Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

ШАГАЛЫН ЖАДАМБАА ГЕНЕРАЛЫН 80 НАСНЫ ОЙД

НЭГ

Зэвсэгт хүчний 99 жилийн ой “Монгол цэргийн өдөр”-ийн алтан титэм дорМонголын цэрэг армийн нэгэн цагийн түүхийг бичиглэсэн, Монгол Улсын батлан хамгаалах салбарт чухамхүү ялгуусан гавьяа байгуулсан домогт генералын тухай өгүүлэх гэж байна. Эл эрхэм бол Монголын улс төр, цэргийн нэрт зүтгэлтэн дэслэгч генерал Шагалын Жадамбаа. Түүний намтар цадиг, он жилүүдийг бичнэ гэдэг нь Монголын ардын арми, орчин цагийн зэвсэгт хүчний түүхийг бичихтэй ижил юм. Учир нь ардын армийг өргөтгөн зохион байгуулсан үечлэлийг цэргийн түүхчидгурав (1956-1964, 1964-1979, 1979-1988) хуваадаг. Энэ нь Жадамбаа генералын армийн жагсаалд хөл тавьсан түүхэн замналтай бараг холбогддог.

Тэртээх дөчин оны хавар Говь-Алтай аймгийн Халиун сумын нутаг домогт Хар азаргын нуруу, Олонбулаг, гурван Улиастайн голд эгэл малчныд төрсөн хүү 1960 онд хорин настайдаа цэрэгт татагдан ирж Армийн хими хамгаалалтын тусгай ротод байлдагч цолтой алба хааж эхэлжээ. Хими хамгаалалтын тусгай ротын захирагч нь хожим хошууч генерал болсон Ч.Самбуу, салааны дарга нь төрсөн ах Шагалын Банзрагч нар байсан гэдэг. Байлдагч Жадамбаа цэргийн албыг үлгэр жишээ хааж мэдлэг туршлагаар гаргууд байсан учир тухайн үеийн ЗХУ-ын цэргийн сургуульд явуулах сонгон шалгаруулалтад тэнцжээ. Ийнхүү жаран нэгэн онд Благовещенск хот дахь Алс Дорнодын ерөнхий цэргийн дунд сургуульд суралцахаар мордсон бол ердөө зургаахан жилийн дараа үе тэнгийнхээ

офицеруудаас онцгойрч хэн бүхний зүрхний дуудлага болсон алдарт Фрунзын академид суралцах эрхийг нэр төртэйгээр авчээ.

Фрунзын академид гурван жил суралцахдаа цэргийн хээрийн суурь боловсрол, оператив тактикийн мэдлэгээ тэлж, байлдааны хүндрэлтэй нөхцөлд цэргийн ажиллагааг хэрхэн зохион байгуулахаас аваад бүхий л чадварыг эзэмшин, эрдэм судлал дүн шинжилгээний талд ч өөрийгөө өндөр хэмжээнд боловсруулжээ. Түүнийх нь үр дүн тус академийг “Мотобуудлагын хороотой явуулах хоёр талын тактикийн хээрийн сургууль” сэдвээр дипломаа онц үнэлгээтэй хамгаалснаар хэмжигдэнэ. Дараа нь буюу 1974-1976 онд Ворошиловын нэрэмжит Зэвсэгт хүчний жанжин штабын акадамид, мөн ЗХЖШ-ын академийн дээд курсэд тус тус суралцсан байна. Фрунз болон Ворошиловын нэрэмжит тэрхүү хоёр сургуулийн ханан дээр “Монгол Улс, Шагалын Жадамбаа” гэсэн алдарын бичээс байдаг юм гэнэ лээ. Фрунзын академид “Монголын Жадамбаа шиг суралцацгаая” гэсэн хөдөлгөөн хүртэл өрнөдөг байсан тухай эрхэм генералын хүү, монгол төрийн түшээ, аавынхаа албыг үргэлжлүүлж Батлан хамгаалахын сайдаар ажиллаж байсан Ж.Энхбаяр бахархан хэлж байсан. Мөн ахмад дайчдын дурдатгалд ч энэ тухай дурайдаг.“Далан дөрвөн оны долдугаар сард ЗХУ-ын цэргийн академи, их дээд сургууль, дунд сургууль курст суралцахаар явагсдыг офицерийн ордонд цуглуулж, Батлан хамгаалахын сайд армийн генерал Батын Дорж үүрэг даалгавар өгөх үедээ “Нөхөр Жадамбаа” гэхэд урд эгнээнээс давжаахан биетэй улаа бутарсан царайтай, дөлгөөн харцтай залуу босов. Сайд “Энэ дэд хурандаа Жадамбаа шиг элссэн бүх сургуулиа онц төгсөх хэрэгтэй. Одоо генералын академид шууд явуулж байгаа юм” гэхэд тэнд цугларагсад гайхсан бас бахархсан, харцаар ширтэж байв” хэмээн бичиглэн үлдээсэн байх юм.

Тухайн үеийн цэрэг армийн сургуулийг яг л ном журмынх нь дагуу дэс дараа, эрэмбээр нь төгсөж ирсэн Жадамбаа далан зургаан оноос Ардын армийн жанжин штабын 1 дүгээр орлогч, оперативын хэлтсийн даргаар, 1979 оноос ЗХЖШ-ын 1 дүгээр орлогч, нэгдүгээр газрын даргаар тус тус томилогдон ажилласан.Монгол төрийн алтан аргамж, залгамж халаа, хар хайрцагны бодлого гэдэг шиг Жадамбаа генералыг Монголын арми үнэндээ бодлогоор бэлтгэсэн нь харагддаг. Монгол Улсын баатар, армийн генерал Батын Дорж, хурандаа генерал Жарантайн Авхиа, Жамсрангийн Ёндон нарынБатлан хамгаалахын домогт сайдууд армийг өргөтгөн зохион байгуулах оргил үеийн ачааг үүрүүлэхээр Жадамбааг бодлогоор бэлджээ. Монгол цэргийн цагийг эзэлсэн их аварга, буурал генералуудын бодлого ийм л байдаг байна.

ХОЁР

Тэрээр яралзтал яв цав тушаал буулгадаг, түүнээ өөрөө төсөөлөн харж тов тодорхойгоор бодон үүрэг даалгавраа хатуу чанд нэхдэг захирагч байсан нь илтээс анзаарагддаг. Наад захын энгийн нэг жишээ татахад, наян нэгэн онд

189 дугаар ангийн захирагчид дараах захирамж илгээжээ. Үүндээ “цугларах дохиогоор ажиллах тухай” гээд “Нэг: ангийн нийт бие бүрэлдэхүүнийг дохиогоор босгож цуглуул. Цугларах дохиогоор ажиллах үед доорх журмыг баримтал. Бүх танкуудыг байран дээр нь асаа, автомашинуудыг 100 хувь асааж цугларах байранд гарга, сургуулийн бүлгийн бүх танкуудад сум галт хэрэглэлийг ачаалж гарга, ар талын материал хэрэгслийн нөөцөөс найман машинд ачаалж гарга, бусад хязгаарлалтыг байлдааны болон дайчилгааны бэлэн байдлын 40 тоот удирдамжид заасны дагуу явуул. Хоёр: дохио хүлээн авч биелүүлсэн тухайгаа ЗХЖШ-ын болон дивизийн оперативын жижүүрүүдэд илтгэ. ЗХЖШ-ын нэгдүгээр орлогч, нэгдүгээр газрын дарга хошууч генерал Ш.Жадамбаа” гэсэн байна. Техник хэрэгсэл эрхэлсэн орлогч сайдаар дэвшихийн өмнөхөн БХЯ-ын сайд Ж.Авхиа, Монголын ардын армийн улс төрийн газрын дарга, дэслэгч генерал Д.Ёндондүйчир нар “Штабын дадлага, оперативын цугларалт, команд-штабын болон тактикийн хээрийн сургууль зэрэг 12 томоохон арга хэмжээг зохион байгуулж, армийн гуравдугаар зөвлөгөөнийг бэлтгэж явуулахад биечлэн гүйцэтгэсэн. Варшавын гэрээний орнуудын зэвсэгт хүчний нэгдсэн хээрийн сургуульд оролцож, сургуулийн туршлагыг нэгтгэн дүгнэж, өөрийн армид хэрэглэх жагсаалт гаргасан” хэмээн онцолсон нь нэгийг өгүүлнэм. Наян нэгэн он гэснээс мань хүн Монголын сансрын нисэгчдийн бэлтгэлийг хангахад оролцсоныг дурдалгүй өнгөрч боломгүй. Уг комиссын даргаар Төв хорооны нарийн бичгийн дарга С.Жалан-Аажав, гишүүдээр Төв хорооны захиргааны байгууллагын хэлтсийн дарга С.Батаа, Нийгмийг аюулаас хамгаалах яамны сайд Бугын Дэжид, Нийтийн аж ахуй үйлчилгээний сайд О.Нямаа, ШУА-ийн ерөнхийлөгч академич Б.Ширэндэв, ШУА-ийн Физик техникийн хүрээлэнгийн захирал Б.Чадраа, ШУА-ийн физик техникийн хүрээлэнгийн сансар судлалын тасгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан Л.Лхагваа, ЗХЖШ-ын Оперативын дарга, хошууч генерал Ш.Жадамбаа, Цэргийн нисэх хүчний командлагч Монголын ардын армийн авиацыг удирдах газрын дарга, хошууч генерал С.Санжмятав нар ажиллаж байсан түүхтэй. Жадамбаа генерал 1980-1981 онд сансрын нисэгчдийг Москвад бэлтгэл хийж байхад Батлан хамгаалах яамнаас тэдэнтэй харилцаж, өөрийн яамны чиглэлийн асуудлыг зохицуулах үүрэгтэй төлөөлөгчөөр ажиллаж байсан.

Гүррагчаа, Ганзориг нарт 1981 оны гуравдугаар сарын 01-ний өдөр бичсэн захидал бий. “Та хоёрын нэг нэг хацрыг чинь захидлаар үнсэж ёсолъё. Нөгөө хацрыг чинь элгэн халуун эх орондоо уулзаад тэвэрч байгаад үнсэх болно. Би та хоёр албархаж захиа даалгавар өгч байгаа юм биш шүү. Та хоёрын ажил амьдралтай ямар нэг хэмжээгээр ойр дотно байсны хувьд захиа бичив” гэжээ. Тухайн захидлаас “Орчлон дэлхийг тойрон нисэж эрдэм шинжилгээний ажлын программыг амжилттай биелүүлээд эх дэлхийдээ эсэн мэнд буух нь мадаггүй. Та хоёрын хэн нэг нь нисэх байх. Гэхдээ та хоёр Монголын сансрын нисэгчдийн нэг багийнхан гэдгээ үргэлж санаарай. Ниссэн нь үлдсэнийхээ хүсэл зорилгыг өвөрлөөд нисээрэй, үлдсэн нь нөхөртэйгээ яг л хамт нисэж байгаа юм шиг баяртай байгаарай” гэх зэргээр цэргийн хүний хатуу чигч зарчим, монгол хүний уужим ухаан, ёс жудаг, ноён нурууг харуулж, хамгийн эгзэгтэй мөчид сансрын баатруудад зүрхний үгээ хэлсэн хүний нэг эрхэм буурал генерал юм. Түүнийг техник зэвсэг эрхэлсэн орлогч сайд байх үед Т-55 танк, БМП-1 явган цэргийн байлдааны машин, холбооны цэргийн зэвсэглэлд Р-136 их чадлын радиостанц, олон сувгийн Р-404М, цөөн сувгийн Р-409М радиорелёны станц, П-247 телефон, телеграфийн сувгуудын сүлжээний ба холбооны зангилааны элементын удирдлагын машин, мөн армийн зэвсэглэлд 7.62 мм-ийн автомат АКМ, АКМС, АКМН, онц буудагчийн винтов СВД, гар пулемёт РПК, РПКН, ротын пулемёт ПК, ПКМ, РПКН, 57 мм-ийн зенитийн автомат буу С-60, 122.0 мм-ийн гаубиц МЛ-20, байлдааны машин БМ-21, лазерын хол хэмжигч ДАК -1М зэрэг олон төрлийн зэвсэг хэрэглэл нэвтэрч байсан нь Монголын цэрэг армийн түүх болон үлджээ.

Аав ээжийн хамт

ГУРАВ

Жадамбаа генерал Д.Бямбасүрэнгийн болон П.Жасрайн Засгийн газарт, үндсэндээ хоёр Засгийн газар дамнаж 1990-1996 онд ажилласан. Тэр цаг үе бол Монгол Улсын нийгэм солигдсон, Кремлийн гинжнээс салсан, өөрсдөөбие даан оршин тогтнох амаргүй он жилүүд байлаа. Ийм л хүнд бэрх үед үндэсний аюулгүй байдлын гол тулгуур багана батлан хамгаалах салбарыг удирдсан юм. “Монгол Улс өөрийгөө хамгаалах зэвсэг хүчинтэй байх”-ыг Ардчилсан шинэ Үндсэн хуулинд тусган тунхаглаж өгсөн тэрээр Монгол Улсын Батлан хамгаалах болон Иргэний хамгаалалтын тухай хуулийг Их хурлаар батлуулж, Аюулгүй байдлын үзэл баримтлал, Онц байдлын тухай, Дотоодын цэргийн тухай, Төрийн албаны тухай, Төрийн хяналт шалгалтын тухай гээд олон тулгуур хуулиудыг боловсруулж батлуулсныг бид мартах учиргүй. БХЯ-ын сайдын зөвлөлийн ерэн оны хурал дээр Жадамбаа “Аливаа юманд гол шугам, гол гогцоо гэж байдаг юм. Чухам үүнийгээ л барьж, цагийн аяст дайвж гуйвахгүй, улс орон ард түмэн армийнхаа эрх ашгийг л урьтал болгож бай” гэж хэлсэн түүний хойч үедээ үлдээсэн гэрээслэл, эх орончийн жанжин шугам юм гэж домогт генералын тухай номонд тэмдэглэжээ. Говь-Алтайн Халиуны хүү, манайд нэртэй дипломатч, эдийн засагч Чоёгийн Даваадаш болон профессор Ш.Паламдорж нарын туурвисан Жадамбаа генералын тухай дөрвөн боть номыг тэртээ ерэн есөн онд миний бие хүү Энхбаяраас нь гардаж авсан байх юм.

Буурал генералын тухай мань мэт нь үнэндээ гадарладаг ч үгүй явж иржээ хэмээн түүхэн замналыг нь уншиж суухдаа бодож байв. Ой тоонд үлдсэн юм гэвэл өнөө Бал даргыг бурхан болоход нь алтан шарилыг нь Оросоос авчирахдаа хэлсэн айхтар үг. “Монголын төр иргэнээ авахгүй юм бол арми нь Маршалаа авнаа” гээд Жадамбаа сайдыг эрс шулуун, зоримогхон хэлсний дараал Шадар сайд Чойжилсүрэнгийн Пүрэвдоржоор ахлуулсан оршуулгын комисс байгуулагдаж Монголын төрийг 44 жил удирдсан буурал даргын алтан шарилыг эх оронд нь авчирч Офицеруудын ордноос сүүлчийн замд нь үдсэн байдаг. Үүгээр Монголын ард түмэн Жадамбаа генералыг үнэлж тодотгох нь бий. Энэ бол төрийн сайдыг алба даягийнх нь хувьд ч, энгийн хүн талаас нь ч үнэлж болох үнэлгээ мөн байх. Гэтэл сайд байх хугацаандаа АНУ, Хятад, Герман, Япон, хойд болон өмнөд Солонгос зэрэг орнуудтай цэргийн харилцаа тогтоосон, Номхон далайн цэргийн командлагчийн урилгаар Хавайн арал дахь төв штабт нь зочилсон Монгол Улсын Батлан хамгаалахын анхны сайд байсан, мөн АНУ, Япон, Герман зэрэгорнуудад шинэ залуу офицеруудыг сургасан зэргийг хэлэх байна. Улс орны тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлын язгуур эрх ашгийг ямаг дээдэлж, шударга бус зүйлтэй эвлэрч чаддаггүй байсан нь алт дилерийн хэрэг, 20 дугаар тогтоол зэргийг шүүмжилсэн олон өнцгөөсхарагддаг. “Тусгаар тогтнолоо батлан хамгаалах үндэснийхээ язгуур эрх ашиг, аюулгүй байдлыг хангах явдал Монгол төрийн бодлогын амин сүнс байх учиртай” гэж тэр хэлдэг. “Монголын төрийн цус булингартлаа” хэмээн эрс хэлж байсан нь эргээд санахад сэрдхиймээр.

Түүний зүрх эх орныхоо төлөө хэрхэн цохилж байсныг хэлсэн үгнээс нь уншиж болно. Сайд байх хугацаанд нь Даваадаш гуайн хэлснээр олон зүйл цээжний махыг нь барж байжээ. Тэр үед ардын арми, аюулаас хамгаалах руу улс төрийн зарим хүчин тодорхой албан тушаалтнууд хэрхэн довтолж, дайрч байсныг мэдэх хүмүүс нь сайн мэднэ. Армийг татан буулгаж үндэсний цэрэг армигүй байхыг уриалагчид ч цөөнгүй байсан гэдэг. Үүний төлөө олон хүнтэй, намынхаа нөхөд, Засгийн газрын зарим гишүүдтэй хүртэл ам зөрж, огцрох өргөдлөө гаргаж байсан удаа ч бий гэдэг. Монгол Улс байгаа цагт өөрийн арми, өөрийгөө хамгаалах зэвсэгт хүчинтэй байх ёстой гэх бодлогодоо тууштай зогсож “Дуулгавартайгаар нь зэвсэгт хүчин рүү дайрч байгаа бэлэнчлэх сэтгэлгээ зохисгүй хандлагатай би хэзээ ч эвлэрэхгүй гэдгээ “Ардын эрх” сониноор дамжуулж хатуухан хэлье” гэж хүртэл мэдэгдэж байжээ. Ингэж тэрээр шилжилтийн ороо бусгаа цаг үед Монголын ардын арми, зэвсэгт хүчнийг бусниулалгүй авч үлдэж чадсан гавьяатан юм. 1996 оны наадмаар цэргийн парад хийх тухай яриа байсан бололтой. Гэртээ аягатай цайгаа барьчихаад холхиод нэг л тавгүй байхаар нь гэргий Удаанжаргал нь “Яачихав аа, хөгшөөн” гэхэд “Эцэгтэй өсөөгүй хүнд эх орноо гэх сэтгэл байдаггүй юм байна. Хэнийх нь мэдэгдэхгүй, хүйтэн сэтгэлтэй хүн төрд хэрэггүй байдаг юм байна” гэж дуугаа өндөрсгөн, бухимдангуй хэлсэн гэдэг. Тухайн үеийн төрийн тэргүүнийг хэлсэн ч юм уу, ямар чиг л байсан “Эцэгтэй өсөөгүй хүнд эх орноо гэх сэтгэл байдаггүй” гэх үг нь зүрхэнд ёгхийтэл тусч байгаа юм.

Ерэн зургаан он Жадамбаа сайдын хүмүүний хорвоод амьдарсан сүүчлийн он байлаа. Тэр жилийн гуравдугаар сард Зэвсэгт хүчний 75 жилийн ойн баяраар Монгол цэргийн музейн нээлтийг хийж Ерөнхийлөгч Очирбат, Ерөнхий сайд Жасрай, Соёлын сайд Намбарын Энхбаяр нарыг урьж оролцуулсан бйана. “Монгол Улсын Батлан хамгаалах яамны сайд дэслэгч генерал Шагалын Жадамбаа таныг монгол цэргийн сүр сүлдийг алдаршуулсан Монгол цэргийн музейг сүндэрлүүлэн босгоход сэтгэл зүтгэлээ дайчлан үнэтэй хувь нэмрээ оруулсан тул хүндэт дэвтэрт алдаршуулан мөнхлөв” гэсэн бичээс хадгалаатай үлджээ.

Ерөнхийлөгчийн зарлигаар Сүхбаатарын одонгоор шагнуулаад тэтгэвэртээ суусан тэр жилээ бурханы оронд одсон юм. “Аав минь 56 насандаа эр хүний яг л нас тогтоод ухаан саруулсдаг үедээ бурхан болсон. Хүний амьдралыг 100 хувь гэж үзвэл аав минь 99 хувиа улс орондоо, нэг хувиа гэр бүлдээ зориулсан” гэж хүү нь хэлсэн удаатай. Хэдэн жилийн өмнө Өсөхөө аваргын аав Гэлэгжамц гуайтай Буур аваргын нутгаар явж байхад “Хүүг минь анх байртай савтай болгож өгсөн Жадамбаа генералын ачийг би мартдаггүй” гэж хэлж билээ. Миний эрхэм ах, “Шинэ Ази” группийн ерөнхийлөгч Лхамсүрэнгийн Төрбаяр “Ерэн зургаан онд Дашбалбарыг Сүхбаатар аймагт нэр дэвшихээр явахад ердөө хоёрхон хүн тусалсны нэг нь Жадамбаа генерал. Харин Их хурлын гишүүн болоод ирэхэд Хэнтий аймгаас аваад зам дагуу хичнээн хүн угтсаныг би мэднээ” гэж хэлсэн сэн.Цээжинд хадгалаатай олон дурсамжаас хоёрхныг хуваалцахад ийм байна.

36-хан насандаа генерал болж мандсан тэр хүн ижий ааваа, өндөр их Алтайгаа, Хар азаргын нуруу, гурван Улиастайн голоо сэтгэл зүрхнээсээ огтхон салгаагүй.

“Эргэн тойрон дуниартаад

Ирлээ дээ, хаврын улирал дахиад

Эргэн хурган бодогдоод

Элгээ эмтэртэл санах юм аа, ижий аавыгаа

Хайртай аав ээж хоёр минь

Холын хол Алтай нутагтаа

Хальж одох тэр мөчид

Хажууд нь байж толгойг тань түшээгүйгээ

Хонхны дуу сонсгож буян үйлдэж амжаагүйгээ

Харамсан харамсан бодох юм

Хамаг олны нүдний чөлөөнд

Хайлан хайлан уйлах юм аа, тэгээд

Тархин дундуур тас цохисон

Зүрхэн дундуур нэвт зүссэн

Дөрөвхөн үгтэй хэл аваад

Довтолгон довтолгон очиход минь

Тоонотой гэрийн өрх бүтээлгээстэй байлаа

Тулганы галын цог бөхөөстэй байлаа

Тамхи гаанс чинь тавиастай байлаа, аав аа

Тогоо шанага чинь өрөөстэй байлаа, ээж ээ” ийм л зүрхний үгээ өврийнхөө дэвтэрт ёстой нэг зүрхээ шимшрүүлж нулимсаа асгаж бичсэн байдаг. Дөч шахам жил төрийн хатуу буулганд зүтгээд ажлаа өгөхдөө “одоо л нэг хань ижил, үр хүүхэдтэйгээ аз жаргалыг мэдэрч амар жимэр сууя гэж бодсон тэр мөчдөө бурхны оронд одсон нь харамсаар. Нөгөө талаар төрийн хүний ёсоор Монголын цэрэг арми, батлан хамгаалах салбарын тусгаар тогтнолынх нь дархлааг тунхаглаж өгөөд, улсын орны үндэсний аюулгүй байдлын гол талбар цэрэг армиа армиа бүрэн бүтэн хүлээлгэж өгөөд буцсаныг нь бодохоор бахархмаар. Яах учрыг миний мэтийн жулдрай мэдэхгүй. Ямар чиг л байсан Шагалын Жадамбаа гэж агуу генерал, эрмэг дайчин сайдыг төрүүлсэн Монголын төрд талархнам.

“Болор цом”-ын эзэн яруу найрагч Норовын ГАНТУЛГА

Өнгөрсөн намар өндөр ургац хурааж авлаа, дотоодынхоо гурилын хэрэгцээг бүрэн хангалаа гээд манай төр засаг баахан сүржин мэдэгдэл завсар чөлөөгүй хийгээд байгаагүй билүү. Тухайлбал, Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд Ч.Улаан нар газар тариалангийн гол бүс нутаг болох Төв, Сэлэнгэ аймагт тариа хураалтын үеэр ажиллахдаа мөн ч сүртэй мэдээллүүд хийж толгой дээгүүр байсныг ард түмэн мартаагүй байгаа. “420 мянган тонн улаанбуудай хурааж авлаа. 2019-2020 онд дотоодын гурилын хэрэгцээгээ 100 хувь хангалаа” гэж Ч.Улаан сайд тариан талбайгаас мэдээлэл хийгээд л, түүнийг нь зурагтын бүх суваг дамжуулаад л сүйд болж байсан. Дараахан нь Атар газар эзэмшсэний 60 жилийн ойн үеэр Улаан сайд тариаланчиддаа баяр хүргээд гурилын хэрэгцээгээ 100 хувь биелүүлснээ, 420 мянган тонн улаанбуудай хурааж авснаа бас л бахдалтайгаар мэдэгдсэн.

Гэтэл хаврын тэргүүн сар дөнгөж гараад удаагүй байтал, хөл хорионы энэ хүнд бэрх үед Монголын Засгийн газраас “Улсын хэмжээнд 30 орчим мянган га талбайн ургацыг хураан авч чадаагүй. 2020 оны хэрэгцээт гурилаа дотооддоо үйлдвэрлэх, нөөц бүрдүүлэхэд 60 мянган тонн хаврын тариалалтад 15 мянган тонн улаанбуудай дутагдаж байна” гэдгийг хэлээд улаанбуудайн гаалийн болон нэмэгдсэн өртгийн албан татвараас чөлөөлнө гэдгээ албан ёсоор мэдэгдчихлээ.

Мөн оны өмнөхөн баатарлаг бардам байсан Улаан сайд маань “Улсын хэмжээнд нөөц байхгүй. Тиймээс 100 гаруй мянган тонн улаанбуудай гаднаас импортлохоор болсон” гээд улайх ч үгүй сууж байх юм даа. Энэ чинь одоо юу гэсэн үг вэ. “Хорооноо вирус” хорин хувийг нь зооглочихоогүй юм бол зуун хувь хангана гэж завсар чөлөөгүй хэлээд байсан улаанбуудай яахаараа дутдаг байна аа…?

Өнгөрсөн намар худлаа хэлснээ одоо энэ “хорооноо вирус”-ээр далимдуулж цайруулах гээд байна уу даа, янз нь. Улаанбуудай гаднаас импортлох Засгийн газрын тогтоол, мөн нөхөр сайд Ч.Улааны хийсэн мэдэгдэлтэй холбогдуулж тариалан эрхлэгчид Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны гадаа жагссан.

“Манай салбарын сайд хүнсний улаанбуудайн хэрэгцээгээ 100 хувь дотоодоос хангасан гэчихээд ОХУ-аас улаанбуудай импортолно гэж явааг үнэхээр ойлгохгүй байна. ОХУ 2019 оны экспортын квотоо тогтоочихсон. Тийм учраас одоо оруулж ирэх будаа нь хоёр, гурван жил хадгалсан нөөцийн будаа л байгаа. Нэгээс тавдугаар зэргийн хүнсний улаанбуудай биш, үндсэндээ гадны тавдугаар зэргийг тэжээлийн буудайгаар нөөц бүрдүүлэх гэж байна” гэж тариаланчид хэлж байна. Ингэж зүгээр нэг хэлээд зогсохгүй коронавирусийг далимдуулан 160 мянган тонн улаанбуудайн хууль бус тендер зарлаж байгааг, татвар төлөгчдийн 128 тэрбум төгрөгөөр тоглож буйг, улаанбуудай авах нэрээр сонгуулийн санхүүжилт босгож байгаа зэргийг тариаланчид эрс эсэргүүцсэн. Салбарын сайд энэ бүх асуултад хариулт өгөхийг тулган шаардаж, 160 тэрбумын тендерийг даруй зогсоохыг хатуу мэдэгдсэн.

Сүүлийн үед Монголын нийгэмд өрнөж буй энэ байдлаас харахад түрүү жилийн намар өндөр ургац хурааж, дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангана аа, ард түмэн минь гэдэс цатгалан байх болно гэж Монголын төр болон Улаан сайд та яалт ч үгүй худлаа хэлжээ. Тэгэхээр одоо энэ Засгийн газар, ХААХҮ-ийн яаманд юунд нь үнэмшиж итгэх болж байна вэ. Хүүкийн Засгийн газрын юу нь үнэн, юу нь худал гэдгийг мэдэх арга байна уу, та минь. Нефтийн үйлдвэр, төв цэвэрлэх байгууламж гээд ард түмэндээ амлаж, олон сайдынхаа хар толгойгоор дэнчин тавьсан бүтээн байгуулалтууд байгаа.

Тэд бүгд нь арай ингээд улаанбуудайн үлгэр шиг замхрах юм биш байгаа. Зовох цагт нөхрийн чанар танигддаг гэдэг шиг “хорооноо вирус”-ийн хорио цээрийн энэ нөхцөл байдал Хүрэлсүхийн Засгийн газрын үнэн нүүр царайг илчлээд өгч байгаа юм биш байгаа даа. Махны үнэ нэмэгдвэл Улаан сайдын толгойг авна гэж Ерөнхий сайд хэлсэн. Оны эхэнд Улаан сайд “Би толгойгоо авахуулахгүй” гэдгээ хэлсэн. Махны асуудал дээр толгойтойгоо үлддэг юм байгаа биз. Харин ард түмнээ мөн л идэх хоолоор нь хуурч гэдэс цатгалан байх болно гэж пээдэлзээд байсан сайддаа Ерөнхий сайд хатуухан арга хэмжээ авах цаг нь болжээ. Үндсэндээ хураасан ургацаа худлаа мэдээлж хаврын хариг цагт гаднаас “гахайны тэжээл” авах дээрээ тулаад байгаа ХААХҮ-ийн сайд Ч.Улааныг үүрэгт ажлаас нь огцруулах хэрэгтэй байна. Толгойг нь авч болохгүй нь мэдээж, тэгэхээр эрх мэдэл, албан тушаалыг нь авбал зүйд нийцнэ.

Улаанбуудай бол Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын гол асуудлын нэг мөн. Цар тахал дэлхий нийтийг түгшээж байгаа энэ үед улс орон хилээ хаачихаад мах гурилтай байхад л гэдэс цатгалан байна. Ямар ч айхавтар аюул нүүрлэхэд монголчууд бид тансаг хэрэгцээгээ болиод гэр гэртээ гамбираа хайрч, лавшаагаа хийж идээд суухад айх аюулгүй амь зуучихна гэж хүн болгон бодсон, төр засгаас ч ингэж ухуулж байв. Гурил битгий нөөцөл, тариа сайн авсан, өөрсдөө тээрэмдэж чадна айлтгүй гээд байсан нь худал болж таарав уу. Хүн бүрийн амин хэрэгцээ гурилын асуудал дээр салбарын сайд нь худлаа хэлж, ажлаа сайн хийсэн хүн болж харагдахаар амандаа орсон тоог хэлээд зүгээр нэг шоу хийсэн бол Монголын төр тэр нөхөрт нэн түрүүнд хариуцлага тооцох ёстой. Худлаа мэдээлэл өгч байсныхаа төлөө Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамныхан, газар тариалан хариуцсан мэргэжлийн хүмүүс, за тэгээд Ч.Улаан сайд та Монголын ард түмнээс уучлалт гуйх ёстой.

Улс орныг худал хуурмаг үгээр удирдаж болдоггүй. Ялангуяа ийм эгзэгтэй хүнд цаг үед улайм цайм худалч төр засагтай Монголын ард түмэн бид яаж энэ өвчин зовлонг туулах болж байна. Засгийн газрын энэ олон сайдуудад бүгд Улаан шигээ худлаа мэдээлэл өгдөг юм биш байгаа гэх айдас, үл итгэсэн байдал хүмүүст төрөх нь мэдээж. Өнөөдөр дэлхий нийтээр айдас түгшүүртэй байна. Яг ийм үед гурилын хэрэгцээгээ хангах нөөцгүй боллоо, хавар тариа будаагаа тарих боломжгүй боллоо гэх мэдээлэл айл өрх, хүн бүрт нэмэр дээр нэрмээс болж айхавтар том цочрол өглөө, түгшүүрийн харанга дэлдлээ гэж болно. Гэнэтийн юм гэдэг маш аюултай байдаг. “Хорио цээрийн энэ үед ямар ч байсан бид өлсөхгүй ээ. Ямар азаар өнгөрсөн жил өндөр ургац хурааж авсан юм бэ дээ” гэж сэтгэл хангалуун гэдэс цатгалан байсан монголчуудынхаа урмыг Улаан сайд болон Засгийн газар айхавтар хугаллаа. Уул нь “хорооноо вирус”-ийн цар тахлын энэ үед Монголын төр, төр шиг ажиллаж байна. Улсын онцгой комисс, Эрүүл мэндийн яам, Сарангэрэл сайдад баярлаж байгаа хүн бишгүй. Эрвийх дэрвийхээрээ энэ аюулыг даваад гарах гэж хүн бүр итгэлтэй урам зоригтой байсан. Харин энэ бүгдийг Улаан сайд таны мэдэгдэл үгүй хийчихэж байгаа юм биш үү? Эцэст нь асуухад, улаанбуудайны 20 хувийг “хорооноо вирус” зооглочихсон болж байна уу? Хүмүүс ганц Улаан сайд худал ярьдаг, бусад нь үнэн ярьж байна гэж бодно гэж үү. Энэ сайдууд чинь худлаа ярьдаг юм байна л гэж бодно биз дээ. Тэгэхлээр Шадар сайд, Эрүүл мэндийн сайдууд үнэн ярьж байгаа гэсэн баталгаа байна уу. Ер нь энэ Хүрэлсүхийн Засгийн газар үнэн ярьж байна уу, худлаа улстөржиж хуурч дагуулж гүйсээр байгаад биднийг шавар намагт хутгаад хаячих юм биш биз. Хамгийн удаан төр засагт ажиллаж байсан Ерөнхий сайдын үүрэг гүйцэтгэгч хүртэл хийж явсан Улаан улайх ч үгүй худал хэлж чадаж байхад бусдад нь итгэх арга бий юү.

НЭГ. АЙЛ ХЭСЭХ ЭКСКУРС

Б.Цэнддоогийн шинэ бүтээл болох “Монгол: 11 үгээр” хэмээх номын хэсгээс үргэлжлүүлэн нийтэлж байна. Тэрээр “Соёлын довтолгоон: Хоньчноос барилгачин”, “Монголын соёлын альманах: Иргэншлийн замд” зэрэг бүтээл гаргасан туршлагаа баяжуулж, Монгол хүний зан төрх, үндэстний хэв шинжийг 11 сэдэвт хураангуйлан өгүүлжээ.

Өнөөгийн хот суурины хүмүүст, хөрш айлаараа учир зорилгогүй хэсүүчлэн явахын сайхныг яривал огоот ойлгохгүй. Харин нүүдэлчдийн хувьд “айл хэсэх” бол соёлынх нь нэг хэсэг байдаг.

Анх удаа танихгүй айлд орж үзсэн сэтгэгдэл их сонин. Эхлээд манайхтай л адилхан оосор бүчтэй боловч огт өөр төрхтэй айлын гэр эхлээд хүнийрхүү харагдан гадуурхах мэт. Хүнийрхүү гадуурхуу мөртлөө сонирхол татаж урин дуудах увдистай.

Монгол гэрийг адил технологиор угсарч, ижил дизайнаар барих боловч айл бүр өөр өөрийн онцлогтой. Гэрээ барьсан байдал, эмх цэгц нь амьдардаг хүмүүсийнхээ тухай маш их мэдээлэл өгнө. Ажилсаг, залхуу, цэмцгэр заваан нь хамгийн түрүүн ялгарна. Ялангуяа, эздийнхээ гоо сайхны мэдрэмж, дэглэх ур чадварыг хүүрнэх нь сонин.

Уудам том тасалгаа, хязгааргүй сонголттой эд өлгөөр засал дизайн үйлдэх нэг хэрэг. Харин аяганы ам шиг бяцхан зайд тоотой хэдэн тавилгыг, бараг тогтсон дүрмийн хүрээнд өөрийнхөөрөө дэглэх нь авьяас билиг нэхсэн ажил.

Гэрийн үүдээр шагаймагц хоймортоо залсан бурхан тахил нүдэнд бууна. Шинэ цагийн боловсон айлын хойморт бол жааз дүүрэн фото зураг харагдана. Эхлээд айл бүрийн хоймор дахь бурхан тахил өөр өөрийн өрөлттэй байгаа нь миний сонирхлыг татдаг байлаа.

Манай хоймрын авдар дээр, үе үе шалгалтын комиссоос нуудаг Бурхан багштай жижиг гуу, Чингис хаан мэндэлсний 800 жилийн ойгоор гараад хураагдалгүй үлдэж, сонин тохиолдлоор манайд ирсэн ил захидал, Цэдэнбал дарга болоод манай ах дүүсийн хөрөгтэй том жааз байх. Бурхан багш нь уламжлалт шашин шүтээний, Чингис хаан нь өвөг дээдсийн, Ю.Цэдэнбал дарга нь төрт ёсны бэлгэдэл бололтой. Айл аймаг явдаг, бичиг номтой өвгөн Жамбалдорж гуайн хойморт бол маршал Чойбалсангийн зураг байх. Маршалын мөрдэс нь жижигхээн модон сийлбэр ширээ шиг санагддаг байж билээ.

Тал нутагт ноёлж буй засаглалын бэлгэдэл нь зарим айлд В.И.Ленин, И.Сталин, Л.Брежнев нарын хөрөг болон заларна. Энэ нь хөдөөгийн малчид марксизм-ленинизмийг шүтээд, Сталины аллагыг сайшаан дээдлээд яваа гэсэн хэрэг биш. Ердөө л Монгол нутаг дахь Зөвлөлтийн засаглалыг эсэргүүцэн тэмцэх бодол агуулаагүй болж харагдах илэрхийлэл төдий.

Улмаар бурхангүй үзлийн шүтээн болсон Зөвлөлт ба БНМАУ-ын нам төрийн удирдагчийн зурагны ард Бурхан багш Буддагийн хөргийг оруулж жаазлаад өмнө нь зул өргөнө. Нам, эвлэлийн ажилтнууд ороод ирэхэд, хөөрхий нэг мунхаг сүсэгтэн Зөвлөлтийн удирдагч Леонид Брежневийн өмнө зул өргөж харагдах тул буруушаахад хэцүү. Амандаа юу гүвтнээд байгааг нь асуувал,

-“Орон бүхний пролетари нар, нэгдэгтүн” хэмээн, Коммунист намуудын тунхагаас уншсан юм аа хүүхээ гээд амыг таглаж болно.

Харин манай хөгшчүүл жижигхэн гуутай Бурхан багшийн хөргөө албаны хүн ирэх сургаар аваад далд хийчихнэ. Нэг удаа “Соёлын довтолгоо”-ныхон гэнэтхэн гадаа буухыг мэдсэн эмээ маань сандарсандаа дөрвөлжтэй аргал дотроо нууж билээ. (Хэрвээ та, “Соёлын довтолгоо: хоньчноос барилгачин” номыг маань уншсан бол тэнд их дэлгэрэнгүй гардаг юм)

Зарим айл хоймрын жаазандаа үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн дэвсгэр байрлуулдаг нь эд баялаг урин дуудсан зан үйл бус, харин төр улс, хууль цаазын бэлгэдэл гэж судлаачид хэлдэг. Иймэрхүү бэлгэдлийг өөр өөрийн хувилбараар, жижигхэн зайд, өвөрмөц шийдлээр байршуулсан нь сонирхол татам.

Айл айлын шүтээнд харж болдог, Ламын шашны олон бурхад, догшдын өвөрмөц дүрслэл нь маргахын аргагүй уран зургийн галерей бөлгөө. Ялангуяа хөгшчүүл цагаан сарын шинийн нэгэнд их төлөв даавуун дээр зурсан олон бурхдыг гаргаж ирээд залдаг тул золголт хийх ялдамдаа дүрслэх урлагийн музей үзээд авна гэсэн үг.

Дорно дахины урлахуйн аргаар дүрсэлсэн орчлонгийн хүрд, бурхадын хот мандал, диваажин хийгээд тамын байдал, үгүйдээ л маанийн үсэгтэй хийморийн хүлэг бүхий дарцаг…айл бүр бяцхан галерейгаа дэлгэнэ.

Жишээлэхэд, манай бурхан тахилынхаа өмнүүр сар шинээр татдаг хүндэтгэлийн хөшиг гэхэд л хаант Оросын худалдааны пүүсийн реклам байсан. Тэр рекламан дээр эвтэй дөрвөн амьтан, найман тахил зэрэг Дорнын бэлгэдлүүдээс гадна хос толгойт бүргэд бүхий Баатар цагаан хааны сүлд, улмаар тухайн пүүсийн салбар нь бүхий л бараагаа нийслэл хотын үнээр худалддаг болохыг сурталчилсан худам монгол бичээстэй гээд л бодчих. Энэ бүхий л үзмэрийн дунд орчихсон жаал хөвүүн алмайран зогсож байгааг төсөөл дөө. Айл хэсэн таньж мэдэх, өөр олон олон айлтай газар орноор аялан одох сонирхол бадарна биз дээ.

Бурхан багшаас бусад элдэв хөрөг, бэлгэдлийг мэдэхээсээ мэдэхгүй нь их. Гэвч учир үл ойлгогдох бурхад догшдын утаанд идэгдэн хуучирсан дүр нь учир явдлаа нууцлахын хэрээр сэтгэл гижигдэн танин мэдэхүйн аянд дуудах мэт.

Айлын эзэгтэйн дизайны сэтгэлгээ, дүрслэлийн өвөрмөц шийдлүүд ор дэр, гал тогооны хэсэгт дурайна. Улмаар, ор дэр, авдар савны давтагдашгүй инсталляци нь яг л өнөөгийн музей үзмэрээс авдаг таашаалыг төрүүлнэ. Миний анх хэссэн айл, хожим малын эрэлд явахдаа буугаад мордсон хот наддаа л анхны Лувр, эхний Эрмитаж байсан гэж болно.

Соёлын довтолгооны үрээр бий болсон айл гэрийн зургийн жааз их сонин. Гэр бүлийн фото зургийн альбом гэмээр зургийн жаазнаас тэднийхний хэн хаагуур явж үзсэн, хамаатнууд нь хаагуур байдаг, хотод суудаг сэхээтэн садантай эсэхийг мэдэж болно. Зочин хүн айлд цай идээ амссаныхаа дараагаар хоймрын жаазыг тойруулсан яриа өрнүүлэх нь элбэг. Монголчууд цөөхүүлээ учраас хэн нэгэн таньдаг хүнийхээ зургийг хаа холын айл хэсч яваад олж үзэх нь энхүүхэнд. “Энэ Дорж мөн үү? Танай хамаатан юм уу” гээд эхэлсэн яриа холын хамаатантай уулзуулж, найз нөхдийнхөө садантай танилцуулах нь цөөнгүй.

Ийм учраас танихгүй айлд орох нь надад үргэлж сонин, өнөөгийнхөөр бол танихгүй хотоор аялал хийх, орон нутаг судлалын музейд орох шиг сонин сайхан байдаг байлаа.

ХОЁР. ХЭСЭХ, ЗОЧЛОХ, АЙЛЧЛАХ ГУРАВ

Монгол хэлний “айлчлал”, “айлчин”, “айл хэсэх” гэдэг хэллэг үндсэндээ нэг утгатай. Айл(аул) гэдэг түрэг-монгол үгнээс гаралтай энэ хэллэг бүхий тохиолдолд гэрээс гарч айлаас айл дамжин хэрэн хэсүүчлэхийн нэр. Жирийн хүн жирийн маягаар айл айлаар ороод явбал айл хэссэн болно. Харин төрөл саднаараа ёслол хүндэтгэлийн утгаар, ахмад бууралтай золгох гэхчлэнгээр хэсэн явбал “бизнес класс” буюу айлчны ангилалд орно. Харин төрийн өндөр албан тушаалтан хил давж айл хэсвэл айлчлалын зиндаанд яригдана. Энгийн үгээр бүдүүвчлэн хэлбэл, таних танихгүй айлаар ороод явбал айл хэсэлт, хамаатан саднаараа очвол айлчин, хил давж улс хэсвэл айлчлал болоод явчихаж байгаа юм.

Жирийн нэгэн хүн жирийн байдлаар айл хэсүүчлэн явах нь муухай зүйл огтоос биш. Тодорхой зорилгогүй зочин ирвэл ямар ч айл гайхахгүй. Цай ундаар хүндлэн дайлаад гаргана. Хэрвээ тухайн айлд ямар гийчин, юуны учир ирснийг лавлавал “Айл хэсч яваа биз” гэхчлэн хайнга хариулна.

Харин гийчний айл хэссэн зорилгыг сонирхохгүй боловч хаагуур явж ирсэн, хэзээ гэрээсээ гарсан, хаа хүрч явааг заавал сонирхоно. Энэ нь алдуул малын тухай мэдээлэл, нутаг бэлчээрийн өвс ургамлын гарц, хэнийх хаагуур нутаглаж байгааг мэдэж авах зорилготой.

Ямар ч зорилгогүй хэсүүлчин ирэхэд малчин айл баярлан угтдаг нь их учиртай. Нэг талаасаа уйдаж ганцаардсан хот айлд зочин ирэх нь амьдралд хөг нэмсэн үйл явдал болно.

Түүнээс ч илүү ач холбогдол нь мэдээлэл цуглуулахад байгаа юм. Нүүдэлчин монголчууд аж амьдралынхаа хүрээнд мэдээлэл цуглуулах, анализ хийх төрөлхийн чадвартай. Чингис хаан байлдан дагуулалт бүрийнхээ өмнө олон тооны тагнуул туршуулыг илгээдэг, бусдын нутгийн гүнд заншлан тагнах урлагийг хөгжүүлж байсан зэргийг түүхийн олон сурвалжууд хэлээд өгдөг. Цэргийн тагнуулын энэ туршлага нь малчин нүүдэлчдийн өдөр тутам мэдээлэл цуглуулах, дүгнэх ерийн уламжлалаас эхтэй.

Малчид яахлаараа тагнуул хийж, мэдээлэл цуглуулж түүндээ анализ хийдэг вэ гэсэн асуулт гарч байна. Тэр нь ийм учиртай. Бог малаа хотондоо байлгаж, адуу, үхэр, тэмээгээ хээр орхин тэнгэр бурханд даатгана. Залхуу хойрготоо ч тэгж байгаа юм биш. Гэр бууцны ойр орчмын өвс ургамлыг хонь ямаа талхлаад дуусдаг тул бод малд идэх юм үлдэхгүй. Нөгөө талаас адуу, үхэр, тэмээ нь илүү алсын соргог бэлчээрт дуртай, тэндээ байж гэмээнэ таргалж тэвээрдэг.

Ийм учраас малчид хээрээр гэр хийж яваа том малаа хэд өнжөөд эргэх юм уу, буугаад мордсон айлчнаас авсан мэдээллээрээ “хариулж” байдаг.

Айл хэсч яваа этгээдээс “Замд чинь манай адуу байна уу? Хаашаа чигтэй бэлчиж байна” гэж асууна. Хэрвээ адуу харагдаагүй бол яаралтай гарч хайгуулдана. Тайван тогтуун байгааг нь мэдвэл санаа амарна. Харин аль нэг тийшээ явж байгааг дуулвал амдан хайгуулдах юм уу, өөр чиглэлээс ирсэн хүнээс асууж сураглах хэрэгтэйг мэдэж авна.

Малчин хүн ийнхүү нүдэндээ үзэгдэхгүй, хээр талд бэлчиж яваа мал сүргээ тархи толгойдоо хариулж, хөдөлгөөн бүрийг нь мэдэж байдаг. Чоно мэтийн араатан амьтдын араншинг ажигласан авсан туршлага дээрээ үндэслэн хээр яваа мал сүрэгт нь учирч болох аюулын магадлалыг муугүй гаргана. Энэ чадвар туршлагыг жаахан хувиргахад нь тагнуулын ажлын туршлага болоод явчихна. Харин туршлагаасаа давсан үзэгдэл, төсөөлж амжаагүй гамшгийг бол лус савдаг, далдын хүчин зүйлтэй холбоод явчихдаг тал бол бий.

Харамсалтай нь, нүүдэлчид энэ туршлагаа улс төр, нийгмийн амьдрал дээр хөрвүүлэн хэрэглэх чадамж тааруу, онохоосоо алдах нь илүүтэй таамаг, хардалт сэрдэлт болоод явчихдагийг өнөөгийн туршлага харуулдаг билээ.

Өдөр тутмын аж амьдралд хэрэгтэй мэдээлэл зөөдөг учраас айл хэсч яваа хүн үнэ цэнэтэй, хүндтэй байдаг. Таних танихгүй, зорилготой зорилгогүйгээс үл хамаараад айл хэсч яваа хүнийг цай идээгээр дайлдаг. Айлчин хэсүүлчин нарт “Хоолны хариуд мэдээлэл” гэсэн зарчим үйлчилдэг гээд ойлгосон ч болно. Яг л Буддизмын үндэслэгчдийн “надад хоол өгвөл хариуд нь мэдлэг өгье” хэмээн бадар барих зарчимтай агаар нэг.

Монголчууд алдуул малаа эрэхээр гарахдаа хээр талаар хэрэн хайгуулдахын оронд айл хэсдэг. Уул талын мянган салаа, түмэн нугачааг хэсч, баримжаагүй тэнэж явснаас айл айлаар бууж, тэдний үзсэн харсныг шалгаан, малынхаа сургийг гаргах нь ашигтай. Угаасаа өвөг дээдэс нь “Эрлийг сургаар олдог, эрдмийг хичээлээр сурдаг” хэмээн дэмий нэг сургаагүй бөлгөө.

Ялангуяа найр наадам нь олон хүнтэй уулзаж, ганцаардлынхаа гунигийг тайлах баяр төдийгүй бус. Найр наадам хэсч явах дашрамдаа сураг тасраад хэдэн жил болсон алдуулынхаа тухай мэдээлэл авах ч удаа байна.

2020 оны цагаан сар Хятадад болон бусад оронд Коронавирус дэлгэрсэн цаг үетэй давхцав. Монголын Засгийн газраас цагаан сараар хатуу хөл хорио тогтоогоогүй боловч айлчлан хэсэж золгуут хийхийг хэр чинээндээ хязгаарлав. Нийслэлээс орох гарах хөдөлгөөнийг арваад хоног хязгаарлав. Хориг хязгаарлалтыг цуцлахын урьд өдөр Цагдаагийн газраас гаргасан мэдээллээр бол, нийслэлийн сая гаруй иргэний 40.000 нь, хотод бүртгэлтэй 530,000 машины 14 мянга нь тус тус хөдөө шинэлээд орж ирэх юм байна. Жирийн үед бол энэ тоо үлэмж эсрэгээрээ эргэж, шинэлээгүй үлдсэн иргэн, золголтонд ашиглаагүй машины тоо болж болох юм.

Цагаан сар нь Дорно дахины уламжлалаар эцэг эх ахмад үедээ хүндлэл үзүүлэх ёслол төдийгүй юм. Уламжлалт амьдралын хэв маягаар бол мэдээлэл солилцох арга хэмжээ. Ялангуяа 2020 оных шиг УИХ-ын сонгуулийн жил тохиох юм бол ураг овгийн тэргүүн болон нутаг усны нөлөө бүхий эрхмүүдээсээ улс төрийн сонголтын чиг баримжаа авах нь цөөнгүй…

Аль ч газрын сүм хийд, лам хуврагууд хүн төрөлхтөнд тохиолдсон гай зовлонг арилгахын төлөөнөө залбирдаг. Жишээлэхэд, Америкийн ерөнхийлөгч гамшигт автсан хэн нэгний төлөө залбирч байгааг дэлхий даяараа харж санаа нэгдэн, хүндэтгэнэ. Тэд хүн төрөлхтний хилинцийг үүрэн нажидаа эдлэхээр цовдлуулсан Иусусын баримлын өмнө андгай өргөж, Христийн судраар гэрч болгон тангараг тавьдаг. Хэн ч үл гайхна.

Ийм л жишгээр, эртүүдхэн Австралид дэгдсэн их түймэр намжин, олон амьтан аврагдахын төлөө Монголын лам нар залбиран уншлага үйлдэв. Гэтэл бүгдээрээ шоолов. Тэнд нь Гадаад харилцааны яамны ч билүү ажилтан очиж, найрсаг харилцаат Австралийн төлөөнөө хамт залбирсан биш бараг л жигшигдэв. Яагаад?

Загалмайн ёсоор залбирах нь соёл, харин Буддын ёсоор мөргөх нь хоцрогдол гэж үзэж байна уу? Эсвэл манай лам нар хуурдаг, тэдний хуврагууд бол үнэний ортой юм ярьдаг хэрэг үү?

Тохиолдлоор л тэгж таарсан байх л даа, лам нарын уншлага залбирлын дараахнаар Австралийн түймэр намжиж, бороо хуртай үе эхлэв. Гэвч Буддын шашныхан үүнийг ямар нэг сурталчилгаа болгож ашигласангүй. Сайрхал омтгойрол нь буяныг түймэрддэг гэж үздэг тэр л суртлаараа хандав.

Төвдийн төвд, Энэтхэгийн төвд, Хятадын төвд голдуу хуврагууд, рэнбүүчи нар сүсэгтнүүддээ аравнайлсан үрэл тараадгийг манайхан мэднэ. Дарамсала явж Далай багшид мөргөсөн улсын авчирдаг юм нь ч тэрхүү ариун үрэл. Болж өгвөл, бүүр Далай ламын өөрийнх нь өгсөн үрлээс нэгийг хүртчих санаатан олон байдаг нь нууц биш. Муухай ч юм биш. Тийм санаагүй нэг нь ч гэсэн үрлийг адалж, эргэлзэж ер сүржигнэхгүй.

Ийм л учир номоор манай Гандантэгчинлэн хийдийн лам хуврагууд аравнайлсан үрэл тарааж, ханиад томууны цочролд орсон сүсэгтнүүдийнхээ сэтгэлийг засах юм ярив. Бас л бүгдээрээ шоолов.Яагаад?

Гадаадын Буддистуудын үрэлд бурхны хүч шингээд, манай ламын нарын бүтээл шүншиг оршиж өгөхгүй байгаа хэрэг үү? Яагаад, Загалмай мөргөлтний зан үйлийг хүний ёс мэтээр хараад, Буддын ёслолыг хоцрогдол мэтээр үзээд байна вэ?

l l l

Эргэлзээнийхээ араас хамтдаа эргэцүүлцгээе. Юуны өмнө, ХХ зууны коммунист суртал нэвтрүүлгийн ул мөр хэвээрээ байгаад их учир байна. Хүний амьдралын үе солигдчихоод байхад үзэл санаа удамшаад байдаг сонин шүү.

Зөвлөлтийн суртал нэвтрүүлгийн гол зорилго нь СССР-ийн дагуул болохоос өмнө Монголд байсан бүхнийг “нохойн баас” болгох явдал. Энэхүү “нохойн баас”-ны ангилалд Чингис хаанаас эхлээд Монгол төрийн уламжлал, алтан ургийнхан, шарын шашин, үндэсний ёс заншил, ерөөсөө биднийг Монгол болгож байсан бүхэн багтсан юм. Цаад зорилго нь хувьсгалт хүчирхийлэл, аллага хядлагыг зөвтгөх: Большевикүүдийн гарт хэлмэгдэн буудуулж байгаа нь, өмч хөрөнгөө дээрэмдүүлж байгаа нь, сүм хийдээ түймэрдүүлж байгаа нь лам нарт шулуулж, Манжид талхиулж байснаас хамаагүй дээр юм гэж зөвшөөрөх.

Улмаар нүүдэлчин амьдралаас хамааралтай бохир заваан байдал, бүдүүлэгдүү аж төрлийг нь Буддизм нэвтэрснээс үүдсэн болгон сурталчилж эхлэв. Бараг л дундад зууны малчин монголчууд өглөө бүр шүдээ цэвэрлэж, орой болгон усанд орж, цаг тутамд нүүр гараа угаадаг байсныг нь шарын шашны лам нар хориглоод болиулчихсан бололтой юм аа.

Харин ХХ зууны социалист хотшил, соёлын довтолгооны үрээр бий болсон ариун цэврийн хувьсгалыг Бурхны шашнаа устгасны буян байдлаар ойлгуулжээ. Малчин ардууд “За хө, нэгэнт Бурхан шүтэхээ больсноос хойш одоо гараа угаана аа” гээд л савандаад эхэлсэн юм даг уу?

Гэтэл, амьдралын үнэн бол арай өөр. Шарын шашинд орохоос бүүр өмнө ч усанд орох, угаал үйлдэх нь амь насанд халгаатай юмны нэг байжээ. Чингис хаан маань хүртэл голын усанд орвол лус савдаг бузарласан зүйл ангиар толгойг нь авчихдаг байсан гэдэг байх аа.

Ер нь бол, Бурхны шашин нь эмнэлэг ариун цэврийн дэг ёсон гэхээсээ хүний сэтгэлийг ариусгах номлол учраас гол зорилгодоо л анхаарлаа хандуулж ирсэн шиг байгаа юм. Гэхдээ л, номлолын орчин болон номлогч лам нарыг орчин цэвэр цэмцгэр, ариун тунгалаг байх учиртайг Буддын ном сударт олонтаа сануулсан байдаг юм билээ.

Нүүрээ угаадаггүй, бөөстэй, халуун усанд ордоггүй өвөг дээдэс маань

-Үүл нь гараад бороо орохын цагт

Үүдэн хоймор хоёрын ялгал бий л бил үү?

Үйл нь ирээд үхэхийн цагт

Хөгшин болоод залуугийн ялгал бий л бил үү? хэмээн хэлэлцдэг байж.

Найрлан суухдаа хүртэл,

-Уяхан замбуутивийн наран хорвоогийн хамаг амьтны сайн муугийн ялгал үгүй гийгүүлдэг тухай дуулан суудаг байсан ажгуу. Ариун цэврийн хувьд ахиагүй ч амьдралын утга учрыг гэгээрэн таньж явжээ.

l l l

Дэлхийг эзэлж явсан монголчуудыг номхон хүлцэнгүй болгож хаясан гэдэг зэмлэлийг Марксистууд анх сэдэж Буддизм дээр тохсон юм. Зөвлөлтүүдийн номлосноор бол дайчин зоригт монголчууд шашин шүтдэг болоод Манжид дагаар орсон гэнэ. Манж цэргийг алах гэхээр хайрлаад, зүрх нь хүрэхгүй байсаар эзлэгдсэн гэж л ойлгуулсан байдаг. Үнэн хэрэгтээ түүх хэрхэн өрнөснийг энд нуршаад яах вэ.

Харин, яагаад ч юм бэ, большевикүүд “бурхан муухай” гэж хэлэхээр нь манайхан гэнэт ухаараад, ардын хувьсгал хийгээд, гаминг ч нэг хөөгөөд, цагаантныг ч бас дараад, улмаар Богдыгоо “цааш харуулж”, сүм хийдээ нураагаад, сая нэг улс шиг улс болсон болтой юм даг уу? (Өмнөхөн нь шашны тэргүүнээрээ удирдуулан хувьсгал хийж, тусгаар тогтнолоо сэргээсэн энэ тэр энд огт хамаагүй) Монголчуудыг “марксизм аварсан” гэдэг суртал нэвтрүүлгийн төлөөсөнд Буддизм ийнхүү өртсөн хэрэг. Марксизмаар авруулсан болохын тулд хэн нэгэнд өмнө нь сүйдлүүлсэн байх хэрэгтэйеэ дээ. Тэр сүйдлэгчээр нь Бурхны шашныг сонгож.

Түүхчид галт зэвсэг гарч, далайг эзэмшснээр морьтон баатруудын эрин үе дууссан гэж хэлдэг. Эрин үеэ дуусч байгааг харсан монголчууд үндэстнийхээ цөмийг авран үлдээх арга чарга, аврал хайж шашин дэлгэрүүлсэн байдаг. Нэгэнт үе нь өнгөрсөн талын баатруудад номхон бус байх, хүссэнээрээ догшрох ямар ч боломж дахин гараагүй юм. Орос, Хятадын дунд хавчуулагдсан, хагас сая хүрэхгүй тооны нүүдэлчид догшроод ч яалаа, байгаад ч яалаа, тийм ээ?

Дашрамд тэмдэглэхэд, аливаа шашин аллагыг буруушаадаг. Хүлцэн ойлгож, эвсэн найрсахыг, тулалдахаасаа өмнө учир явдлыг тунгаахыг уриалдаг. Энэнээс болоод сөнөж сүйрсэн, эх орноо хамгаалахаа больчихсан үндэстэн үгүй. Жишээлэхэд, Иусус Христос “Баруун хацрыг чинь алгадвал зүүн хацраа тавьж өг” хэмээн сургасан гэдэг. Өнөөдөр барууны загалмайтнууд баруун, зүүнгүй алгадуулаад сууж байна уу, яаж байна, харчих хэрэгтэй. Тэр мэтчилэн Бурхны шашинт монголчууд, ахуй орчноосоо болоод ч бөөсөө алж амжаагүй ч хонио алж идсээр л ирсэн байгаа юм.

l l l

Судлаачдын үзэж байгаагаар Бурхны шашин нь эв нэгдэл, харилцан хүлцлийг номлодог учраас дэлгэрсэн газрынхаа унаган ёс, зан заншлыг үгүйсгэхийн оронд эвлэлдэн зохирох нь олонтаа гэнэ.

Жишээлэхэд, нүүдэлчдийг тариачин болгох,эсвэл тариачдыг нүүлгэж сургах, бүүр байчихаад төвд хүнийг энэтхэг маягаар амьдруулах нь Буддын шашны зорилго биш. Харин амьдарч байгаа орчин, амьдралын хэв маягаа өөрчлөхгүйгээр оршихуйн мөн чанарыг таних, сэтгэл санаа, оюун бодлоор төгөлдөршин гэгээрэх нь чухал. Сарлаг хариулж, тэмээн жин хөтөлсөн хэвээрээ хүсэл шуналаас ангижрах.

Тэр ч байтугай төрийн эрхийг ард түмэнд өгөх, эсвэл баян чинээлэг хэсгийн хөрөнгийг хурааж буяны үйлсэд ашиглахыг уриалдаггүй. Төр ёсоо хадгалж, хууль цаазаа дээдлэн, хаан нь ордондоо, харц нь урцандаа гэгээрэн боловсорч, “чинадад” хүрч болохыг номлодог учраас Бурхны шашин олон газрын төрийн тогтолцоо амьдралын хэвшлийг хөндөхгүйгээр дэлгэрч чадсан гэдэг.

Манай уул овоо тахих бөөгийн ёс нь шарын шашны нэг хэсэг болоод газар лусын эздийг хүндлэн хүлцэж, зэрэгцэн орших үзэл санаа болон хөгжиж. Бурхны шашин “эх болсон зургаан зүйл хамаг амьтны тусын тулд” учраас лус савдаг, уул усны эздийн тусын тулд байж болохгүй нь юусан. Хүн хүнээ хайрлана, хүн бас амьд бүгдийг энэрнэ, амьд бүгдээс гадна нүдэнд үл харагдан орших тийм оршихуйг ч зөвшөөрөн хүндэлнэ гэсэн үзэл.

Харин энэхүү үзэл баримтлалыг өөрт ашигтайгаар хувирган “далд ертөнцийн тусгай төлөөлөгч”, “лус савдгийн хэлмэрч орчуулагч” гэдэгтээ итгүүлэн, төлбөртэй үйлчилгээ үзүүлэгчийн асуудал бол жичдээ зүйл анги.

Шарын шашны энэхүү хүлцэл нь нутаг нутгийн онцлогоос болоод заримдаа уламжлалын хэсэг болно. Заримдаа уламжлал нь шашныхаа нэг хэсэг төдийгөөр үлддэг ч юм уу. Энэ харьцаанаас хамаараад зарим газар уул усыг Буддист маягаар шүтэж байхад, нөгөө газарт Буддизмыг уул усыг шүтэх аргаар дагаж байх жишээтэй.

Харин Монгол, Төвдийн буддизмд аль тал нь давамгайлсныг та бүхэн өөрийнхөөрөө болгоох биз ээ?

l l l

Харин Загалмайн шашин Монголд дэлгэрээгүй учраас Зөвлөлтийн суртал нэвтрүүлгээс аврагдаж үлдсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, монголчуудын нүүрээ угаадаггүй, усанд ордоггүй, нүүдэлчний бүдүүлэг хэвшилтэй байсанд Ертөнцийн эзнийг буруутгах бололцоо большевикүүдэд гарсангүй. Учир нь Загалмайн мөргөл тал нутагт нэвтэрч байсан ч гэсэн Шарын шашин шигээр нэвчин үлдээгүй. Ийм учраас коммунист мөрдлөгөд өртсөнгүй.

Улмаар, манай түүхнээ загалмайтныг буруутгасан уламжлал угаасаа байсангүй. Ван хааныг нестор мөргөлтөн байснаасаа болоод ялагдсан мэтээр гөрдөхгүй л бол. Чингис хаан нь шашин бүхнийг хүлцэн хүндэлдэг байсан учраас тэр.

Чухам эндээс л өнөөгийн зарим монгол хүний санаанд байгаа Христийн зан үйл нь хүн төрөлхний соёл, харин Буддизм бол хоцрогдлын илэрхийлэл гэсэн далд ухамсрын зөн үлдсэн байх. Уг нь Буддизм, Загалмай аль алин нь хүн төрөлхтний соёл л юм. Лам нарын тараадаг үрэл, Загалмайн санваартнуудын хүртээдэг адис алин ч ялгаагүй сэтгэл засал, итгэл эмчилгээ, шашных нь соёлын нэг хэсэг.

Харин дээр өгүүлсэн учир шалтгааны улмаас л америкчууд Ертөнцийн эзэндээ залбирч байвал соёл, харин Гандан хийдийн лам нар залбирвал соёлгүй байдлын илрэл мэтээр харагдаад байгаа болов уу?

Монголын улстөрчид Монгол Улсыг сүүлийн 30 жил зөвхөн энтертайнментаар удирдаж ирсэн. Үүнийг саяхан Монголын нийгэмд шуугиан тарьсан УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандангийн бичлэг илчлээд өглөө. Түүний Манжуурт газрын тосны хятад дарга нартай уулзаж, уул уурхайн лиценцүүд хятадуудад зарах тухай яригдсан бичлэг ил болсон юм. Энэхүү бичлэгийн үеэр мань гишүүн “Улс төр нийгмийн амьдрал гэж энтертайнмент хийсээр байгаад аж ахуйн бизнес орхигдлоо” гэж ил цагаан хэлсэн. Харьцангуй нас залуу, дээрээс нь алдаа оноо нь бусдын нүдэнд ил байдаг Батзандан л ингэж хэлнэ байх. Яг ачир дээрээ ерэн оноос хойш монгол төрийг ээлж дараалан удирдаж ирсэн нөхөд Батзандангийн хэлсэнчлэн гагцхүү энтертайнментаар удирдаж, ард түмнийг амаар нь шороо үмхүүлсэн. Түүнээс өнгөрсөн 30 жилд улс орон хөгжиж дэвшвэл хөгжихөөр хангалттай хугацаа өнгөрсөн. Эрх баригчид жаахан л сэтгэл гаргасан бол ард түмний амьдрал дэвжиж бүх зүйл эмх цэгцэндээ орох байлаа. Гэвч цаг үргэлжид ард түмнийхээ тархийг угааж эх орон элгэн түмэндээ сайн хүн болох гэж жүжиглэж шоудсаны үр дүнд өнөөдөр ажилгүйдэл ядуурал ямар хэмжээнд хүрээд байгаа билээ. Монголд дундаж давхарга гэсэн ойлголт үгүй болж баян хоосны ялгаа эрс мэдрэгдэж, ядуурал гуйранчлал газар авсан. Энэ бол зөвхөн энтертайментаар улс орныг удирдаж ирсний бодит үр дүн юм.

Ингээд сүүлийн 30 жилийн хугацаанд Монголын улс төр нийгмийн хүрээнд болсон топ энтертайнмент жишээнүүдийг эргэж сөхье. Хамгийн түрүүнд алт дилерийн хэрэг яригдана. Монголбанкны хэдэн залуу банкны хамаг алтаар дилер гэгч банк хоорондын тоглоомыг тоглож байгаад алдсан. Банк хоорондын арбитражийн гүйлгээ буюу дилерийн үйл ажиллагааны үр дүнд Монгол Улсын төв банк 100 сая ам.долларын алдагдал хүлээж улсын нөөцийн 4.4 тонн алтаар төлбөр хийсэн ийм хэрэг. Арбитражийн гүйлгээг алдагдалтай хийснийг тухайн үеийн Монголбанкны ерөнхийлөгч Н.Жаргалсайхан, Засгийн газрын эдийн засаг, мөнгө санхүү хариуцсан Шадар сайд Да.Ганболд хоёр мэдэж байсан ч арга хэмжээ аваагүй гэдэг. Уг асуудлаар 1991 оны аравдугаар сард Засгийн газар хаалттай хуралдаж “Бидэнд улс орныг удирдах ёс суртахууны эрх байхгүй. Тиймээс Засгийн газар бүрэн бүрэлдэхүүнээр огцрох ёстой” гэж үзээд Д.Бямбасүрэнгийн Засгийн газар огцрох болж байсан ч өнөөг хүртэл энэ хэрэгт хариуцлага хүлээсэн хүн гараагүй. Зүгээр л энтертайнмент хийж байсан болохоос алдсан алтаа авчирч эдийн засгийн эргэлтэд оруулж улс орноо авраагүй нь бодит үнэн. Дараагийн энтертайнмент жишээ бол Айбекс-Моламын хэрэг гээч юм. Ерэн таван онд Монгол Улсын байгалийн баялаг бүхий газар нутгийг Айбекс гэдэг группт 90 жилийн хугацаатай концессээр олгох мөн Малайзын Молам группт Монголын агаарын бүх орон зайг 60 жилийн хугацаатай олгох тухай гэрээнүүдийг тухайн үеийн Ерөнхийлөгч П.Очирбат, Ерөнхий сайд П.Жасрай нарын зөвшөөрлөөр хийсэн байдаг. Уг гэрээ хэрэгжсэн бол Монголын тэнгэр тэр чигтээ Моламын мэдэлд очиж гадаадын онгоц дайран өнгөрөх, телевиз, радио, гар утасны шугам сүлжээг ашиглах бүх зөвшөөрөл Моламын гарт төвлөрөх байсан гээд шуугьдаг. Тухайн үед сөрөг хүчин болох соц декүүд ноцтой эсэргүүцэж хэвлэл мэдээллээр шуугиулан УИХ, Ерөнхийлөгч, ҮАБЗ-д хүртэл хандаж гэрээг цуцлуулсан. Энэ бол яг үнэндээ энтертайнмент ажиллагаа байсан.

Дараагийн маш том энтертайнмент нь мэдээж С.Зоригийн хэрэг. Одоогоос 22 жилийн өмнө төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн С.Зоригийн амь насыг аймшигтайгаар бүрэлгэсэн улс төрийн захиалгатай гэх дуулиант хэргийг үнэн чанартаа илрүүлчихье гэж өнгөрсөн хугацаанд эрх баригчдаас хэн нь ч бодоогүй. Харин Зоригийн хэрэг илрэхгүй байх нь, захиалагч нь тодрохгүй байх нь улс төрийн намуудад ашигтай байсан. Сонгууль бүхний өмнө улс төрийн намууд ялангуяа Ардын нам буюу хуучны “Ху” намын нөхөд Зоригийн үхлээр шоу хийдэг байсан. “Манай нам сонгуульд ялбал Зоригийн хэргийг илрүүлнэ, захиалагчийг нь олж зарлана” гэж Монголын ард түмэнд мэдэгддэг. Гэвч Зоригийн хэрэг өнөө хүртэл илэрсэнгүй. Сүүлд алуурчид нь тодорхой болоод Монголын шүүх бүх шатныхаа шүүхээр нэр бүхий гурван нөхөрт ял оноосон. Гэтэл Хууль зүйн сайд нь Зоригийг алсан гэх нөхдийн өмнөөс уучлал гуйгаад хэргийг бүр анхан шатны байдал руу нь оруулсан. Ингэж л эрх баригчид Зоригийн хэргээр энтертайнмент хийдэг. Хэрвээ энэ хэргийг анхнаас нь илрүүлье гэж бодсон бол олон улсын шинжээчдийн баг ажиллуулаад асуудлыг шуурхай шийдчихэж болох байсан. Зоригийн хэргээс гадна бас нэг энтертайнмент нь Казиногийн хэрэг байна. Казинотой холбоотой асуудлаар УИХ-ын гурван гишүүн түүн дотроо Хууль зүйн сайд нь хүртэл ял авч шоронгийн хаалга татсан. Хэрвээ тухайн үед Монголд казино байгуулагдсан бол эрүүгийн нөхцөл байдал одоогийнхоос дордох зүйл байхгүй байсан. Харин ч эдийн засагт бодит үр дүн гарах байсан. Хулгай, дээрэм, хүчирхийлэл, хар тамхи мансуурал хэрээс хэтэрнэ, биеэ үнэлэлт газар авна гээд ард түмний тархи угаалт явагдсан байдаг. Үнэндээ бол хууль зөрчдөг казино гэж байхгүй, бүх зүйл ном журмын дагуу явна. Солонгос, Япон, Сингапур гээд Азийн бүх хөгжингүй орнууд өнөөдөр казинотой байгаа, казино орж үзээгүй монгол хүн ч ховор байх шүү. Нэг үеэ бодоход дэлхийн хөгжлөөс нүд нь нээгдсэн монголчууд казино буруу зүйл байгаагүй гэдгийг мэдэж байгаа болов уу.

Хоёр мянгаад оноос авлига, албан тушаалын наймаа хавтгайрсан. Тэр бүхнээ нуухын тулд эрх баригчид маш олон энтертайнментүүд хийдэг байсан. Улс орныг уул уурхайгүй байлгах, үндсэндээ уул уурхайг нь үзэн ядуулж ард түмнээ өлөн зэлмэн байлгах бодлого явуулсан. Түүний уршиг одоо мөн явж байна. Өнөөдөр Монгол Улсын эдийн засгийн гол хөдөлгөгч хүч нь Оюу толгой. Гэвч Оюу толгойн орд дээр үе үеийн эрх баригч, улстөрчид энтертайнмент хийсэн. Монголын баялгийг гадныхан аваад хуваагаад залгих гэж байна гэж ард түмнээ турхирсаар үр дүнд Оюу толгойн далд уурхай хөдөлсөнгүй. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт орж ирэхэд Монголын эдийн засаг түүхэндээ анх удаа 17 хувийн өсөлттэй гарч байсан. Харин Оюу толгойн орд руу улстөрчид хар савраа дүрж өрсөж идэх гээд булаалцалдан зогсооход Монголын эдийн засаг нам зогсож элгээрээ харуулдаж байсан. Оюу толгойн далд уурхайн ажлыг явуулахаар гэрээ байгуулсан Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг тэргүүтэй нөхдийг тархиа угаалгаж, энтертайментад илбэдүүлсэн ард түмэн шоронд хатаа гэж бархирч байна. Учир мэдэх эрхмүүд бол далд уурхайн гэрээ буюу Дубайн гэрээг хийж тухайн үед Монгол Улсын эдийн засгийг хөдөлгөж, ард түмнээ хоолтой нь залгуулсан нөхдийг шоронд хорих нь бүү хэл шагнаж урамшуулах ёстой гэж хэлээд байгаа. Гэвч тэдний үгийг зөвөөр тунгааж хүлээж авах хүн өнөөдөр тун цөөн байна. Эрх баригчдын энтертайнмент ингэж айхавтар нөлөөлж байна. Мөн Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувьтай холбоотой асуудал байна. Бас л эрх баригчдын энтертайнментад илбэдүүлсэн нийгэм Эрдэнэтийн 49 хувийг хэсэг бүлэг нөхөд луйвардчихлаа, төрийн мөнгөөр, бидний татварын мөнгөөр авчихлаа гэж баталгаагүй зүйл ярьж байгаа. “Эрдэнэтийг төрийн мөнгөөр, та бүхний татварын мөнгөөр авчихлаа гэж хэлэхэд нийгэм босно гэдгийг энтертайнмент хийж буй нөхөд сайн мэднэ л дээ. Яг үнэн чанартаа бол “Монголын зэс корпораци” Эрдэнэтийн 49 хувийг олон улсын банк хоорондын ном журмын дагуу, дэлхийн зах зээлд мөнгө яаж босгодог уу, тэр жишгээр авсан. Хэрвээ Монголын энэ компани аваагүй бол Эрдэнэт үйлдвэрийг дэлхийн аль нэг компани авах л байсан. Оросын мэдэлд байсан 49 хувийг Монголд авчирч өөрийн болгосны ашгийг бид бодитойгоор мэдэрч байна. Сүүлийн жишээ гэхэд Эрдэнэт үйлдвэр нэг их наяд төгрөгийн орлого зөвхөн татвараар улсын төсөвт оруулсан гэж Ерөнхийлөгч өөрөө хэлсэн. Энэ чинь л Эрдэнэт Монголд орж ирсэний том гавьяа юм биш үү.

Хамгийн сүүлийн дотоодын том энтертайментүүдийн нэг бол яах аргагүй гадны 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай Салхитын мөнгөний ордыг төр булааж авсан явдал. Тус ордыг эзэмшсэн хэдэн нөхөд хоорондоо маргалдах далимаар нь Монголын төр хурааж авсан. Хэрвээ эдийн засагчдын хэлээд байгаа шиг өндөр татвар тавиад ажиллуулсан бол илүү ашигтай байх байсан болов уу. Салхитын мөнгөний орд төрд очоод ямар ч ашиг өгөөжгүй байгаагийн гол баталгаа нь ахмадуудын тэтгэврийн зээлийг тэглэх үед мэдрэгдлээ. Салхитын мөнгөний ордоос олсон мөнгөөрөө ахмадуудын тэтгэврийн зээлийг тэглэнэ гэж энтертайнмент хийж байсан ч арга мухардаад эцэстээ Таван толгойгоос мөнгө нь гарахаар болж байна. Ахмадын тэтгэврийн зээлийг тэглэсэн явдал олон хүнийг баярлуулсан гэдгээрээ сайн. Харин яг бодит хөрсөн дээр эдийн засгаа хорлосон урхагтай энтертайнмент болсон. Хүрэлсүх сайдын ард түмэндээ таалагдах гэж бэлдсэн гоё гоё энтертайнментүүд нь ард түмнээ хорлосоор байгаа. Монгол адууг амьдаар нь хилээр гаргахгүй, монгол малыг амьдаар нь гаргахгүй гээд дөвчигнөсөн, түүнийх нь горыг малчид амсаж байна. Мөн Улаан, Баделхан өөр хэн хэн ч билээ сайдуудынхаа толгойг авах тухай энтертаймент хийсэн. Гэвч Улаан сайд нь махны экспортын асуудал дээр “би толгойгоо өгөхгүй” гээд зарлачихна билээ, тэгэхээр одоо Ерөнхий сайд яадаг юм байгаа. Мөн энэ зуурт Н.Алтанхуягийн энтертайнментийг хэлэх нь зөв байх. Тэрээр өөрийн нутгийн гэх залуугийн “Аморе интернэшнл” компанид агаарын бохирдлыг бууруулна гэж Засгийн газраас 17 тэрбум төгрөг өгсөн. Гэвч тэр нь “будаа болсон”. Түүнээ нуухын тулд “Нүүрс” хөтөлбөр хэмээх энтертайнментийг бодож олоод ард түмнээ нүүрстэй нь хутгасан. Хэрвээ 17 тэрбум төгрөг эзнээ олж утаагүй түлш үйлдвэрлэсэн бол өнөөдрийнх шиг утаа 50 хувиар багассан үр дүн гарах байсныг эрх биш харж л суудаг байлгүй, хөөрхий минь.

Ингэж үе үеийн Засгийн тэргүүн, төрийн эрх баригч нөхөд цээжээ дэлдсэн хий хоосон энтертаймент хийж ирлээ. Одоо энэ бүхнээ зогсоох цаг болсон. Монголын ард түмний амьдралыг 30 жилийн туршид самарч гүйцлээ. Аливаа юманд хэмжээ гэж бий. Харахад зогсоо зайгүй ажиллаж байгаа юм шиг боловч үнэн чанартаа ганц үйлдвэр ч ашиглалтад оруулаагүй, зүгээр л яаж олон нийтэд гоё харагдах уу, яаж саналыг нь хуурч мэхэлж авах уу гэдэг энтертайнмент Монголын улс төрд тэр чигтээ нэвчжээ. Ард түмэн нэг үеэ бодоход хэрсүүжсэн. Тиймээс улстөрчдийн Монголыг сөнөөж гүйцсэн энэ балиар, муу муухай бүхний урхаг уршиг болсон энтертайментээс нэн даруй татгалзаж зүгээр л бодит ажил хийх, үүнийг хийж чадна гэж ам өчгөө өгсөн хүмүүст төрийн жолоог атгуулъя. Тэгж байж улс орон хөгжинө, ард түмний амьдрал дээшилнэ. Үгүй бол та манай нутагт чухал хэрэгцээтэй байгаа ийм ажил хийж чадах уу. Хийж чадна гэвэл таныг сонгоё гэсэн тулгалт хийж байж сонгодог болох хэрэгтэй. Эрүүгийн хуулийг ингэж өөрчил, албан тушаалтны хуулийг ЖДҮ авбал ингэж шийтгэдэг болно, хариуцлагыг ингэж ил тод зааж өгсөн хууль батална гэх зэрэг ам авч гэрээ байгуулж байж сонгодог болох хэрэгтэй. Ингэж хариуцлагажуулахгүй бол УИХ-ын гишүүн гэж зүгээр энтертайнмент хийж жүжиг тавьж өөрсдөө баяждаг албан тушаал болж хувираад удаж байна. Юун ард түмний төлөө зүтгэх.