Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Дорнодын утга зохиолын нэгдлийн галыг манаж Буйр нуурын хаяа, Хэрлэн мөрний хөвөө, Тамсагийн цэнхэр хязгаарт он он жилээр сууж буй найрагчийн яриа танд сонин байх болов уу. Ингээд МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Цэрэндоржийн Жамбалгаравтай хөөрөлдсөнөө толилуулъя.

-Таны хувьд дорнын уудам талдаа он он жилээр сууж шүлэг найргаа туурвиж ирсэн. Утга зохиолд анх хэрхэн хөл тавьснаас хоёулаа яриагаа эхлэх үү?

-Би Улаанбаатар хотын Анагаахын дунд сургуульд 1971 онд элссэн хүн л дээ. Одоогийн НИК компанийн байранд манай сургууль байлаа. Хотын төвд, хэвлэлийн комбинатын яг хажууд гэсэн үг шүү дээ. Уран зохиолын багш маань Р.Ядмаа гэж хүүхдийн зохиолч хүн байж, тэр үеийн нэртэй зохиолчдыг таньдаг, уран зохиолч эмч нар болох А.П.Чехов, С.Эрдэнэ, Ш.Ванчаарай, А.Вересаев гээд л ярьдаг, заримдаа ч сургууль дээр халамцуу сууж байхаасаа сийхгүй нэг үгээр нэлээд билэг танхайдуу гэхээр хүн байж таарсан юм. Эмнэлгийн сургуулийн хүүхдүүдэд гэхэд уран зохиолын хичээлийг маш гоё заадаг, хүний амьдрал, хувь тавилангийн тухай өөрийн гэсэн “философи”-той, бас ч эсэргүүдүү яриа хөөрөөтэй тэр эрхэм хүн л намайг уран зохиолд эргэлтгүй дурлуулсан болов уу даа. Нэг өдөр саарал даавуун дээлтэй, улаан хамартай, урт буурал үстэй нэгэн халмаг эрхмийг дагуулан ирж уран зохиолын дугуйлангийн оюутан биднээс гурав, гурван төгрөг татан шарыг нь тайлангаа цаг орчим ном тавиулсан нь миний анх удаа сонссон яруу найргийн лекц байж. Төрийн шагналт нэрт яруу найрагч Ц.Гайтав абугайтай танилцах завшааныг тийнхүү шүүрч явсан байнам. Шүлэгт үг дутахын зовлон гэж байх, тэрнээс илүү зовлон бол шүлэгт үг илүүдэхийн зовлон гэж буй гээд л хөврүүлж өгч байсан даа, Ц.Гайтав гуай. Дорноддоо ирж 1975 оноос Утга зохиолын нэгдэлдээ элсэж өнөөдрийг хүртэл явж байна. Дорнодын Утга зохиолын нэгдлийн эрхлэгч гэдэг сэтэртэй нэлээд олон жил болчихлоо. Өрөөл хүн байтугай өөрөө ч энэ сэтрээсээ уйдахаар цаг хугацаа өнгөрч. Гээд яана гэхэв. Яруу найргийн гурван ном гаргасан. Нэлээд сүүлхэнд дээ. Уг нь хар залуугаасаа шүлгээ бичээд л байсан юмдаг. Хааяа ганц нэг сонинд гарна аа. “Улаан Од”, “Эх орны манаа”, “Утга зохиол” гээд л. “Цог” сэтгүүлийн “Оч” буланд 1984 онд хэдэн шүлгээ хэвлүүлээд хөл газар хүрэхгүй баярлаж явлаа.

-Та бол цэргийн хүн. Эх орны үнэ цэнэ, хил хязгаарын үнэ цэнэ гэдгийг яс махаараа мэдэрсэн уран бүтээлч. Ер нь хуучин цагт Чойжамцын Ойдов, Дашзэвэгийн Сэнгээгээс аваад бүгд л галын шугамд явж байсан юм билээ?

-Эх орны зүүн болоод зүүн өмнөд хязгаарт бараг хорин жил зогссон шүү. Залуу насанд эр хүн цэргийн албаа хааж торгон хилээ маналгүй яахав. Хэн хүнээс санал асуудаггүй юм чинь тэр. Тэр сайхан хийморьтой албанд гэрээ ачиж, гэргий хүүхдээ дагуулаад хэдэн жил нүүдэл хийсний ач, олз гэвэл цөөн хэдэн шүлэг минь нэг их сод, содонгүй гэхэд эрхбиш цэргийн жагсаал шиг жигдэрч чадсан болов уу гэж бодох юм даа. Эх орон, эр цэргийн сэдэв, баатарлаг уянгын яруу найраг гэдэг одоо цагт айхавтар ховордоо ч юм уу. Жилдээ нэг удаа Батлан Хамгаалах яам “Эх орны цэрэг” гэж наадам зохиож байна уу даа. Ноднин нэг оролцож үзсээн.Тэгээд ч мань мэт нь энд тэндхийн найр наадам хэсээд явах зав чөлөө гарахгүй юм. Хөдөөдөө хөхөрсөн над шиг хүнд зохих, зохихгүй наадам цэнгэл, идээ будаа гэж бас байх шиг байна аа. Эх орны үнэ цэнэ, эх орончийн дуу хоолой хэзээ хэзээнээс илүү хэрэгтэй болж байгаа гэдэгтэй бол санал нэг байна. Харин хий хоосон хийрхэл, хаяа хатавчаа хадарсан, хамаг юмаа харлуулсан нэхэл зүхэл зонхилоод эхэлбэл тусгүй байх. Ерөөс жинхэнэ хүний зовлон жаргал, хайр энэрэл, харуусал, гуниг энэ бүхэн чинь л эх оронч уран бүтээлчийн мөнхийн сэдэв юм биш үү. Дашзэвэгийн Сэнгээ гэдэг тэр нэрт яруу найрагчийг дайнд явж байсан гэж дуулаагүй. Дотоод яаманд хичээнгүй ч бил үү цолтой дарга явсан гэж уншиж байсан санагдах юм. Би мэдээгүй байж болно л доо.

-Алдарт Халхын гол, Буйр нуур гээд түүхт газруудад зохиолчид олонтаа очсон. Тэр бүрийд Дорнодоор дайрахдаа тантай уулзана. Дорнын талд Жамбалгарав байгаа гээд л ярилцдаг. Санжмятавын Дашдэндэв гуай, Далантайн Тарваа гуай гээд бүхий л аваргуудтай та залуугаасаа уулзаж учирч явсан. Тэр сайхан он жилүүдээ эргэж дурсахгүй юу?

-Дорнодынхон азтай хүмүүс шүү. Аугаа Ц.Дамдинсүрэнгийн уугуул нутаг, Данзангийн Нямсүрэнгийн суугуул орон зай гээд бод доо.Зохиолчид очдог юм аа.Бид чинь цагтаа Ц.Дамдинсүрэн гуайгаас захиас шүлгийг нь авч Д.Цэвэгмид ахайгаас гар бичмэл захидлыг нь гардаж явлаа шүү дээ.Саяхан гэхээр дээ.34 дэх “Болорцом”-ыг Чойбалсан хотдоо хүлээж авсан. Манай нутгийн хүүхнүүд “Болорцом”-д гоёх дээлээ Улаанбаатарын оёдол-урлангуудад захиалгаар хийлгэж өмсөцгөөсөн гэж байгаа. Ийм нутагт яруу найрагч байх гэдэг асар их жаргал шүү. Даанч нутгийн шүлэгчид нь бүгд нэгийн даваанд бүдэрцгээсэн нь нэг тиймхэн. Одоо болтол нууц-хууч нь дуусаагүй ухаарал, урам хугарал, урагш тэмүүлэх эрч хүчийг хайрласан тэр жилийн наадам бидэндээ бол шинэхнээрээ л байгаа. Тэгээд ч Янжинлхамын хөргийг хуйлаад явчихсан болохоос яруу найрагчийн минь зүрхийг суйлаад явчихсан биш. Халхын голын ялалтын 75 жилээр юм байна. П.Алтангэрэл маань дэмжиж аймаг маань даагаад “Ялалтын цом” цэрэг эх орны сэдэвт үндэсний яруу найргийн наадмыг Дорноддоо 2014 онд зохион байгуулсан.Хишиг шагнал нь ч жишиг болохоор байсан.Шалгарсан 25 найрагчийн бүтээлийг Ж.Нэргүй, О.Чинбаяр, Ш.Дугар нар орос хэлэнд хөрвүүлж орос монгол яруу найргийн түүвэр болгон хэвлүүлж ойд ирсэн орос нөхдөдөө бэлэг болгосон. Тэр наадамд Монголын өнөөгийн сор гэхээр найрагчид бараг оролцсон, айрагдсан зарим нь Халхгол, Буйрын чиглэлд амарч зугаалцгаасан юм байна шүү. Дорнодынхон бүгд л мэнд сайн байцгааж байна аа. Н.Мөнхсайхан, П.Гэрэлхүү, Б.Мөнгөнтуул, Дамдинжав, Д.Ган-Очир, Л.Хэрээ, Ц.Төртайван, С.Дашдэндэв, Д.Тарва, Б. Дашцэрэн, Г.Амар, Г.Аким, Д.Бямбаа гээд манай нутгийн гарвальтнууд уран бүтээлийн ай савд хэдэн арваараа байсан, байсаар ч буй.

-Тантай уулзаад хамгийн түрүүнд асуух хүн нь яах аргагүй Эрээнцавын Нямсүрэн. Та бол Нямсүрэнгээ мэдэхийн дээдээр мэдэж, хайрлахын дээдээр хайрласан хүн. Нямсүрэн ахын тухай энгийн гоё, нандин дурсамжуудыг та л хуваалцана даа?

-Хандмаа эгч шиг чинь хайрлана ч гэж юу байхав. Хөөрхий Хандмаа минь өнөө ч Эрээнцав нутагтаа өртөөний жижигхэн байшиндаа Нямсүрэнгийнхээ галыг нь гандаачихгүй, урланг нь сандаачихгүй гээд гань ганцаар сууж л байна. Хайрын дээд гэдэг чинь тэр л байх. Бид яахав, эр хүн шиг нөхөрлөж сайдаж муудаж, салхи шиг шилэрч, бороо шиг шивэрч явсаан. Нямсүрэн, Нэргүй, Алтангэрэл бид хэдийн харсан овоо, хажуулсан хонхорт дарсны лонх бөндийж талын салхи өндийж байсан нь нэг бус байх. Хаа нэг зорьж очиход Нямсүрэн минь ч сайхан шүү дээ. Эрээнцав өртөө, Чулуунхороот сумын омогтой, домогтой бүхэн цуглаад л… Хотын “боов” амсах гэж, хойноос орж ирэхэд нь “гаалийн хяналт”-аар илрүүлж гэхдээ л бултуулж амжсан ганц нэг юмны бөглөө мултлах гэж бөөн хөл хөөрцөг. Мань мэтийгээ магтах гэдгийг үзүүлж өгнө. Нутгийн олондоо нэр нүүртэй ч гэж юүхэв. Энүүхэндээ гэхэд өөрийгөө жаахан тоох гэж, амихандаа Нямсүрэнгээсээ хэдэн сайхан үг сонсох гэж л би мэт нь Эрээнцавыг зорьдог байсан байх аа даа. Ж.Нэргүй гавьяат, Их Хуралд байсан П.Алтангэрэл бид хэд Д.Нямсүрэнгээ бараадан Дорнодод гал залгилж шал дэрлэж галзуурах нь халаг сагаж сагсайж байсан он жилүүд зэгсэн хуучирсан нь цагийн эрх биз. Нямсүрэн минь тэнгэрт дэвшээд бараг хорин жил болчихож. Залуухан шүлэгч асан Ж.Нэргүйгээ улсдаа нэртэй дуун хөрвүүлэгч, судлаач эрдэмтний зэрэгт хүрэхийг, зартай шүлэгч болох байсан П.Алтангэрэлээ төр түшилцэн, яам тамга мэдэлцэхийг харж хайрлаж яваа би бас азтай хүн юм. Энэ дашрамд хэлэхэд, ах нь Чулуунхороот сумын эрхэм дарга нарт, УБТЗ-ын эвэртэн, туурайтангуудад Д.Нямсүрэнгийн дан цагаан байшинг нь гэр музей болгоод өгчихөөч, Г.Хандмаа гэргийг нь тэр музейн эрхлэгч гэдэг юм уу, үйлчлэгч гэхнээ ч яахав болгоод сум, төмөр зам хоёр мэдэх мэдэхээ мэдээд аваад явчихаач гэж гуйгаад л байгаа. Бүтэх байлгүй л гэж найдна.

-Мөн танаас Лам Со (Тогоонтөмөрийн Содномнамжил)-гийн тухай, Бат-Оршихын тухай, Тайван, Хүрэлчулуун гээд авьяаст билэгт сайхан залуусын тухай асуулгүй өнгөрч болохгүй нь?

-Тийм шүү. Яахын аргагүй үе тэнгийн хэдэн сайхан яруу найрагчид бие биенээ дагасан, дарвисан юм шиг л яваад өгцгөөсөн. Б.Бат Орших чинь 90-ээд оныхон дундаа тод л “од” байгаа биз дээ. Т.Содномнамжил бол бүүр өөр ангид их авьяастан, гайхамшигтай бурханлиг-уянгалаг найрагч байв шүү дээ. Манай Б.Тайван, Г.Хүрэлчулуун нарыг яруу найраг, уран бүтээлдээ ямар үнэнч, туйлбартай бичиж туурвиж явсан гэж санана. Энэ хэдийгээ алдчихаад нэг хэсэгтээ л гундсаан. Цэцэг үнэргүй, цэцлэх нь үнэгүй мэт болохыг тэр үед л нэг мэдэрсэн. Инээгээд зөрсөн бүсгүйн нүд хүртэл жаварлаад байх шиг санагдаад угаас тэнүүхэн тал нутаг минь хов хоосон харагдаад хэцүү юм билээ. Дорнод нутгийн минь араншин, тэнгэрийн таалал тийм байсан юм болов уу. Б.Бат-Орших, Т.Содномнамжил хоёр энэ Улаанбаатарын их хөл үймээн, хөөсрөл, хийсрэл дунд эвдэрч шаналсаар нутгаа бараадсан ч болов уу. Тэгээд тэгээд тэссэнгүй дээ л гэхээс.

-Хэдэн жилийн өмнө та бид хоёр манай өрөөнд нэг сайхан ярилцлага хийсэн ч би утсаа хаяад, өнөө яриа маань “будаа” болсон. Тэгэхэд та Ж.Нэргүйгээ дагуулаад ирсэн. Нэргүй ах та хоёрын үерхэл нэг л сайхан сэтгэгдэл төрүүлэх нь бий.Нэргүй ах чинь Дорнодын ус сувагт ажиллаж байсан.Та хоёрын паян дуусахгүй дээ?

-Ж.Нэргүй бид хоёр чинь Дорнодын утга зохиолын нэгдэлд 1977 оны нэг өдөр элссэн чацуутнууд байхгүй юу. Би нуруугаар өндөр, Нэргүй маань уран бүтээлээр өндөр л болохоос үе тэнгийн хоёр. Тэгээд л найзалсан. Ёстой л урт мориндоо сундалдаж уужим дээлэндээ багталцаж явсаар нэг л мэдэхэд 60 гараад 70 дөхөөд явчихаж. Чиний хэлсэн тэр ярилцлагыг үнэнээ хэлэхэд би нэлээн хүлээж харсан байх шүү. Одоо ингээд ярилцаж суухад тэр үед юу юу гэж ярьснаа бараг л мартчихаж. Лав л өнөөгийн энэ ардчилал, эрх чөлөө дахиж бидэнд олдохгүй юм шүү, нэгэнт сонгосон замдаа эргэж буцалгүй явахаас өөр гарцгүй, эх орны минь ирээдүй, үр хүүхдийн минь гэрэл гэгээтэй амьдрал бид бүхний туйлбартай, хичээнгүй, үнэнч шударга байж чадах эсэхээс л хамаарна гэж хэлж байснаа сайн санаж байна. Ах нь энэ бодлоосоо одоо ч ухраагүй ээ. Хоёр ахынхаа паянг жинхэнээсээ яриулья гэвэл чи дуу хураагуураа унтраагаад “Өдрийн сонин”-д нэг мөр ч гаргахгүй гэж ам өчгөө өгвөл болж байна. Танай сонин гэдэг чинь П.Хашчулуунаас эхлээд юм дуулгахын аргагүй “хэцүү” хүмүүсийн орон гэр гээ биз дээ. Чи ч бас нэг нь л байж таараа. Тэгэхлээр ам хэмжээтэй, адал явдал хамжааргатай нь дээр байх аа, Тийм биз хө. Зүгээр л захаас нь хэлэхэд Ж.Нэргүй тамхи шившихгүй, би архи амсахгүй гэж андгай тавилцчихаад арван жил болж байна уу даа. Хэн хэн нь хэлсэндээ хүрч чадаагүй болохоор дүндээ дүн. Нэг дээ нэг гээд хөхрөлдөж явдаг юм.

-Та ер нь Нямсүрэн, Нэргүй энэ хэдээсээ өөр утга зохиолд хэн хэнтэй ойр явж ирсэн бэ. Таны шүлэг найргийг үнэлж дүгнэж хэлсэн найрагчид гэвэл хэн байна?

-Тээр хол, тэнгэрийн хаяанд шахуу суудаг намайг гэх хүн тийм олонгүй ч бас цөөдөхгүй юм шиг ээ.Ахмадуудаас гэвэл алдар цуут Т.Галсан гуайг хүндэлж явдаг. Илүү юмгүй хэлэхийн эрдмийг энэ хүнээс сурч яваа гэж боддог. Адилхан хилчин юм гээд Б.Доржпалам найрагчтай дөрөө их нийлдэг байв даа. Ай Төмөр-Очир, Агваржин Ж.Баяржаргал, “шар” Мийгаа гээд нөхөд бас байх юм аа. Хэнтийн Биндэрт Балдансодномын Энхжаргал гээч нэг сайхан буриад бий. Цаад Баяржаргал чинь “Утга зохиол” сониндоо Жамбалгарав бол Дорнодын тэргүүн найрагч гэж цоллоод. Тэгж болдог ч юм уу, үгүй ч юм уу, мэдэхгүй. Би лав хэрэндээ их л хөөрсөн дөг. Амьтан хүний дургүй хүргэсэн ч байх. Яадаг юм. Андын үг алт гэдэг юм чинь. М.Амархүү, Доржсэмбээ гээд нүд дүүрэн дүү нар ч олон. Амархүү намайг нэг матарласан юм байна. Одоо гарах “Хайрлахын тал” номынхоо хавтасны зургийг зуруулна даа. Лувсангийн Пүрэвдорж зохиолч ариутган шүүж байгаа юм. Энэ хүний тууж романыг нь түүж уншсаар сүүлдээ нэр зүс мэдэх болж танилцаад энэхүү эх орны эр цэрэг, эрхэм хүмүүнийг ихэд хүндлэн биширч явдаг болсон доо. Зохиолчдын хорооны М.Саруулдалай маань Дорнод нутагт их элэгтэй, бидэндээ их түшигтэй хүн юм шүү дээ. Тэгээд манай Г.Мэнд-Ооёо байна. Зүүн Монголоос тодорч буй нэг том сэхээтэн, өөрөө тодорсон “Гэгээнтэн” гэж боддог шүү.

-Сүүлд танаас уран бүтээлийн тухай асууя. Зохиолчдын эвлэлийн шагнал ямар бүтээлээрээ хүртэж байв. Сүүлд бичсэн шүлгүүдээсээ сонирхуулаач, ах минь?

-Би түрүүн хэлсэн дээ. Яруу найргийн гуравхан номтой гэж. Бичсэн шүлэг, дууль гэвэл нэлээд тоо гарах байх. Хоёр гурван найраглал бичсэн байна лээ. Сэтгүүл зүйн гэх юм уу, хэдэн ном байна. Ганцхан жүжиг бичиж Дорнодынхоо театрт тоглуулсан. Уран бүтээлийн хувьд нэг иймэрхүү. Сүүлийн үед дууны шүлэг ч бичиж үзэж байна.“Сүүдрийн од” түүвэрт орсон шүлгүүдээрээ 2011 онд Зохиолчдынхоо эвлэлийн шагналыг хүртсэн. Одоо нэг номоо эмхлээд хэвлүүлэх санаатай, жаал жуул засаж янзалсан шиг сууна. “Хайрлахын тал” гэсэн нэр базаачихаад л…Шүлэг унших, бичихээс илүүтэй бодож суухыг эрхэмлэх үе ирдэг гэж үнэн бололтой. Ганц нэг бичсэн шүлгээ гайгүй ноолж ноороглоод, ноцолдоод ч байх шиг. Чи надаар дөрвөн мөрт л хэлүүлэх гээд байна аа даа. Алдхан биендээ, эзэн байх алдаж болохгүй эрх чөлөөгөө эндүү нь үгүй эдлэхсэн гэж тэмүүлсэн, энээхэн хэдэн жилийг хэлэхээ хэлж хийхээ хийсээр яваад дуусна гэж шийдсэн, хол ойрын хүмүүсээс илүү холбирох сэтгэлийнхээ ончроог тайлахсан гэж хичээсэн, зүс зүдүү, яс ядуу өвгөн нэгэн л болж байх шиг байна. Эх орны даалгасан ачаа, эгэл нөхдийн илгээсэн итгэл, хувь, хувьсгалын тов, тохироо алинд ч бүтэн нэртэй, бүлээн төрхтэй явахсан гэж хичээх юм аа, муу ах нь. Ингэсгээд болих уу даа, дүүдээ их баярлалаа.

Цагаан сарын бөхийн барилдаан жаран гурван оноос эхэлсэн түүхтэй. Нэгдэпч малчдын баяр гэх тодотголтой анхны барилдаанд жаран дөрвөн бөх хүч үзсэнээс дархан аварга Мөнхбат зургаа даван түрүүлжээ. Үзүүрт нь Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын Уйлган голоос төрсөн гурван аваргын нэг уран барилдаант Чойжилын Бээжин аварга үлдсэн байна. Их шөвөгт Өлзийсайханы Эрдэнэ-Очир, Лувсанчимэдийн Сосорбарам нарын хүчит арслангууд үлджээ. Сонирхолтой нь Цагаан сарын анхны барилдаанд “хоёр Мөнх” анх удаа учраа таарч байжээ. Баянаа аварга гэхэд аймгийн начин цолтой залуу зодоглож дунд шөвөгт шалгарч, Мөөеө аваргыг заан цолгой байхад нь тахимаа өгч байж. Жаран гурван оны улсын наадамд Мөнхбат аварга Сосорбарам, Мижиддорж нарын арслангуудыг найм, есийн даваанд цувуулан орхиж түрүүлсэн юм. Цагаан сарын барилдаанд сайн барилдсан бөх тэр жилийнхээ наадмыг өнгөлж барилддагийн жишгийг ийнхүү Мөөеө аварга тогтоож байсан.

Залуу бөх Баянмөнх мөн л тэр жилийн наадмаар улсын арслан Гялдангийн Цоодолоор тав давж улсын цолны босго алхаж байв. Жараад оны дунд үеийн Цагаан сарын барилдаан арван хэдэн бөхийн хооронд өрнөдөг байсныг ахмад бөхчүүд болоод бөх судлаачид хэлдэг юм. Арван хэдэн бөх гэдэг нь Дамдин аварга, хоёр Мөнх, Бээжин, Цэрэн аваргууд, Чойжилсүрэн, Мижиддорж, Эрдэнэ-Очир, Сосорбарам, Дагвасүрэн нарын арслангууд, Зундуй, Өвгөнхүү, Дашдаваа нарын начингуудыг хэлж байгаа хэрэг. Эдгээр бөхчүүдтэй Өмнөговийн Дэмүүл, Булганы тэмээ өргөдөг Жамьяандорж, Дорнодын Түвшин нарын бөхчүүд хөдөөнөөс ирж хүч сорино. Энэ хэд дундаа мэдээж хоёр Мөнх нь онцгой байж таарна. Мөөеө, Баянаа аваргууд Цагаан сарын барилдаанд тус тусдаа долоо, найман удаа түрүүлсэн түүхтэй. Жаран зургаан онд Б.Түвдэндорж. Ш.Батсуурь, Д.Дамдин. Ж.Мөнхбат, С.Цэрэн нарын таван аварга манлайлж боссон барилдаанд залуу заан Х.Баянмөнх анх удаа түрүүлжээ. Тэрээр их шөвөгт Дамдин аваргыг, үзүүр түрүүнд тухайн он жилүүдэд төрийн наадамд босоо байсан Мөнхбат аваргыг орхиж түрүүлсэн байна. Тэр жилийн Сap шинийн барилдаанд Архангайн Чулуутын Т.Зундуй заан их шөвөгт шалгарсан удаатай. Таван аварга зүүн баруун жигүүрийг манлайлсан баярт Пагмын Аюуш арслан Баянхонгор аймгийн Богд сумаасаа ирж барилдсан нь бөх сонирхогч олныг баярлуулжээ. Аюуш арслан дөчин есөн оны улсын наадамд Батсуурь аваргатай үлдэж түрүүлсэн. Гэвч түүнд арслан цолыг нь өгөлгүй, худлаа барилдаж нам засгаа доромжилсон хэмээн наадмын комиссоос шийтгэл хүлээлгэж байсан удаа бий. Далаад оны Цагаан сарын барилдаанд Мөееө, Баянаа аваргууд болон Жамбалын Хайдав, Пүрэвийн Дагвасүрэн, Мядагийн Мөнгөн нарын арслангууд, Дасрангийн Мягмар, Доноровын Долгорсүрэн нарын заанууд. Говь-Алтайн Дүгэрийн Цэрэндаш, Увсын Дамирангийн Баатаржав, Төмөрийн Артаг, Булганы Чимэдийн Лундаа, Дамдингийн Галдандагва нарын хүчтэй начингууд шуугиулж байжээ. Далан нэгэн онд өндөр ойн одтой бөх гэдгээрээ зартай Сэрээтэрийн Цэрэн аварга Дамдин аваргатай үлдэж түрүүлж байсан.

Спортын ордонд цугласан олон “Ойн одтойгоороо Цэрэн түрүүлнэ биз” гэцгээж байсан гэнэ. Үнэхээр ч монгол бөхийн гучин хоёр шинжийг хадгалж төрсөн гэгддэг Цэрэн аварга түрүүлсэн байна. Далан хоёр оны Сap шинээр Говь-Алтайн Хөх морьтын Ундрахын Пүрэв заан Дашдоржийн Цэрэнтогтох аваргыг начин цолтой байхад нь гурвын даваанд, Сосорбарам, Дагвасүрэн нарын арслангуудыг дөрөв, тавын даваанд дараалуулан өвдөг шороодуулж их шөвөгт Дамдин аваргыг давснаар Баянаатай үзүүр түрүүнд үлдэж байжээ. Тэр жилийн Цагаан сарын шуугианы эзэн нь Пүрвээ заан байсан аж. Далан зургаан онд Мөнхбат аварга тав дахиа түрүүлж Сосорбарам арслан үзүүрлэж байсан. Төв аймгийн хоёр хүчтэнтэй их шөвгийн гуравт Ховд аймгийн Буянт сумын харьяат Монгол Улсын заан Дасрангийн Мягмар начин цолтой үлдэж байлаа. Мягмар заан Ёндонгийн Ишгэнээр дөрөв, Дүгэрийн Цэрэндашаар тав, Жамбалын Хайдаваар зургаа давж шөвгөрөөд Мөөеө аваргад тахимаа өгч байсан.

Төв аймгийн хүчтэнүүд түрүү үзүүр булаалдсан наадамд “Бүрэнгийн бүдүүн гуят” гэгддэг Мөнхийн Загдсүрэн начин Хэнтийн Барамсай заанаар гурав, Сэрээтэрийн Цэрэн аваргаар дөрөв давж байсан удаатай. Далаад оны сүүл үеэс хоёр Мөнхийн халааг “Алдар”-ын тамирчид болох Цэрэнтогтох, Хадаа нар залгаж авсан байна. Тухайлбал, далан найман оны Сap шинээр Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын Дашдоржийн Цэрэнтогтох аварга заан цолтойдоо хоёр Мөнхийг дараалуулж өвдөглүүлээд түрүүлж байсан түүхтэй.

Цэрэнтогтох аварга тэр жилийнхээ наадамд Дамдин, Баянмөнх, Мөнхбат аваргуудыг 7-9 даваанд дараалуулж орхин түрүүлж Улсын арслан цол хүртэж байсан юм. Тэр жилийн гурвын давааны төгсгөлд Ё.Ишгэн Дундговийн “харлаг” хэмээх Жавзмаа начинтай, Д.Цэнд-Аюуш Архангайн Г.Жалаа начинтай, З.Дүвчин Цэвээнжавын Ванчигцэрэн начинтай тус тус хүч үзсэн байна. Ишгэн, Цэнд-Аюуш, Дүвчин нарын заанууд начин цолтой байсан үе юм. Далаад оны төгсгөл, наяад оны эхээр Булганы Дэндэвийн Амгаа, Говь-Алтайн Ринжийбуугийн Давааням, Өвөрхангайн Ёндонгийн Ишгэн, Зэвэгийн Дүвчин, Увсын Өлзийн Тулгаа нарын хүчтэй заануудтай Баян-Өлгийн Одмойн Бахыт, Ховдын Адуучийн Баатархүү, Булганы Жамцын Бор, Дундговийн Цэгмидийн Улаанхүү, Өмнөговийн Дашдуламын Багахүү, Өвөрхангайн Довдонгийн Дашжамц, Сүхбаатарын Жанцангийн Чулуун нарын хүчтэй начингууд (одоогийн харцага) ихэвчлэн тунадаг байсан. Дээр нь Бандийн Ганбаатар арслан, Дамдингийн Баяраа гарьд нар нэмэгдэх нь мэдээж.

Наян онд Дагвасүрэнгийн Хадбаатар аварга cap шинийн барилдаанд түрүүлж бөхөд хайртай олон түмнээ баярлуулсан удаатай. Тэрээр түрүү үзүүрт Доноровын Долгорсүрэн заантай тунаж монгол гутлыг нь сугартал дүүгүүрдэн хүч бяраар илүүрхэж түрүүлсэн байдаг. Хадаа аваргын тэрхүү барилдааныг “араажив”-аар бөх сонсож суусан олон өөрсдөө түрүүлсэн мэт баярлаж байсныг хүмүүс дурсдаг юм. Наян нэгэн оны Мөнхбат аварга зургаа дахиа түрүүлж, Цэрэнтогтох аварга үзүүрлэсэн тэр жилийн барилдааны шуугиан нь Говь-Алтайн Нэмэхбаяр гэдэг залуу байжээ. Сүүлд буюу наян зургаан онд улсын цолонд хүрсэн тэрээр Хайдав арслангаар гурав, Долгорсүрэн заанаар дөрөв, Галдандагва начингаар тав давж шуугиулжээ. Гурвын давааны төгсгөлд Дамдингийн Галдандагва начин Булганы Жамцын Борыг, Ёндонгийн Ишгэн Сүхбаатарын Жанцангийн Чулууныг амлаж, Ховдын Баатархүү, Өмнөговийн Багахүү нар тунаж байсан удаатай. Адуучийн Баатархүү начин Багахүүгээр гурав даваад Мядагийн Мөнгөн арсланг заан цолтой ид байхад нь дөрвийн даваанд өвдөглүүлж бас л дуулиан дэгдээсэн. Сонирхуулахад, Дамдин аварга тавын даваанд долоон бөхөөс ам сонсохдоо баруун жигүүрийг манлайлан барилдаж байсан Мөнхбат аваргыг амласан байна. Энэ нь Спортын төв ордонд цугласан олон болоод хөдөө орон нутагт арааживаа чагнаж суугаа сонсогч түмэнд бас л нэг ярианы сэдэв болох нь мэдээж. Данигаа аваргын уг шийдвэрийг зарим нь Мөөеөгийнхөө түрүүлэх замыг эртнээс зассан гэдэг бол зарим нь залуучуудаас халгаад яалт ч үгүй Мөөеөгөө авсан гэж барим тавим хэлдэг юм. Цэрэнтогтох аваргыг түрүүлэх (1983 он) жил Дэндэвийн Амгаа заан үзүүрлэсэн. Амгаа заан шөвгийн дөрөвт Баянаа аваргыг өвдөглүүлсэн нь олон түмнийг оргилон баярлахад хүргэсэн байна. Увс аймгийн Наранбулаг сумын харьяат Санжжавын Сүхбаатар заан тэр жил залуу бөх байхдаа хоёрын даваанд Эрдэнэ-Очир арсланг, гуравт Дашжамц начинтай тунаж, дөрөвт Чимэдийн Гочоосүрэн зааныг орхиод дунд шөвөгт үлдэж байжээ. Наян дөрөв, наян таван оны Сap шинийн барилдаанд Хадаа аварга дараалан түрүүлсэн юм. Эхний жил нь өөрийн гол өрсөлдөгч Цэрэнтоггох аваргыг их шөвөгт өвдөглүүлж, түрүү үзүүрт Ёндонгийн Ишгэн зааныг орхисон бол дараа жил нь мөн л мөнхийн өрсөлдөгч “онжав” Цэрэнтогтохтойгоо үлдэж түрүүлсэн юм. Наян таван оны Сap шинээр Цэрэн аварга гурвын даваанд Эрдэнэ-Очир арсланг амлаад унасан бол дараагийн даваанд Сосорбарам арслан мөн л амлаж аваад унасан байна. Барилдааны дундуур Co арслан Цэрэн аваргад “Эрдэнэ-Очирыг хоёулаа элбээд ч барсангүй дээ” гэж хэлэн олныг хөгжөөж байжээ.

Наян долоон оны Сap шинийн барилдaанд Одвогийн Балжинням аварга начин цолтой түрүүлж шуугиан дэгдээсэн удаатай. Өмнө нь буюу жараад оны сүүлээр Сүхбаатарын Чойдорын Өвгөнхүү начин цолтой түрүүлснээс хойш Сap шинийн барилдаанд начин цолтой бөх түрүүлээгүй байсан юм. Балжаа аварга тэр жил С.Эрхэмбаяр, Р.Давааням, Д.Баяраа, Ө.Тулгаа нартай гурвын даваанаас аваад л тунасан байдаг. Тунах бүрдээ орхисоор түрүү үзүүрт Цэрэнтогтох аваргыг өвдөглүүлсэн юм. Тэр жилийн Цагаан сараас луу жилтнүүдийн үе эхэлсэн байдаг. Дүгэржавын Хишигдорж хэмээх Архангайн өндөр залуу Дүвчин, Мягмар нарын хүчтэй заануудыг гурав, дөрвийн даваанд унагаж олны хараанд өртсөн нь “Батцэнгэлийн динозавр”-уудын нэг Хишигдорж заан билээ. Ингээд наян найман оноос Бат-Эрдэнэ аваргын он жилүүд эхэлсэн түүхтэй.

Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацийн ерөнхийлөгч асан, Монгол Улсын зөвлөх инженер, ШУТИС-ийн хүндэт профессор Дамжингийн Дамбатай ярилцлаа.

-Богд хаант засгийн үед манайх уул уурхайн хуультай байжээ. Ер нь хуучин нийгмийн хууль бодлогын талаасаа сайн байсан гэдэг. Сүүлийн үед Монгол Улсын хөгжлийн бодлогын стратеги зүгээр нэг уриа тунхагийн шинжтэй болсон гэх шүүмжлэл бий. Яриагаа эндээс эхлэх үү?

-Манай уул уурхайн салбарын үүсэл хөгжил 98 жилтэйгээ золгож байна. Гэхдээ миний ойлгож байгаагаар бол 100 гаруй жил болж байна. Тэрхүү зуу гаруй жилийн хугацаанд боломжийн гэж хэлж болохоор бодлоготой явж ирсэн байдаг. Өөрийн тань хэлж байгаа үнэн л дээ. Богд хааант засгийн үед буюу 1910 онд уул уурхайн тухай хуулийг боловсруулаад 1913 онд баталсан байдаг. Тухайн үед гадны хөрөнгө оруулалттай компани Монголд орж ирж алт олборлож байсан. Засаг төр энэ чиглэлийн баримтлах хуультай байхгүй бол болохгүй юм байна гэдгийг тэгэхэд ойлгосон байна. Тэр үеийн уул уурхайн хуулийг судлаачид сайн гэж үнэлдэг. 1921 оноос хойш ардын хувьсгалын жилүүдэд мөн тодорхой бодлоготой явж ирсэн. Нам засгийн гол зорилго чиглэлдээ тусгаж, зөвлөлтийн тусламжтай хамтарсан хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлдэг байлаа.

Тэр үеийн социалист орнууд болох Герман, Польш, Унгар, Чех, Болгартай хамтарсан экспедиц компаниуд байв. Тэр байтугай олон улсын геологийн экспедиц гэж хүртэл байлаа. Эл бүхний хүчинд Монгол Улсын уул уурхайн хөгжлийн суурь сайн тавигдаж, судалгаа шинжилгээний ажил ч мэргэжлийн дагуу хийгдсэн. Үр дүнд нь одоогийн Эрдэнэт, Багануур, Шарын гол, Шивээ-Овоо, Бэрх, Бор-Өндөр, Бороо бий болсон. Харин ерэн оноос хойш зах зээлийн үед уг бодлого алдагдсан.

Уул нь манайх чинь 1994 онд Ашигт малтмалын хуультай болсон. Дараа нь 1997 онд уул уурхай хөгжсөн Австрали, Канад, Америкийн хуулиудыг судалж байж Ашигт малтмалын хуулиа олон улсын жишигт нийцүүлж гаргасан. Үүний үр дүнд уул уурхайн баялаг, ялангуяа ашигт малтмалын ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахыг эрчимтэй явуулсан. Лиценз олголтын замбараагүй байдал, төрд алба хашиж байсан хүмүүс албан тушаалаа ашиглан зарим ордыг авсан зэрэг асуудлууд байсан л даа. Өргөн хүрээгээр нь аваад үзэхээр 1997 оноос Монгол орны эрдэс баялгийн салбарыг либералчилсан юм. Ингэж гадны хөрөнгө оруулалтыг татах бололцоо нээгдсэн, маш том хөрөнгө оруулалт орж ирсэн. Бодит жишээ Оюу толгой байна. 2008 оноос уул уурхайн салбар бохирдож эхэлсэн.

-Улс төр орсон гэж та хэлэх гээд байнаа даа?

-Тийм ээ, уул уурхайн салбар руу улс төр орж эхэлсэн. Энэ бол маш том алдаа байсан. Одоо хүртэл энэ алдаанаас гарч чадахгүй байна. Өнөөдөр улстөрчдийн ганц ярьдаг юм нь ерөөсөө уул уурхай. Их хуралд уул уурхай мэдэхгүй, ярихгүй хүн гэж бараг байхгүй. Захын авгай уул уурхай яриад давхиад байдаг болсон. Үнэн чанартаа уул уурхай гэдэг өөрөө бүхэл бүтэн шинжлэх ухаан юм. Захын нэг авгай уул уурхай яриад сууж байхыг хараад энэ салбарт амь амьдралаа зориулсан, сургууль номыг нь үзэж эрдмийн зэрэг хамгаалсан хүмүүст доромж мэт санагддаг. Улстөрчдөөс гадна иргэний хөдөлгөөнүүд гэж бүхэл бүтэн арми гарч ирсэн. Хүмүүнлэг, ардчилсан иргэний нийгэмтэй улс оронд байх ёстой асуудал мөн л дөө, гэхдээ арай дэндэж зах замбараагаа алдсан. Иргэний хөдөлгөөнийг ашиглаж уул уурхайг дарамтлан хялбар аргаар мөнгө олдог ийм ноцтой байдал бий болсон. Популизм бүр дэндээд үүнийг нь улстөрчид ашиглаад, ард иргэдийн толгойг эргүүлээд уул уурхайг муухайгаар харагдуулдаг болсон. Дээр нь хувиараа гар аргаар ашигт малтмал олборлогчид гарч ирснийг бид мэднэ. Малаа зуд турханд барсан өөрийн гэх өмч хөрөнгөгүй нөхөд газрын баялаг руу ямар ч хууль дүрэмгүйгээр шууд улайран дайрсан. Энэ бүхэн уул уурхайд маш сөргөөр нөлөөлж өнөөгийн ийм нийгэм бий болох үндэс суурь тавигдсан. Нөгөө талаар уул уурхайн баялгийг ард түмэнд хүртээх ажил асуудал дагуулсан. Уурхайн нөөц ашигласны төлбөр гэж хамгийн том татвар байдаг. Борлуулалтын орлогоос хураадаг татвар. Манайхан АМНАТ(Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр) гэж хэлээд байгаа. Үүнийг хуульчлаад аливаа ордын нөөц ашигласны төлбөр цөм улсын мэдэлд орчихож байгаа. Гэтэл тухайн орд газраа эзэмшүүлж байгаа сум багийн иргэдэд энэ төлбөр нөлөөлж чадахаа больсон. Улсын төсөвт суугаад иргэдийн амьдралд цаагуураа нөлөөлж байгаа л даа. Яг хувь хүмүүст гар дээр нь ирэх нөлөөлөл байхгүй. Бороогийн алтны уурхайг улсын үйлдвэрийн газар байхад би дарга нь байсан. Тэгэхэд хууль өөр байсан. АМНАТ-ийг орон нутагтаа төлдөг байсан. Уул уурхайтай орон нутгийн ард иргэдэд ач тусаа өгч, өдөр тутмынх нь амьдралд шууд мэдрэгддэг байсан. Түүнээ дагаад уул уурхай нэр хүндтэй байсан. 1997 оноос улсад авдаг болсноор эсэргүүцэлтэй тулгарсан. Ийм л олон хүчин зүйл нөлөөлсөн.

-Ашигт малтмалын хуулинд бол тусгай зөвшөөрлийн төлбөрийн 50 хувийг орон нутаг, 50 хувийг улсын төсөвт оруулдаг заалт бий дээ?

-Байлгүй яахав. Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийн төлбөрийн орон нутгийн 50 хувийн 30 нь аймагт, 20 нь суманд гэж хуваарилагддаг. Нөөц ашигласны төлбөрийн 10 хувь нь суманд, 20 хувь аймагт 70 хувь нь улсын төсөвт орно гэж байдаг. Гэвч Сангийн яам, татварын газар тэр хуулийг заалтынх нь дагуу явуулаагүй, хуулиа бариагүй гэсэн үг. Үүнээс болоод орон нутгийн иргэд уул уурхай бидэнд хэрэггүй, байгаль дэлхийг ухаж сүйтгэлээ гээд байдаг. Энэ бүгдийг зохицуулсан механизм өнөөдөр үгүйлэгдэж байна. Би дээр хэлсэн, 2000-аад оноос эхлээд улстөрчид уул уурхайн салбар руу амттай чихэрлэг юманд дурладаг ялаа шиг шавсан. Хаана мөнгө байна тэр рүү савраа дүрж эхэлсэн. Нутгийн ард иргэдийг турхирах, ардын баатар болж харагдах сонирхол ч байсан. Үүний тод жишээ 2009 онд гэнэтхэн нэг өдөр гаргаж ирсэн гэнэтийн ашгийн татвар байна. Уул уурхайн салбарыг ялангуяа алтны салбарын амийг нь боомилсон хууль. Тэр хуулийг баталж байдаг Их хурлын гишүүд мөн ч харалган амьтад. Борлуулалтын 68 хувийг нь шууд авчихаар тэр компани яаж ажиллах юм, ямар ашиг гарах юм. 2009 онд бас Урт нэртэй хууль гээч гарч ирсэн. Бас хэсэг нөхдүүд санаачилж, иргэний хөдөлгөөнийхний шахалтаар тэр хуулийг баталсан. Уул уурхайнхнаас ямар ч санал авалгүйгээр батлаад гаргачихсан. Аливаа хууль журмыг гаргахад тухайн салбарынх нь эрдэмтэн судлаачдаас санал авах учиртай. Тийм хүмүүсээс санал авалгүйгээр хөндлөнгийн хүмүүс санаачилж батална гэдэг утгагүй. Ингэж самарсан байхгүй юу. Алтны салбар тэгээд зогссон. Яг нарийндаа алтны салбар бол Монголыг элгээрээ хэвтчихсэн, алт дилерийн хэргээс болоод банк нь хоосорчихсон, монгол төгрөгийн ханш байхгүй болчихсон үед Алт хөтөлбөр Монголыг босгож ирсэн юм. Алт хөтөлбөр хэрэгжиж, Ашигт малтмалын тухай хууль гарч Монголын эдийн засаг сэргэсэн. Алт олборлолтоо өсгөж бүр 24, 25 тонн алт олборлож байлаа. Монголын дайснуудыг гаднаас хайх хэрэггүй. Манайхан гадны хүмүүсийг дайсан ялангуяа урд хөршийгөө дайсан мэт үздэг. Яг ачир дээрээ дайснууд дэргэд минь байна. Тэд бүр мандан бадраад явж байна.

-Эрдэс баялгийн салбарт төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичгийг боловсруулсан хүний нэг нь та. Энэхүү бодлогын хууль батлагдсанаар уул уурхай маш өөр болно гэж олон түмэн итгэж байсан. Гэтэл өнөөдөр бахь байдгаараа байна, ямар учиртай юм бэ?

-Уул уурхайн салбар ямар ч бодлогогүй явж ирлээ. Социализмын үеийн бодлого өнөөгийн ардчилсан нийгэмд хэрэгжих боломжгүй боллоо гээд энэ салбарын хэсэг нөхдүүд эрдэс баялгийн салбарт төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичиг гэдгийг боловсруулсан. Үүнд мэдээж би оролцсон. Маш олон удаа хуралдаж зөвлөлдсөн. Их хурлын ажлын хэсэг, түүний дэргэд дэд ажлын хэсэг ч байгуулагдаж ажилласны үр дүнд Эрдэс баялгийн салбарын талаар төрөөс баримтлах бодлого гэсэн хуулийг батлуулсан. Ингэж бодлоготой болсон ухаантай. Харин бидний анх явуулсан төсөл Их хурал дээр очоод байнгын хороодын хуралдаанаар ороод бараг 50 хувь өөрчлөгдсөн. Ёстой баллах шахсан. “Ийм хууль гарснаас гараагүй нь дээр” гэж хүртэл ярилцсан. Гэвч бандан тас гээд баталчихсан.

-Оюу толгойн зургаан тэрбум доллар орж ирэх үед Монголын эдийн засаг 17 хувийн өсөлттэй гарч түүхэн амжилт тогтоож байсан. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт зогссоноор эдийн засаг 0 заасан. Гэтэл цаашдын хувь заяа нь улам бүрхэг болоод байх юм?

-Рио тинто гэдэг дэлхийн том компани хөрөнгө оруулалт хийгээд эхэлж байхад зарим нөхөд эхнээс нь эсэргүүцсэн. Тэр хүмүүсийг би гайхдаг. Өөрсдөө бол ганц хадаас ч хийж чаддагүй шүү дээ. Гадныхан юм хийх гэхээр хийлгэдэггүй, Монголын эсрэг зогсдог. Оюу толгой төслийг анх эхэлж байхад баярлаж байсан. Улстөрчид хутгалдсанаас хувь заяа нь бүрхэг болсон. Ер нь анхнаасаа буруу гэрээ хийсэн гэж би боддог. Миний бодож байгаагаар Оюу толгойн ордоос 34 хувь эзэмшинэ гэдэг алдаатай бодлого байсан. Түүнд оруулах мөнгө Монголд байхгүй байв, одоо ч байхгүй. 34 хувьд ногдох мөнгийг Рио тинтогоос нь зээлээд хувь эзэмшигч болсон. Үүнээс болоод гэрээ муу болсон. Тухайн үед хувь эзэмших шаардлагагүй байсан юм. 100 хувь тэр компанидаа байг л дээ. Гагцхүү манайх авдаг татвараа өндөр тавих байсан. 15-20 хувь ч юм уу. Бид өнөөдөр Оюу толгойн ихэнх хувийг эзэмшинэ гээд ярьж байна. Хэрвээ жаран хэдэн хувийг нь эзэмшинэ гэвэл тэр компанид ямар ашигтай юм. Үүний төлөө Рио тинто Монголд хөрөнгө оруулалт хийсэн байх уу. Хамаг хөрөнгөө гаргаж үйлдвэрийг нь барьчихаад ихэнхийг нь улсад нь өгчихөөр юу болохов. Энэ чинь бизнес болохоос буяны байгууллага биш. Бид бол үнэндээ санааны зоргоороо ярьдаг. Олон улсын бизнес хөрөнгө оруулалт гэдэг бидний бодсон шиг биш. Би олон оронд очиж уул уурхайн үйлдвэртэй танилцаж байсан. Оюу толгойн үйлдвэр дэлхийн хамгийн сүүлийн үеийн техник технологитой. Би ТЭЗҮ-ийг нь үзэж байсан, ТЭЗҮ нь батлагдахад эрдэс баялгийн зөвлөлийн гишүүн байсан. Оюу толгой орж ирснээр Монголын эдийн засаг 17 хувьд хүрсэн нь үнэн. Өнөөдөр яагаад бахь байдгаараа байна вэ.

-Та жишээ хэлээч …?

-Оюу толгойг ашиглалтад орохоос өмнө Таван толгойн цахилгаан станц барина гэж ярьсан. Гэтэл өнөө хүртэл ашиглалтад ороогүй. Оюу толгой Хятадаас цахилгаанаа авсан хэвээр байна. Энэ бол төрийн бодлогогүй явж байгаагийн илрэл. Эрдэс баялгийн салбарт төрөөс баримталж байгаа бодлого гэдэг чинь хаана байна. Хэрэгжихгүй байгаа байхгүй юу. Мөн тавдугаар цахилгаан станц гэж нэг үлгэр домог байна. Миний мэдэхийн 16 жил ярьж байна. Монголын төрд байгаа хэдэн хүн зөвхөн өөрийн эрх ашгийг боддог. Ард түмний төлөө юм хийе, Монголд юм бүтээчихье гэж бодож байгаа хүн алга, үүнд харамсаад цөхөрч гүйцлээ.

Миний бие Хатуу хог хаягдлын холбоо гээд ТББ-д байдаг юм. Тэрхүү хог хаягдлын холбооны чиглэлээр Азийн хөгжлийн банк хэдэн жилийн өмнө “Танай хог хаягдлыг боловсруулах үйлдвэр байгуулж өгье” гэж санал тавьсан. Бид саналыг баяртайгаар хүлээж аваад тэр үеийн хотын удирдлагууд, төр засгийнхантай уулзуултал “Надад юу оногдохын” гээд гадныхныг үргээсэн талтай. Өөрт нь ашиггүй л бол ямар ч сайхан юмыг дэмждэггүй. Ийм байхад Монгол яаж хөгжих юм бэ. Нэгэнт Оюу толгойн тухай ярьсан дээр нэг зүйлийн нэмээд хэлье. Дубайн гэрээ тойрсон асуудал сүүлийн хичнээн жил яригдав. Би тэр гэрээг нь үзээгүй. Далд уурхайг хөдөлгөх гэрээ гэдэг нь мэдээж. Далд уурхайг хөдөлгөхгүйгээр Оюу толгойг ашиглах тухай бодохын ч хэрэггүй. Үүнийг хөдөлгөхийн төлөө ажилласан хүмүүс өнөөдөр буруутан болоод байна. Гарцаа байхгүй хийх ёстой ажил байсан. Аль болох хурдан хугацаанд далд уурхайг ажиллуулах хэрэгтэй. Нийт ордынх нь нөөцийн бараг 80-90 хувь нь газрын гүнд далд уурхайд байгаа. Түүний хүдрийн нөөц, агуулгад тулгуурлаж үйлдвэр барьсан учраас одоогийн ил уурхайн хүдрийн агуулгаар энэ уурхай доголдолтой ажиллаж байгаа гэдэгт би итгэлтэй байна.

-Монголын Засгийн газар хайгуулын лицензийн тусгай зөвшөөрлийг нэг жилээр хориглосон. Эдийн засгийн хувьд амиа хорлолт гэж манай сонин бичсэн?

-Монголын ирээдүйг шууд зогсоож байна. Монгол Улс ирээдүй рүүгээ галт тэргээр давхиж явахад аваарын крант гээд улаан юмыг татаад галт тэргийг зогсоодог, яг түүн шиг аймшигтайгаар зогсоож байна. Өнөөдөр Монголд 400-гаад том, жижиг уул уурхайн компани ажиллаж, ямар нэгэн хэмжээгээр олборлолт явуулж байна. Нөхөн сэргээгддэггүй баялаг учраас олборлолт явагдана гэдэг тэр хэмжээгээр баялаг багасна гэсэн үг. Үндсэндээ хорогдож байгаа гэсэн үг л дээ. Тэр хорогдлыг өөр шинэ орд нээснээр нөхдөг юм. Өөр орд шинээр нээх боломжийг хаачихаар Монголын баялаг яах уу. Уг шийдвэр бол улстөрчид ард түмэнд сайн хүн болж харагдахын тулд өнөөгийн попорсон үед хэрэглэж байгаа арчаагүй арга. Сонгуульд зориулж хийж байгаа зүйл. Сонгууль болдгоороо л болно. Харин ирээдүйд Монголын баялгийг өсгөхөд лав л нэг жилээр саад хийж байна. Ер нь хайгуулын ажлыг зогсоож болдоггүй юм. Энэ тал дээр сэтгүүлчид бас буруу ойлголт өгдөг тал бий. Юмыг хэтрүүлнэ шүү дээ. “Монголчууд ханаа шийрлэх зайгүй лицензээр бүрхэгдсэн байна” гэж нэг сэтгүүлд бичсэн байдаг. Үүн шиг худлаа юм байхгүй. Энэ бол уран зохиолын уянгын халил байхгүй юу. Монголын нийт нутгийн ердөө хоёрхон хувьд нь хайгуулын лиценз, нэг хүрэхгүй хувьд нь ашиглалтын лиценз байгаа. Монгол Улсын нийт нутгийн 98 хувь ямар ч хайгуул хийгдээгүй онгон дагшнаараа байна. Хайгуулыг хийх ёстой, бид юутайгаа мэдэх ёстой. Айл гэрийн эзэн авдрандаа юу байгаагаа мэдэж байж хүнтэй ярина. Авдрандаа юу ч үгүй, банкинд ганц ч төгрөггүй байж хүнтэй яаж наймаа ярьж, яаж хамтарч ажиллах юм бэ. Тэгэхээр хайгуулын ажлыг зогсооно гэдэг Монголын эсрэг хийж байгаа айхавтар том нүгэл. Ер нь бид сүүлийн үед бүх муу муухай юмыг уул уурхай руу чихдэг болсон.

-Олон жил ийм бодлого явлаа?

-Уул уурхайг нь үзэн ядуулах энэ сэтгэлгээ бол ард түмнийг баялаггүй болгох, баялгаа ашиглах чадваргүй болгох тийм л зүйлд хүргэнэ. Өнөөдөр монголчуудад малын түүхий эд нь ямар ч үнэгүй байна. Хонины нэхий, адууны шир нь жалгаар нэг хөглөрч байна. Яг үүн шиг уул уурхайг нь үнэгүй болгох бодлого яваад байна. Монголынхоо баялгийг ард түмэн хүртэх ёстой. Хүртэхдээ татварын журмаар, мөн баялгаас олсон ашиг орлогоноос татвар хураагаад тэр татвараар ард түмэндээ сайн сайхан юм хийж, боловсролдоо оюуны хөрөнгө оруулалт хийх замаар хүртэх учиртай. Уул уурхайгаас олсон орлогоор “Баялгийн сан” байгуулж түүнийгээ улс орныхоо хөгжилд зориулах нь зөв. Ер нь бусад улс орнуудад баялгийн сан гэж байдаг. Дөнгөж саяхан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Норвегид айлчилж баялгийн сангийн талаар туршлага судалж яваа нь зөв алхам санагдсан. Харин баялгийн санд төвлөрсөн хөрөнгийг эрх баригч намын нөхөд сонгуульд зориулаад ямар ч үр дүнгүй поп маягаар зарцуулбал утгагүй зүйл болно.

Бидэнд өнөөдөр нүүрс нэлээд голлож байна, дараа нь зэс орж байгаа. Энэ хоёр л голлож Монголын экспортын орлогыг бүрдүүлж байна. Гэтэл манайд үүнээс илүү үр ашиг өгөх үнэтэй, харьцангуй овор багатай ашигт малтмал байгаа. Тэр бол газрын ховор элемент. Газрын ховор элемент дэлхий дээр тийм ч элбэг биш. Энэ баялгийг бид ашиглах ёстой. Өмнөговийн “Мушгиа худаг”, Дорноговийн “Лугийн гол”, Ховдын “Халзан бүргэдэй”гэх хайгуулыг нь хийж нөөцийг нь тогтоосон лав гурван орд Монголд байна. Үүнийг гаргаж ирэх цаг нь болсон. Газрын ховор элемент орчин үеийн электрон техникт асар өндөр хэрэглээтэй ашигт малтмал. Нэг кг нь хэдэн арван тонн нүүрсний үнэтэй тэнцэнэ. Гар утас, компьютерийн гол түүхий эд чинь газрын ховор элемент. Үүнийг манайд хэлж ярьдаг хүн алга байна даа.

Монголын газарзүйн боловсролд Чойжилжавын Батням багш мөнчиг их хөрөнгө оруулалт хийсэн дээ. Багшийн арми гэдэг үнэндээ том. Гэвч энэхүү армид нэгэн багшийн гавьяа юугаар ч хэмжээлшгүй гэдгийг Батням багш өөрийн биеэр үлгэрлэж, Монгол Улсын газарзүйн шинжлэх ухааны үе үеийн эрдэмтэн, багш нарыг төрүүллээ гэх бахархлын үгс өнөө цагийн нэртэй эрдэмтдийн амнаас олонтаа дуулдах болсон. Батням багшийн алдар суу эрхэм дээд мэргэд, ачлалт багш нарын эгнээнд дуурсан мандаж эхэлсэн билээ. Батням гэж нүүр дүүрэн инээмсэглэсэн, дотоод сэтгэлээсээ гэрэл гэгээ цацруулсан багштай уулзаж, гуч шахам жил босгыг нь элээсэн сургуульд нь хамт зочилж, халуун амьдралаа шингээсэн газарзүйн кабинетаар нь орж, хүүхэд шуугьсан өргөөнд бахархам түүхээс нь хуваалцсан юм.

Тэрээр бүх нийтийн газарзүйн боловсролын төлөө, хүүхэд багачуудад эх оронч үзлийг төлөвшүүлэх, байгаль орчин, экологийн боловсрол олгох, газарзүйн мэргэжлийн багш нарынхаа мэдлэг мэргэжлийг дээшлүүлэх сургалтыг 10 гаруй жил удирдсан нэгэн. Газарзүйн мэргэжлийн багш нарт тусгайлсан олон арван гарын авлага, ном товхимол зэргийг хэвлүүлсэн. Мөн 10, 11 дүгээр ангийн сурагчдын гол хичээл болох Байгалийн ухааны сурах бичгийг зохион, газарзүйн олон сурах бичгийн экспертээр ажиллаж, элсэлтийн ерөнхий шалгалтын материал боловсруулж, газарзүйн хичээлээ телевизээр олон нийтэд заан таниулж түүчээлэн манлайлж ирсэн. Эрдэмтэн докторууд л газар зүйн сурах бичиг зохиож элсэлтийн шалгалтын материал боловсруулж оюуныхаа бяр тэнхээг сорьдог. Гэвч дунд сургуулийн энгийн нэг багш эл бүгдийг хийж, олон түмний итгэл хүндэтгэлийг хүлээж, боловсролын байгууллага, сургуулийн хамт олон, шавь нарынхаа өмнө бардам байж, газарзүйн хичээлд өөрийн тогтоосон өндөрлөгтөө байсаар ирсэн юм.

Түүний амжилт бүтээлийг олон зүйлээр бататгаж болно. Ганц жишээ дурдахад, Нийслэлийн боловсролын газраас Ч.Батням багшийн нэрэмжит нийслэлийн газарзүйн багш нарын олимпиадыг 2008, 2009, 2010 онуудад зохион явуулсан байна. Энэ тухайгаа тэрээр ийн дурав. “2006 онд Нийслэлийн боловсролын газраас хоёр мэргэжилтэн ирж манай сургуулийн захиралтай уулзаад, миний нэрэмжит олимпиадыг нийслэлийн багш нарын дунд зохион явуулахаа мэдэгдсэн. Надад мөн дуулгасан. Миний хувьд маш их баярласан нь мэдээж.Багш нарын дунд өмнө нь олимпиад болдог байлаа. 20 гаруй багш оролцдог байсан. Тэгтэл миний нэрэмжит олимпиадад эхний жилд 50, дараагийн жилд 80 орчим багш оролцож авьяас билэг, оюун ухаанаа уралдуулсан. Нийслэлийн хэмжээнд тухайн үед 120 орчим газарзүйн багш байдаг байлаа. Түүнээс 80 нь оролцоно гэдэг мэргэжил нэгт нөхөд минь, олон арван шавь нар минь надад ихэд хүндэтгэлтэй ханддагийн илэрхийлэл биз ээ.

Мөн тэрхүү олимпиадын үеэр “Нийслэлийн хүндэт багш” гэсэн өргөмжлөл хүртээснийг мартамгүй” хэмээн баяр бахдалтайгаар өгүүлсэн. Батням багш газарзүйн гүнзгийрүүлсэн сургалттай сургуулийнхаа нэрийн хуудас болж яваа гавьяатан. Үүнийх нь нэгэн том баталгаа бол Монгол Улсын зөвлөх багш гэсэн цол хүндэтгэл юм. Алтайн их уулс, Шаргын говиос тодорсон алаг нүдэн охин “Газарзүйн багш л болноо, ямар гоё мэргэжил вэ” гэж бодсон багын мөрөөдлөө биелүүлж 1982 онд Улсын багшийн дээд сургуулийн түүх, газарзүйн ангийг эчнээгээр зургаан жилийн хугацаатай дүүргэснээс өдийг хүртэл түм буман шавь нарынхаа итгэл хүндэтгэлийг хүлээсээр явна. Боловсрлын байгууллагад 46 жил ажиллаж Монгол Улсын зөвлөх багш хэмээх эрхэм алдрыг хүртэхийн зэрэгцээ Монгол Улсын их сургууль, Боловсролын их сургуулийн оюутнуудад хичээл сургалт зааж, хот хөдөөгийн зуу зуун багш нарт газарзүйн кабинетдаа мөн л сургалт сименер хийж клиник профессор гэх эрхэм цолыг хүртжээ.

Тэрээр Баянгол дүүргийн мэргэжлийн ба ур чадварын 13 удаагийн аварга, Нийслэлийн мэргэжлийн аварга багшаар шалгарсан. Багшийн эрдэм шавиас гэдэг. Батням багшийн удирдсан сурагч шавь нар нь нийслэл ба Баянгол дүүргийн сурагчдын газарзүйн олимпиадын 11 удаагийн аварга, мөн Улаанбаатар хотын аварга багаар зургаан ч удаа тодорч шилжин явах цомоо үүрд хадгалан нэгэн дээд амжилтыг тогтоосон. Эрхэм багшийн шавь нар тийнхүү дүүрэг болоод нийслэл улмаар улсын олимпиадад жил бүр амжилт гаргаж, алт мөнгөн медалийн оосроос атган багшийгаа, сургуулийн хамт олноо, эх эцгээ бахярлуулсан бахдам ажилтууд зөндөө. Тухайлбал, 1997-2012 оны сүүлийн арван таван жилд шавь нараа дүүрэг, хот, улсын олимпиадад тасралтгүй амжилттай бэлтгэн оролцуулж 40 гаруй алт, мөнгө, хүрэл медаль авсан ба Ш.Болор-Эрдэнэ, В.Удвал, Э.Энхжаргал, Г.Мөнгөнтуул, Г.Намуун зэрэг олон шавь нар нь улсын олимпиадаас медальт байрт шалгарч БСШУЯ/хуучнаар/-наас Улсын их сургуульд суралцах урилга гардаж байсан. Шавь нарынх нь дотроос өөрийнх нь мэргэжлийг өвлөн авсан жараад багш нар эх орныхоо өнцөг булан бүрт ажиллаж байгаагийн дотор Э.Энхжаргал, Ш.Болор-Эрдэнэ нар нийслэлийн багш нарын олимпиадаас мөнгө, хүрэл медаль хүртсэн ба дааж төгсгөсөн шавь нараас нь арваад эрдэмтэн тодорч төрийн байгууллага, яам, тамгын газарт нэр төртэй ажиллаж байна. Тухайлбал, ШУА-ийн Хими, химийн технологийн хүрээлэнгийн захирал доктор Л.Жаргалсайхан, Монголын Газарзүйн багш нарын холбооны тэргүүн Ц.Даш, МУИС-ийн Эдийн засгийн сургуулийн доктор Д.Моломжамц, ХААИС-ийн багш, доктор Ц.Ичинхорлоо, газарзүйн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Г.Мөнгөнтуул гээд олон хүнийг дурдаж болох юм. Эрдмийн зэрэгтэй20 гаруй шавь нар байна.

“Улсын олимпиадад нийслэлээс шалгарсан есөн хүүхдийн дотор нэгээс хоёр шавь минь зоолттой байдаг” гэж тэрээр бахдалтайхан хэлсэн. Төрийн наадамд хүлэг морио олонтаа “түмний эх” болгосон зартай уяач шиг сэтгэл дүүрэн байсан. “Батням багшийн шавь гээд жаалхан охин ирээд л илтгэлийн уралдаанд олныг алмайруулаад түрүүлчихдэг нь гайхмаар” гэж Их сургуулийн багш, эрдэмт мэргэн докторууд бахаддаг юм билээ. “Олимпиадад хүүхдээ бэлтгэхэд багш өөрөө асар их хөгждөг. Түүнд л олимпиадын үнэ цэнэ оршино. Багш хүн өөрөө өндөр нэр хүндтэй байж шавь нарынхаа хайр хүндэтгэл, итгэлийг хүлээх учиртай. Багшийнхаа тухай эерэг бодолтой хүүхдүүд хичээл номдоо сайн байдаг. Цаашдаа ахуй амьдралдаа ч бусдын хүндэтгэлийг хүлээж явах нь бий. Үүнд эцэг эхчүүд голлох үүрэгтэй. “Танай багш их сайхан хүн, багш шигээ эрдэм номтой, бусдын хайрыг даасан хүн болно” шүү гэж хүүхдүүддээ үргэлж сургаж байх нь чухал. Хүнийг хүн болгож төлөвшүүлэхэд гол үүргийг нь дунд сургууль л гүйцэтгэдэг” гэх эрдэм төгс багшийн амнаас гарах үгс афоризм мэт үнэтэй байв.

47 дугаар сургууль Монгол Улсын зөвлөх багш, клиник профессор, газарзүйн үндэсний сургагч багш Чойжилжавын Батнямынхаа нэр нүүрээр явж ирсэн нь мэдээж л дээ. Тэрээр багшлах хугацаандаа сурагчийн бүтээлч сэтгэхүйг хөгжүүлэх, эвсэг хамт олныг төлөвшүүлэх, газарзүйн мэдлэгийг хэрэглээ болгох, амьдрал практикттай нь холбон ойлгуулахад голлон анхаардаг. Сургуулийн таатай орчинг бүрдүүлэн ашиглаж газарзүйн танхимыг стандартын дагуу шинэчлэн гурван ч удаа өөрийн хөрөнгөөр тохижуулж, зуны амралтаар байгалийн үзэсгэлэнт газруудаар явж хөрс, чулуулаг ашигт малтмалын цуглуулгаар баяжуулж сургалтдаа ашигладаг ажээ. 2001-2002 онд Боловсролын яам, Хяналтын алба, Нийслэлийн боловсролын газрын шалгалтаар “Нийслэлийн багш нарын хөгжлийн түшиц сургууль” гэрчилгээ бүхий газарзүйн кабинет нь боловсролын тогтолцоонд нэгэн шинэчлэлийг авчирсан гэж хэлж болно. Суралцагчдын сонирхол хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн орчинд хот хөдөөгийн болон их дээд сургуулийн багш нар хамтран ажиллах бааз суурийг бий болгож чадсанаараа онцлогтой.

“Нийслэлийн багш нарын хөгжлийн түшиц сургууль” болсноор Швед, Буриад, Өмнөд Монголын багш нартай туршлага солилцох. АНУ-ын Ориган мужийн их сургуулийн багш нар Боловсролын яамны зайны сургалтын албаны дарга, доктор профессор Батчулуун, МУБИС-ийн газарзүйн тэнхимийн эрхлэгч Х.Цогбадрах нарын хамт ирж Батням багшийн арвнм туршлагыг магтаж, ихэд өндөр сэтгэгдэлтэй буцсан нь гадны багш нарт үнэлэгдсэн үнэлгээ байлаа.

Ингээд Чойжилжавын Батням багштай ярилцсанаа хүргэж байна.

-Багшийн гараагаа эхэлсэн үеэ дурсахгүй юу?

-Миний биө 1970 онд Архангайн багшийн сургуулийг дүүргээд өөрийнхөө төгссөн Говь-Алтайн төвийн арван жилийн хоёрдугаар сургуульд хоёр жил багшилсан. Бага ангийн багшаар ажиллаж байлаа. Багш болох анхны дөр тэнд суусан гэж хэлж болно. Цэрэндорж pахиралтайгаа, биднийг долдугаар анги төгсгөсөн Сандуй багштайгаа гар нийлэн ажиллаж арвин туршлагатай тэднээс ихийг суралцсан. Хотод ирээд 49, 72 дугаар сургуулиудад багшилж байгаад 47 дугаар сургуульдаа ирсэн туүхтэй. Бага ангийн багшаар таван жил ажиллаад дараа нь түүхийн багшаар ажиллаж байв. Сүүлийн 30 шахам жил газарзүйн багшаар дагнан ажиллаж байна.

-Газарзүйн хичээлд хэдийнээс шимтэн суралцах болсон бэ?

-Намайг тавдугаар ангид ороход дэлхий гэсэн хичээл Бадархүү багш маань заадаг байсан. Тэрээр жижиг хөөрхөн глобус авч ирнэ. Уг хичээл надад жигтэйхэн гоё санагддаг байлаа. Улсын багшийн дээд сургуулийг эчнээгээр зургаан жил суралцаж 1982 онд төгссөн. Тэгж л багын мөрөөдлөө биөлүүлсэн. Багшийн сургуульд Ардын багш Батсүх тэргүүтэй лут багш нараар хичээл заалгасан. Өнөөдөр энэ зэрэгтэй явж, олны итгэлийг хүлээсэн минь тэдний л ач гавьяа. Газарзүй гэдэг шинжлэх ухааны гайхамшгийг Монголынхоо хүүхэд багачуудад мэдрүүлэхсэн, эх дэлхий байгаль орчин, уул ус ургамал амьтдаа хайрлах сэтгэлийг ой тоонд нь гүн бат суулгаж өгөхсөн гэж эрмэлзэж л зүтгэсэн. Надаар газарзүйн хичээл заалгасан мянга мянган шавь нараас минь хичнээн өөр мэргэжил эээмшсэн ч гэсэн эх дэлхий, байгаль орчноо хамгаалах, газар усандаа элгэмсэг сэтгэлээр хандаж явахыг хичээж, багшдаа баярладгаа үргэлж хэлдэг юм. Дундговийн Дэрэн суманд очиход манай нэг шавь цагдаагийн сургууль төгсөөд тэнд хэсгийн төлөөлөгчөөр ажиллаж байхтай нь таарлаа. Чулуужсан модоо хамгаалж байгааг хараад Очир-Эрдэнэ шавиараа бахархаж байлаа. Хүн төрөлхтөнд хамгийн их ач холбогдолтой шинжлэх ухааны хичээлүүдийг эрэмбэлсэн байдаг. Одоогоос арваад жилийн өмнө газарзүйн хичээл наймд бичигдэж байсан. Дараа нь гуравт орсон байдаг. Нэгд нь анагаах ухаан, дараа нь эдийн эасаг бичигдсэн байсан. Магадгүй газарзүйн ухаан хэдэн жилийн дараа нэгд бичигдэхийг угүйсгэх аргагүй. Бид эх дэлхийгээ нэгэн үзүүрт сэтгэлээр хайрлаж явах учиртай. Тиймийн учир газарзүйн шинжлэх ухааныг судлах, энэ чиглэлийн боловсрол мэдлэг хүнд зайлшгүй хэрэгтэй. Газарзүйч гэхээр учиргүй том уулс ус, говь хээр нутаг санаанд буух байх. Гэвч тухайн хүн ерөөсөө л ойрчин тойрноо хамгаалж хайрлахаас бүх зүйл эхэлнэ. Монголд бүх нийтийн газарзүйн боловсрол дутуу байдаг. Түүнд би харамсаж явдаг юм. Зөвхөн газарзүйн хэдэн багш нар хумүүст мэдлэг өгөөд зогсохгүй бүх мэргэжлийн багш нар, аав ээж өөрсдөө үр хүүхдүүддээ боловсрол олгох хэрэгтэй.

-Та бол газарзүйн тэргүүлэх багш. Сурах бичиг зохиодог элсэлтийн шалгалтын материал боловсруулдаг гээд бүх л зүйлд таны нэр явдаг. Ингэхэд газарзүйн хичээлээ хэрхэн заадаг талаар хуваалцахгүй юу?

-Шавь нараа хэвлэл мэдээлэл ашиглан сургах, бие даан мэдээлэп олж авч ашиглан сургахад ихэнхдээ анхаарч өөрийнхөө төрөлжсөн хайчилбаруудтай ажиллуулдаг. Жишээ нь:

1. Газарзүйи мэргэжлийн (физик газарзүйн)

2. Эрүүл мэндийн

3. Эдийн засгийн газарзүй гэх мэт. Үүнээс шавь нар маань номтой нөхөрлөж, үнэ цэнийг нь мэдэрч, хайж эрж их унших, зурах сонирхолыг нь төрүүлдэг, улмаар олж авсан мэдээллээ бусад нөхөдтэйгөө хуваалцдаг, өөрөө мэдээллэгч нь болдог олон сайн талтай. Сургалтын орчинг сайн бүрдүүлэхээс гадна музейг газарзүйн хичээлд өргөн ашиглах нь маш ач холбогдолтой. Байгалийн түүхийн музей бол гэр чигээрээ манай хичээлийн сургалтын орчин байдаг. Шавь нарынхаа урлагийн авьяасыг хөгжүүлэхэд чиглэн манай 2001 оны төгсөгчдийн нэрэмжит “Монгол Оскор” жүжгийн тоглолтын тэмцээнийг мөн илтгэлийн уралдаан зэргийг жил бүр уламжлал болгон зохиодог.Багш нарын хөгжлөөс боловсролын чанар шууд шалтгаалах учраас багш бэлтгэхэд оюутан элсүүлдэг. Босго өндөртэй шилж сонгох аргыг сүүлийн үед эхлүүлж байгаа нь сайн. Жинхэнэ багш болох дур сонирхолтой сурлага сайтай хүүхдийг элсүүлэх нь чухал гэж боддог. Нэг үе багш бэлтгэхэд алдаа гарсан нь харамсалтай. Нэг багшийн алдаагаар нийт багш нарын нэр хүнд нэг хэсэг нь их доошилсон. Багш нарынхаа хөдөлмөрийг үнэлэхэд харин шинэ сайдаас саятан багш нарыг төрүүлж байгаа нь сайшаалтай ажил гэж багш нар баяртай байгаа. Хүнээс өөрөөс нь шалтгаалнадаа.Улс орны минь ирээдүй залуу үөийг төлөвшүүлж амьдралд бэлтгэхэд багш нарын үүрэг хамгийн их. Би газарзүйн багш болсондоо туйлын баяр бахдалтай, өглөө бүр сургууль руугаа яаранхан өдөржин цаг хугацаа яаж өнгөрснийг ч мэдэлгүй хичээл, давтлага, ярилцлага, оюутан, залуу багш нартай уулзах, кабинет газарзүйн зурагт ажиллах, сургалт семинар зөвлөгөөн гээд л хөвөрсөөр орой бүрийд баяртай нь аргагүй харьдаг.

-Таныг тэтгэвэртээ сууж байгааг дуулаад хөдөөнөос зорьж ирсэн хүүхдүүд буцаж байна гэж дуулдсан. Үндсэндээ таны газарзүйн сонгонд суух гэж хөдөөгийн хүүхдүүд хотыг зорьдог байх нь?

-Хүний нас богино юм шиг ээ. Нэг л мэдэхэд залуу нас хойно үлдсэн байна. Иймээс залуучууд минь цагхугацаатай уралдан юм сурч мэдэх, хийж бүтээх зүйлээ амжуулаарай гэж захимаар байна. Ер нь завгүй байх сайхан. Завгүй байх тусам олон ажлыг амжуулж ажил сайхан бүтдэг. Он жилүүд хөврөн хөвөрсөөр нэг л мэдэхэд нэгэн жарныг элээж, хойч залуу үөдээ суудлаа тавьж өгөх цаг нь болчихжээ. Миний бие тэтгэвэртээ суусан ч гэсэн сургуульдаа зөвлөх багшаар ажиллаж байгаа. Олимпиад, элсэлтийн ерөнхий шалгалтын, сонгоны хүүхдүүдэд давтлага зөвлөгөө өгнө.

47 ДУГААР СУРГУУЛИЙН ЗАХИРАЛ АСАН Ц.ДУЛАМЖАВ: БАТНЯМ БАГШ ШИГ ХҮН ӨДРИЙН ОД ШИГЦӨӨХӨН

-Тантай Батням багшийн талаар цөөн хором ярилцах гэсэн юм. Энэ хүн монголын боловсролд ялангуяа газарзүйн хичээлд маш их хөрөнгө оруулалт хийжээ. Үүнд төрөлх сургуулийнх нь захирлыг олон жил хашсан хүний хувьд юу хэлэх бол?

-Миний бие Батням багштайгаа найман жил ажилласан. Гэхдээ энэ алдартай багшийг эртнээс мэднэ. Бид хоөр мэргэжил нэгтэй. Батням багшийнхаа газарзүйн хичээл, удирдсан сургалт сөминарт нь сууж байсан. Ямар агуу бүтээлч хүн бэ гэж өөрийн эрхгүй бахархаж байлаа. Тэгтэл хувь заяаны өрөөлөөр хамтдаа гар нийлж ажиллах боломж олдсон. Багшийн хичээл зүтгэлийг заах арга барилыг нь надаар хэлүүлэлтгүй мянга мянган шавь нар нь, Монголын боловсролын байгууллагууд, мэргэжил нэгт багш нар нь сайн мэднэ ээ. Хүүхдийг хөгжүүлэх ажлыг сайн хийдэг. Батням багшийн газарзүйн сонгон гэж том зүйл байдаг. Сонгоноор хичээллэсэн шавь нар нь дүүрэг, нийслэл, улсын олимпиадад байнга эхний байрт шалгарч ирсэн. Тэр хэрээр багшийн суу алдар түгсэн. Анги удирдаж авч явах нь үнэндээ гайхмаар. За тэгээд сургалтын орчныг бүрдүүлэх, кабинетийг бий болгосон зэрэг нь манай сургууль газарзүйн гүнзгийрүүлсэн сургалттай сургууль болох үүдэл эхлэл болсон. 2007 онд “Нийслэлийн багш нарын түшиц сургууль” болсон. Мөн “Элсэлтийн ерөнхий шалгалтын шилдэг үнэлгээтэй сургууль” болсон. Энэ бүгд Батням багшийн гавьяа юм. Хувь хүнийх нь талаас хэлбэлбагш даанчиг гоё хүн. Нас хэдий жар гарсан ч тун залуухан харагддаг. Дотроосоо гэрэлтэж сэтгэлдээ үргэлж нар мандааж явдаг. Сургуулиар багш ороод ирэхэд танхим дүүрээд л ирэх шиг болдог. Шавь нэг бүртээ чин сэтгэлээс хандаж ажиллана. Түүнийх нь илрэл тэтгэвэртээ гарах үед шавь нар нь багшийгаа үргэлж дурсан ярьж, гадаадад байгаа нэг нь ижий ааваараа бэлэг хүртэл явуулдаг. Тэгж л багшийгаа хайрладаг. Энэ хүн бол яалт ч үгүй манай сургуулийн нүүр царай, нэг том багана нь юм. Тэтгэвэртээ гарахад нь залгамж халаа болж Энхжаргал гэж манай сургуулийг төгссөн гарынх нь шавь ажлыг нь үргэлжлүүлж байсан. Гэвч багш минь буцаад багшилж байгаа дуулдана. Миний бие хөдөөгийн сургуульд арван жил хичээлийн эрхлэгчээр ажиллаж байлаа. Тэгээд дараа нь Улаанбаатар хотын том сургуулийг удирдсан. Энэ хугацаанд олон ч багштай ажиллажээ. Гэхдээ Батням багш шиг хүн бол өдрийн од шиг цөөхөн гэж хэлэх байна.

Байлдааны самбогийн дэлхийн хошой аварга, Монгол Улсын гавьяат тамирчин, хурандаа Гомбосүрэнгийн Эрдэнэбаярынд өнжлөө. Хөвсгөл аймгийн Улаан-Уул сумын уугуул эл эрхэм өдгөө ЦЕГ-ын дотоодын цэргийн 809 дүгээр тусгай салбарын захирагчаар ажиллаж байна. Монголын цагдаа дотоодын цэрэгт хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагчаас албаа эхэлсэн тэрээр эрүүгийн төлөөлөгч, нийтийн хэв журмын ахлах байцаагч, улмаар төрийн хамгаалалтын тасгийн дарга, тусгай салбарын захирагч хүртлээ дэвшсэн намтар цадиг баялаг нэгэн. Ажил албаны зэрэгцээ байлдааны самбогоор хичээллэж дэлхийд хоёр удаа аваргалсан, мөн самбо, жүдо, үндэсний бөх гээд их спортод өөрийгөө зориулсан 30 шахам жилийнх нь түүх бичигдэнэ. Тэр бол өөрийнхөө амьдралыг өөрөө босгож, ялж дийлэхийн төлөө тэмцэж, зорьсон зорилгынхоо даваан дээр гарах гэж хөлс хүчээ шавхан зүтгэж өнөөгийн өндөрлөгт хүрсэн эгэл жирийн дархад хүмүүн.

Эрдэнэбаяр гавьяаттай эхлээд ажил дээр нь уулзлаа. Спорт зааландаа өглөөнийхөө бэлтгэлийг хийсэн бололтой хөлс дуслуулчихсан, алчуур мөрөн дээгүүр хаяад цээж нүцгэн орж ирэв. Түүний удирдаж буй тусгай салбар Монголд террорист үйл ажиллагаа болсон үед, хүн малын онц ноцтой халдварт өвчин гарсан үед, байгалийн гамшиг болоод эмх замбараагүй байдал бий болсон үед цагдаагийн байгууллагад туслах мөн шууд таслан зогсоох чиг үүрэгтэй.

Эрхэм хурандаа Цагдаагийн дээд сургуулийн хууль, эрх зүйн ангийг дүүргэж “Эмх замбараагүй байдал бий болсон үед таслан зогсоох тактикийн зарим асуудал” сэдвээр хууль зүйн ухааны магистрын зэрэг хамгаалжээ. Монголын хууль хүчинд анх удаа ийм сэдвээр эрдмийн зэрэг хамгаалсан хүнээр тодорсон гэдэг. “Таны өрөөнд хоёулаа ярилцаж сууна. Эхлээд ажил албаныхаа тухай танилцуулахгүй юу” гэж ерөнхий асуулт тавихад, Монголын цагдаа дотоодын цэрэгт олон сайхан хүмүүстэй гар сэтгэл нийлж, тэдний удирдлагад ажиллаж иржээ. Энэ хүмүүсээ эхлээд ах нь дурсмаар байна гээд Хөвсгөл, Сэлэнгэ аймгийн цагдаагийн даргаар ажиллаж байсан хурандаа Р.Раднаадорж, Хөдөлгөөнт эргүүлийн газрын дарга хурандаа Б.Эрдэнэном, Баянзүрх дүүргийн цагдаагийн 3 дугаар хэлтсийн дарга Д.Оюутболд болон Ц.Ариунбат хурандаа нарыг нэрлэнэ билээ. Тэгээд мэдээж одоо удирдлагад нь ажиллаж байгаа ЦЕГ-ын зөвлөлийн гишүүн, дотоодын цэргийн штабын дарга хурандаа С.Ганбатыг хэлсэн. “Энэ хүний арга барил, хүнээр ажил хийлгэх увдис гэж лут юм байна. Хүний хөдөлмөрийг үнэлж чаддаг, бусдыг удирдан манлайлж чаддаг чадвар нь гайхалтай” гээд ийм хүмүүстэй ажиллаж, нөхөрлөж ирснээр өнөөдөр би удирдах албан тушаалыг нэр төртэй хашиж байна хэмээн итгэл төгс хэлсэн юм. Байлдааны самбогийн спортыг анх заасан Монгол Улсын гавьяат багш цагдаагийн хурандаа С.Хаянгарваагийн тухай мөн өгүүлсэн.

“Та бол халуун цустай дархад хүн, дээрээс нь маш их зарчимч, ёс жудгийг эрхэмлэдэг нь мэдээж” гээд өөр рүү нь хандуулан асуух маягтай дөхтөл хүүхэд шиг инээд алдаад “Халуун цустай, цөстэй гэхээсээ илүү өөрийгөө мэдэрдэг, сэтгэлдээ уул усаа бодож омогшдог ийм л хүн юм, ер нь уулын хүмүүс ийм л байдаг байх” гэх хариулт өгсөн. Хүүхэд шиг инээд алдаад гэснээс улс орны цохилох зүрх болсон, үргэлжид түгшүүрийн дохион дор байдаг тусгай салбарыг удирдаж буй хурандаа жигтэйхэн сайхан инээмсэглэсэн өр зөөлөн хүн. Ажил албыг нь, туулж ирсэн зам мөрийг нь бодохоор хөмхийгөө зуусан шазууртай нэгэн санаанд буух нь бий. Үүргээ гүйцэтгэж явахдаа өөр байдаг байх л даа. Харин амьдрал дээр уулзаад ярилцахаар нэг л сайхан дүр зураг мэдрэгдэнэ. Австрали тивийг л үзээгүй, түүнээс биш дэлхийн олон орноор явж хүн төрөлхтний соёл, тухайн улсын онцлог амьдралынх нь философийг мэдэрсэн тэрээр “инээмсэглэл бол бусдад өгч байгаа маш том бэлэг” гэж хэлсэн. “Хамт олноо, сайн сайхан хүмүүсийг баярлуулахын төлөө өөрт байгаа бүхнээ чин зүрхнээсээ зориулж чаддаг” гэж яриан дундаа хэллээ. Уг үгнийх нь баталгаа олон зүйлээр хэмжигддэг. “Эрдэнэбаяр хурандаа надад тэгж тусалж байлаа. Амьдралаа босгоход гол багана минь болсон” гэж олон нөхөд, дархад найзууд минь хэлдгийг миний бие энэ зуурт шигтгээд орхиё. Нялх охинтойгоо хоёул амь зуухын тулд гудманд бусдын гар царайчлан суугаа хараагүй өвгөний тухай мэдээлэл зурагтаар цацагдангуут мань хүн тэр дор нь тухайн телевиз рүү холбогдож өвгөнтэй уулзаад “Дэлхийн зөн” байгууллагад хандан гэр оронтой болгож, бүрэн тавилгыг нь угсарч өгөөд нялх охин, өвгөн хоёрыг ёстой хагартал нь баярлуулсан байдаг. “Би чиний зүс царайг харж чадахгүй ч гэсэн ямар сайхан хүн бэ гэдгийг халуун дулаан сэтгэл, тусч чанар чинь хэлээд өглөө, хүү минь. Чи сайн сайхан амьдарна аа гэж” өргөө гэртэй болсон өвгөн галаа бадрааж суухдаа хэлсэн юм гэдэг. “Тэр хүний буян ирсэн байх аа, ах нь дараа жил нь гавьяат болсон юм шүү” гээд инээд алдаж байна. Гавьяат болсныхоо дараа ах дүү нартаа бүгдэд нь “гавьяатын хишиг” хэмээн хагас сая төгрөг өгч тэднийгээ баярлуулжээ. Олсноо бусадтайгаа хуваадаг энэ мэт олон жишээг нь дурдаж болох юм. “Хүнд битгий худал хэл. Бусдыг хэзээд ч гомдоож, хуурч болохгүй. Энэ бол миний амьдралдаа баримталдаг алтан зарчим” гэсэн нь огтоос эргэлзээгүйгээр үнэн сонсогдсон юм.

Бидний яриа хөөрөө хурандаагийн гэрт халуун тулганых нь дэргэд үргэлжиллээ. Тэднийх “Энканто” хотхонд дөрвөн өрөө байранд тэгш дүүрэн амьдарч байна. Таван хүүхэдтэй ажээ.Хүүхдүүд маань эхнээсээ тусдаа гарч байна даа гэж гэрийн эзэн хэлэв. Хань нь Доржготовын Баярсайхан гэж намуун дөлгөөхөн сайхан хүн. “Манай гэрийн хүн их тайван, барагтайд уурлана гэж байхгүй. Би болохоор цагдаа хүчний байгууллагад 30 жил нервтэж явна. Заримдаа ч ажлын их дарамт, стресстэйгээ гэртээ ирэх үе байсан. Ханийнхаа царайг хараад л сэтгэл уужирдаг, бурхан ингэж тааруулдаг юм билээ” гэж хэлэхэд нь амьдралын сайхан мэдрэгдэх шиг болсон сон. “Миний дүү ахынхаа бурхан тахилын өрөөгөөр нэг орохгүй юу” хэмээн найрсгаар өгүүлээд хойд талынхаа өрөөнд урилаа. Хамгийн түрүүнд аавын минь авдар гэж бурхан тахил өрсөн модон авдрын нүүрийг илбээд хэлж байна. Эрдэнэбаяр гавьяатын аав нь Хандын Гомбосүрэн гэж хүний дээд болсон дархад хөгшин байжээ. “Уул ус, байгаль дэлхий чинь ярьж чаддаггүй болохоос амьтай юм шүү. Нэг амьтных нь амийг, нэг ургамлынх нь үндсийг ч таслах учиргүй. Ялангуяа шоргоолжны үүрийг эвдэж болохгүй” гэж ачит эцэг нь захисныг хүү нь амьдралын туршид бодож явна. Гомбосүрэн гэж тэр хүн эмийн ургамлаар олон түмнийг эмчилдэг, дархад зоныхоо дунд “маарамба”-ын зиндаанд хүндлэгдсэн сайхан буурал 84 наслаад бурхны оронд оджээ. Аавынх нь ээж Ханд Удган гэж нутаг усандаа алдартай удган хүн байж. Мөн ээж Пунцайн Нямцэрэнгийн ээж буюу эмэг эх нь Хулган Удган гэж бас л алдартай удган байсан гэнэ.

Тэртээ дөчөөд оны эхээр ижий аав хоёр нь Улаан-Уулын Өндөр Цахир хайрхны өвөрт гэр бүл болж гал голомтоо бадраахдаа эл авдрыг хоймроо тавьсан түүх бий. Хүү нь аав ээжийнхээ буян шингэсэн авдрыг хаяж гээлгүй өдийг хүргэж тэргүүн дээр нь эцэг өвгөдийнхөө ном судар, бурхан тахилыг залж явна гэдэг дээдийн хүндэтгэл юм даа. “Авдар дотор байх ёстой бүх зүйлийг хийсэн. Ухаандаа торго, хурганы арьс, архи гэх мэт бүх зүйл байгаа” гэж гэргий нь хэлсэн. Бурхны шүүгээний хажууд Өндөр Цахир хайрхных нь нарны гэрэл асгарсан зураг залаатай байна. Эл хайрхны өвөрт энэ гэрийн эзэн эхээс мэндэлж хүмүүн заяаг олжээ. Өндөр Цахир хайрхнаа шүтэн дээдэлж явах учиртай шүү гэх эцгийн захиасыг дагаж 2007 онд албан ёсоор тахиж эхэлсэн гэнэ. Тэр цагаас хойш нутгийн зон олон хайрхны тахилгыг хүлээдэг болсон гэдэг. Хайрхнаа дээдлэн тахисны дараа жил Эрдэнэбаяр гавьяат дэлхийн хошой аварга болж монгол төрийнхөө алтан соёмбот далбааг дэлхийн дэвжээнээ дахин мандуулж уул ус, ураг саднаа баярлуулжээ. Юмны ерөөл буян тэгж л хурдаг билээ сэн. Тив, дэлхийгээс хүртсэн медалиуд нь мөн л бурхан тахилынх нь хүндэтгэлийн өрөөнд залаатай. Хамгийн дээд талд алдарт эхийн одон харагдсан нь нүднээ содон тусч байгаа юм. Ижийнхээ алдарт эхийн одонг, мөн аавынхаа цэргийн гавьяаны улаан тугийн одонг эрхэм гавьяат бүх медалийнхаа дээд талд хүндэтгэн байрлуулсан нь тэр. Эцэг эхийн ач буян, энэрэл хайрыг тэгж зүрх сэтгэлээсээ дээдлэн шүтдэг нь онцгой санагдсан. Ер нь багын л эх эцгээ дээдэлдэг байсан нь яриа хөөрөөнөөс нь мэдрэгдэж байв. Бусад нь ижийнхээ өгсөн хоол ундыг голж, өөдөөс нь том дуугарч байхад “навшгар шар” нэртэй гавьяат л өгснийг нь үг дуугүй идчихээд суудаг байсан гэх. Ийм ерөөл билгэтэй түүнд эцэг эхийн буян нь ирж алдар хүндийн эзэн бололгүй ч яахав дээ гэх бодол давхар давхар төрж л байлаа.

Том өрөөнийх нь хойморт Дэлгэрхааны бадамласан цагаан оргил, Хорьдол Сарьдагийн уулс хошууран зүмбэрлэж харагдана. Унаган нутгийнхаа шүтээн цаст их уулсаа хоймроо залалгүй яав гэж. “Идэр гурван есийн энэ өдрүүдэд миний нутагт цасны цагаан будан татчихсан ёстой нэг эр хүний хийморь лундаа сэргэхээр байгаа даа” гэхүйд бадамласан цагаан оргилынх нь салхи алгадах шиг болж билээ. Дэлхийд хоёрт бичигддэг ноён оргил,8611 метрийн өндөрт өргөгдсөн Пакистаны алдарт К2 уулын зургийг Монгол Улсын гавьяат тамирчин Б.Гангаамаа 2014 онд Эрдэнэбаяр гавьяатын нэрэмжит спортын наадам Хөвсгөл аймагт болох үеэр дурсгажээ. К2 уулын ноён шовх оргил дархад зоны шүтээн Дэлгэрхааны оргилтой адил харагддаг нь сонин. Тэрхүү бэлгэшээлийг бодож уг зургийг дурсгасан ч байж магад. Энэ алдарт уулын оргилд Монголын нэрт тамирчин Гангаамаа гарч дэлхий дахинд шуугиан болж байсныг бид мэднэ. Гангаамаа тэд гэр бүлээрээ ойр байдаг хүмүүс юм билээ. Гэр орных нь энэ мэт олон сайхан зүйлтэй танилцаж хүүхдүүдийнх нь өрөөгөөр орж, бага хүү дөрвөн настай Баярбаясгалангийн “Монгол орноо дэлхийд мандуулна” гэх эрхэм зорилгыг сонсч, гэрийн эзний аймгийн заан цолны малгай, хажууд нь том хүү Цолмонтогтохын аймгийн начин цолны малгайг том өрөөний хойморт хүндэтгэн байрлуулсныг харж, ер нь бүх зүйл утга учиртайг мэдэрч зогслоо. Гал тогооны ширээнээ гэрийн эзэгтэйн хийсэн хоол цайг амтархан зооглох зуураа Баярсайхан эгчтэй өөрийнх нь тухай хөөрөлдөв. Аав нь Завханы Шилүүстэй сумынх юм байна. Цаст цагаан Отгонтэнгэр хайрхан Очирваанийн нутгийн хүн. Мөн олон хутагт хувилгаадын нутгийн хүн. Тэрээр Дилав хутагтынхаа тухай, Андиа гэгээнийхээ тухай баримтат кино бүтээжээ. Бас Жалханз хутагт, Ялгасан гэгээний тухай баримтат кино хийсэн. Монголд анх удаа хутагтын тухай баримтат уран сайхны кино хийсэн нь тэр юм билээ.

Тэр жил буюу 2009 онд Их Явуугийн 80 насны ойн яруу найргийн наадамд оролцохоор утгын их мэргэд, найргийн бурхадтай Завхан нутагт дөрөө мулталж билээ. Энэ үеэр зохиолчид Отгонтэнгэр хайрхны тухай “Мөнх тэнгэрийн цагаан уул” киног үзэж бүгдийнх нь сэтгэлд Очирваань хайрхны шүншиг орших шиг санагдсан сан. Тэгтэл тэрхүү киноны зохиогч, ерөнхий найруулагч, ерөөс их хутагтуудынхаа бүтээлийг бүтээсэн гавьяатан маань миний өөдөөс хараад гал тогооныхоо өрөөнд зөөлхөнөөр инээмсэглэн сууж буй энэ эрхэмсэг хатагтай болохыг мэдэж гэнэтийн баяр хөөрт умбаснаа нуух юун. Эрдэнэбаяр гавьяат “Манай гэр бүлийн хүн Завханы Шилүүстэйн гаралтай. Танай Бавуудорж найрагчтай ус нутаг нэг, дээрээс нь уран бүтээлчийн хувьд ойр” гээд инээвхийлж байсан. Ойроор барах уу, ерөөс зохиолч, яруу найрагч, уран бүтээлчдийн дунд явж ирсэн даруухан нэгэн ажээ. Дилав хутагтын тухай, Андиа гэгээнийхээ тухай нэг нэг уран сайхны кино хийх миний мөнхийн зорилго гэж хэлсэн нь ямар сайхан санагдсан гэж санана. Дилав хутагтын тухай “Цагаан дуганы гэгээ” уран сайхны кино хийсэн, хутагт судлаач соёлын гавьяат зүтгэлтэн Пүрэвжавын Батсайхантай хэрхэн танилцсанаа, утсаар яриад шуудхан Завхан ниссэнээ, замд нисгэгч нь Отгонтэнгэрийг нар зөв тойрон эргэж маш ховор содон зурагнууд буулгаж авснаа, Дилав хутагтын тууринаас буцаж явахад есөн аргал замд таарч өвөр зүг рүү орсноо, мөн Отгонтэнгэрийн Бадархундага нуураас буцаж явахад чоно таарч өвөр рүү орсноо ихэд бэлгэшээсэн гээд олон чиг дурсамж дурдатгалын хуудсыг эргүүлсэн юм.

Баярсайхан эгч 2007-2010 онд Солонгос улсад байж тэнд ажиллаж амьдарч буй монголчуудын тухай “Солонгын орноор” баримтат цуврал кино хийж Монголын ард түмний хүртээл болгосноо яриан завсраа дуулгасан. Эрдэнэбаяр ах тэр хоёрын танилцсан түүх бас сонин. Нөхрийнхөө тухай хөрөг нэвтрүүлэг хийгээд танилцсан гэдэг. “Би оюутан байхдаа найзууддаа хэзээ ч бөх юм уу, цагдаа хүнтэй суухгүй гэж хэлж байсан удаатай. Гэтэл жинхэнэ цагдаа бөх хүнтэй суусан. Амьдралд хүн ам гарч болдоггүй юм билээ. Одоо манай найзууд надаас ам асуудаг юм” гэж гэрийн эзэгтэй инээд наргиан болгов. Тэрээр ханиараа бүр нэг чин зүрхнээсээ бахархдаг нь илт. Үг бүрээс нь ханиа хайрласан, ханиараа бахархсан өнгө аяс, аз жаргал, хайр энэрэл мэдрэгдэж байв. “Монголын эмэгтэйчүүд өнөөдөр ихэнх нь айдастай байдаг. Хэзээ нөхөр маань согтуу ирэх бол, согтуу ирээд яах бол гэж боддог. Гэвч надад тийм айдас байхгүй. Манай хүн архи, тамхи хэрэглэдэггүй. Амар амгалан, аз жаргалтай айл гэж байдаг бол манайх гэж би бардам хэлнэ. Хүүхдүүд маань аавыгаа нэг ч удаа согтуу байхыг хараагүй, албан ажлын ачааллаа хаалганы гадны үлдээгээд орж ирж чаддаг” гэх үгнээс амьдралын сайхан, аз жаргалын гэгээ гэрэл ундарч байв. Ханьдаа зориулж хөгжмийн зохиолч Тогтохын Сэр-Од гавьяаттай хамтран “Амин нутаг” дуун суварга бүтээж, Хөвсгөлийн сайхан дуучин Отгойн Баянмөнх дуулж амьдруулжээ.

Өнжиж буй айлын эзэн хурандаа хорин настай, хонгор зүстэй, халуун цустай дархад залуу Хөвсгөлийн цагдаагийн албанд шуугиан тарьж явсан нь ерээд оны эхэн үе. Түүнийх нь дурсгал болох нэгэн зураг бурхан тахилынх нь хүндэтгэлийн өрөөнд өлгөөтэй байна лээ. Тэр бол “Цагдаа-93” тэмцээнд түрүүлж мотоциклиор шагнуулсан ерэн гурван оны зураг. Үүнээс улбаалаад эрхэм хурандаа Монголын цагдаа, дотоодын цэрэгт ажиллахдаа гурван айхавтар зүйлтэй нүүр тулснаа сонирхуулсан юм. Тангараг өргөсөн цэргийн албан хаагч 30 шахам жилийн хугацаанд юу эсийг туулах билээ. Түүнээс гуравхан зүйлээ хуваалцсан нь Хөвсгөлд байх үеийнх нь явдал. Ерэн дөрвөн онд Хөвсгөлд цагдаа байхад нь шүүхээс ялын дээд хэмжээ сонссон нөхөр оргосон дуулиан гарчээ. Түүнийг хоёр төлөөлөгчийн хамт мөрдөн мөшгөж Хөвсгөлийн гүн хөх тайгыг мориор самнасан гэдэг. Ингээд намрын тэр өглөө оргодлыг ээж дээрээ очоод аяга цай уугаад хөдлөхөд нь аргагүйн эрхэнд буудаж шархдуулаад барьж авчээ. Өнөөх нөхөр чинь эхлээд тэр гурав руу, үндсэндээ хамгийн том бууг мөрлөж яваа Эрдэнэбаяр руу буудсан гэдэг. “Үс босоод чих хуураад явчих шиг болсон. Өөрийгөө амьд гэдэгт итгэж ядаж байсан” гэв. Дараагийнх нь хоёр тохиол хоёулаа онгоцны осолтой холбоотой. Ерэн таван оны Хөвсгөлд сүйрсэн онгоцны ослын хэргийн газарт цагдаагийн дарга Раднаадорж болон Баялаг-Эрдэнэ нарын хамт анх очжээ. 56 зорчигчтой онгоцноос нэг хүн амьд байсан нь Өлзийбаяр. “Тэр тухай ярих юм биш дээ. Ахад нь одоо аймшгийн кино шиг санагддаг юм” гэлээ. Мөн Эрдэнэтээс Завхан руу нисэхдээ Галтын Байшинт уулыг мөргөсөн онгоцны осол. ЦЕГ-ын дарга Д.Мөрөн Улаанбаатараас онгоц хөлөглөн очиж Хөвсгөлийн төвөөс Эрдэнэбаяр цагдааг аваад хэргийн газарт аваачиж мануулж хонуулсан байна. 29 зорчигтой онгоцноос нэг ч хүн амьд үлдээгүй бүгд сүйрсэн. “Амьд хүнээс ай, үхсэн хүнээс бүү ай” гэдэг үгийг тэр шөнө мэдэрч жинхэнэ утгаар нь мэдэрч хоносон гэдэг. Хэрвээ 29 гэмт хэрэгтэн байсан бол намайг алаад хаячихна биз дээ гэв. Ийм л баялаг намтартай сонин содон зүйлээр дүүрэн дэлхийн хошой аварга, гавьяат тамирчин, хурандаагийнд өнжлөө. Хүүхдүүдтэйгээ найз нь юм шиг харилцаатай гэр бүл гэдэг нь анзаарагдсан. Том хүү Цолмонтогтох ОХУ-д инженерийн чиглэлээр сургууль төгсөж одоо АНУ-д ажиллаж байгаа гэнэ. Том охин Цолмон Цагдаагийн академи төгссөн, нийслэлийн шүүхэд ажиллаж байна. Охин Нинжин Соёл урлагийн их сургуулийн уран зургийн ангид суралцаж байна. Хүү Цолмонбаатар Улаанбаатарын их сургуульд суралцаж байна. Бага хүү дөрвөн настай Баярбаясгалан. Тэднийх хоёр зээтэй гэнэ. Хүн зөв явбал бурхны шагнал өөрөө ирдэг гэдэг. Өлийн халзан давааныхаа 13 их овоонд сүслээд уул усаа сэтгэлдээ тээгээд нутгаасаа гарч байсан залуухан хүү өнөөдөр дархад түмний нэр нүүр, сүр сүлд нь болон дээдлэгдэж, дэлхийн дэвжээнд Монголоо мандуулсан эрхэм хүндэтгэлийн эзэн болжээ. Хань ижлээ халамж хайр, дээдийн хүндэтгэлээр өргөмжилсөн Эрдэнэбаяр гавьяатынх шиг өрх гэр Монголоор минь дүүрэн болтугай гэх ерөөлийн үгээр энэхүү туурвилаа өндөрлөе.