүрэн хамааралтай болсны дараа нийтлэг үнэт зүйлсийн цогц бий болжээ. Нийтээрээ (дотор нь өөрийгөө оруулаад) зөв шударга амьдрах хэрэгцээ гарсан учраас л ёс суртахууны үнэт зүйлс нь нийтээрээ дагадаг номлол болжээ. Үзэл санааны “Үхүүт зангилаа” ч гэмээр юм уу?

Гэхдээ энэ цогц үзэл санаа, үнэт зүйлсийн нийтлэг нь хуарангийн дэглэмд бүрдэггүй аж. Тодорхой утгаар сургууль, шорон хоёр хүнийг хүмүүжүүлдэг боловч мааш ялгаатай. Сургууль соёлын газар хүнийг үүрд дагаж явах дадалд сургадаг. Харин шорон, хуаран бол түр зуур тэвчин дагаж яваад орхих дэг ёсыг мөрдүүлдэг. Монголчуудын дамжин гарсан Социалист лагерь бол яг л амь насаа, гэр бүлээ, ажил төрлөө аварч үлдэхийн тулд түр зуур дагах дэглэм, тэвчин өнгөрөөх хугацаа байлаа. Нүүдэлчид ийм юманд дадамгайг хэлэх үү!

Ганцхан социализм ч монголчуудын хувьд түр зуурын дэглэм байсан юм биш. Тал нутгийн цаг уур, ээлжлэх дөрвөн улирал ч монголчуудын хувьд дөрвөн янзын дэглэм байсан хэрэг.

Жинхэнэ утгаараа, 1990 оны социализмын задралаар л монголчууд Социалист лагериас төдийгүй, “дөрвөн улирлын дэглэм”-ээсээ жинхэнэ утгаараа чөлөөлөгдөж эхэлсэн билээ. Чөлөөлөгдөж эхэлсэн болохоос биш, чөлөөлөгдсөн юм биш гэдгийг давхар саначихаарай. Монголчууд бол хотшил, иргэншлийн утгаараа орь залуу үндэстэн гэж энийг л хэлээд байгаа юм аа. Бас сайн муу нь хамаагүй туйлбартай нэг ёс суртлын нийтлэгтэй болж чадахгүй, хадны үенгийн зүс мэт хувирамтгай өнгөтэй яваагийн нууцыг эндээс хайгууштай санагддаг аа.

Хүмүүжүүлэх лагерь, шоронгоос суллагдсан хүмүүст эрх чөлөөнд дасан зохицох нь маш хэцүү. Учир нь хорих лагерь тэдний эрх чөлөөг хасдаг ч амьд байлгах үүргийг өөртөө авдаг. Суллагдагсад, амьдралаа өөрөө хариуцах, хоол хүнсээ олж, амьдрах орон байраа бий болгох үүрэг хүлээнэ. Энэ хариуцлагыг үүрч дийлээгүй олон хүн шорон руу буцах сонголт хийдэг.

Харин хуарангийн тогтцоос, бас улирлын дэглэмээс чөлөөлөгдсөн боловч өөрийгөө авч явах хариуцлагын өмнө мятарсан үндэстэн яадаг вэ? Эрх чөлөөг нь хураан аваад, өөрийг нь ажил хөдөлмөрийн нэгжийн хувьд тэжээж байсан тогтоцоо сэргээхийг мөрөөддөг үү?

Яадаг ч байсан эрх чөлөөнөөс уйдагчдыг хүлээн авах бэлэн зэхээний лагерийн дэглэм байхгүй юм…