Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Хорин хоёрны эсэргүүний жил “эрхулаан” анх үзсэн тухайгаа эмээ маань ярьдаг сан. 1932 онд, коммунист хүчирхийллийг эсэргүүцсэн бослогын жил, аэроплан хэмээх нисэх онгоц харснаа ярьж байгаа хэрэг. 1911 оноос эхтэй Монгол Улсын он тоолол тэр үед мөрдөгдөж байсан учраас өнөөгийн календариас 10 жилээр зөрж байна.

Нүүдэлч малчин монголчууд он жилийг тохиолдсон үйл явдлаар нь баримжаалан “Гамингийн жил”, “Мичин жилийн зудны хойтон” хэмээн огноолдог байсан нь энэ хуучаас харагдана. Сүүлдээ оныг нь нэмж “22 оны эсэргүүний жил”, “66 оны үерийн зун” “Жаран есөн оны зудын хавар” болгон хоршуулж ярих болсон нь он тоололд нь хувьсгал гарч эхэлснийг гэрчлэн үлдэж.

Ах дүүс, нэг голынхон болохлоор өөрсдийн мэдэх нэг үйл явдлаар баримжаалан “Доржийн агсам тавьж, морио алддаг жил төрсөн”, “Сандагийг гэрлэсний хойтон намар”, “Ахыг сургуульд ордог жилийн унага” гэхчлэнгийн цолтой дотоод тоолол гаргана. Харин энэ жилийг хожмоо “Хорины Хорооноогийн жил”, “Хорин оны коронагийн жил” хэмээн баримжаалах болов уу? Хэрвээ сонгууль болж амждаг юм аа гэхэд депутатууд нь “Коронагийн жил сонгогддог нөхөр” болж үлдэх нь л дээ.

Коронагийн сүрд дарагдсан жил олон чухал үйл явдал өрнөжээ. Сүүлийн хориод жилд Улаанбаатар анх удаагаа бараг утаагүй өвөлжив. Үүнийг “салхи их гарсан”, “угаасаа дулаан өвөл болсон учраас гал бага түлсэн”, “ерөөсөө Засгийн газарт аз таарсан” гэхчлэнгээр эс тоомсорлож болох ч Улаанбаатар “бараг цэлмэг” өвөлжсөн нь бол баримт л даа. Гэхдээ, урьд өмнөх жилүүдийн туршлага биш юм аа гэхэд сургамж дээр хотын тэнгэр цэлмэж эхэлсэн гэдгийг бас хэлмээр байна. Гэрийг нь дулаалах, зуухыг нь сайжруулах гээд олон төсөл явсны эцэст түлштэй нь ноцолдсон нь энэ.

Яг нарийндаа, үгүйлэгдэж байсан зүйл бол хоёр талын хариуцлага. Нийслэлийн иргэн осгож үхэхгүй өвөлжих эрхтэй, бас бусдыгаа угаартуулж алахгүй байх ч үүрэгтэй билээ. Гэтэл дулаан өвөлжих эрх нь давамгайлаад явчихсан юм. Утаатай тэмцэх ажил “Та энийг түлэх ажаамуу”, “Түүгээр гэрээ дулаалж хайрлана уу” гэсэн гуйлгын аястай.

Утаа гаргагч тал ихээхэн пээдгэр “Зуухыг чинь зарчихсан, тэгээд яахын та нар”, “Бүрээс чинь урагдсан, тэгээд яалгах гээв” гэж ам асуух маягтай. Ямар ч хамаагүй аргаар санал авч төрд гардаг намчин, улс төрчингүүд нь “аргалж байгаад саналыг нь авчихвал утааны нэрээр мөнгө завших боломж олоод авчихна” гэсэн арга барилтай явж иржээ. Энэ бол нэг тал нь. Сүүлдээ, улстөрчид нь агаарын бохирдол дээр менежмэнт хийж мөнгө цохисоор байгаад “Утаа бол манай эдийн засгийн чухал хэсэг” гэхээр байв. Утаа арилах юм бол маш олон хүний “орлогын үүд хаагдах” нигууртай болчихсон хэрэг.

Олон улсын зарим ажиглагчийн хэлдэгчлэн, бүс нутгийн хямрал арилахгүй байгаагийн шалтгаан нь тэнд маш том мөнгөний эргэлт, бизнесийн орчин үүдсэнтэй холбоотой болсон гэдэг шиг үзэгдэл болж. Сирийн хямрал, Афганистаны дотоод дажин нь тэнд хүмүүнлэгийн алхмыг зохицуулах болон тусламжийн үйл ажиллагааны аюулгүй байдлыг хангахтай холбоотой бизнесийг хамгаалах сонирхолтой уягдаад ужгирсан гэж тэд хэлдэг.

Яг түүн шиг, утаатай тэмцэхийн хамгийн хэцүү нь утаа өөрөө биш, түүгээр бизнес хийдэг бүлэглэлийн эрх ашигтай зөрчилдөх явдал болж хувирсан гэсэн үг. Бэрхшээлийн нөгөө тал нь энэ. Нөгөөх “өвчин, өвчтөн хоёр нэг тал болчихвол эмч ялагдахад хүрдэг” гэдэг шиг “утаа гаргагч ба ямар ч аргаар хамаагүй утаатай байлгахыг сонирхогч” хоёрын эрх ашиг нэгдээд байсан хэрэг. Ийм юмруу нэг сэлэм барьсан сэнтэгтэй гар л давхиж орно уу гэхээс бусад нь хулчиймаар л даа. Хачирхалтай нь тэр сэлэм барьсан сэнтэгтэй гар нь засаг тэргүүлж таардаг нь бас юу ч билээ.

За тэр, түүхий нүүрс хориглосон, сайжруулсан түлш хийсэн зэргийг орхиод ярихад намрын сүүлээр хэд хэдэн хүн угаартаж нас барсан хэрэг явдал олон юмыг өөрчилсөн санагддаг. Урьд нь жил бүр 50 орчим хүн угаартаж нас бардаг байсан ч төдий тоодоггүй байж. Гэтэл өнгөрөгч намар “Шинэ маягийн түлш хортой эсэх”тэй зэрэгцэн угаартаж нас барсан хэрэг явдал олны анхааралд өртлөө. Сөрөг талын “Засгийн газраас сайжруулан түлш нэрээр ард түмнийг хордуулах ажиллагааг илчлэх” кампани санамсаргүйгээр нөгөө талдаа нь ашигтай тусав. Өмнө нь хээв нэг бусдыгаа угаартуулж явсан хүмүүс өөрчлөгдөж, өөрөө угаартахаас хамгаалах сэдэл эрмэлзэл “утаа гаргагч тал”аас гарах болов. (Утааны дохиолол тавьж өгөөд байхад, ажиллаж сигналь өгөөд байхад унтраагаад угаартсан явдал гарсан нь хотын агаар бүрэн цэлмэтэл өдий гэдгийг хэлээд өгч байна)

Ийнхүү анх удаагаа утаанд хохирогч болон утаа гаргагч талын сонирхол ойртож эхэлсэн. Утаатай холбоотой бизнес сонирхлуудыг яаж зохицуулсныг мэдэхгүй. Ямар ч байсан дээр өгүүлж буй угаартаж нас барснаас үүдсэн нийгмийн сэхээрэл нь хотын утааг шийдэх нэг чухал нөхцөл болсон санагддаг.

Хэрвээ Коронагийн дарангуйлалд бүдгэрээгүй бол 20192020 он бол “ЖДҮ хагарсан жил” байлаа. ЖДҮ хулгай энэ жил үүсээгүй, арав, магадгүй хориод жилийн тэртээгээс бугласан хатги ажгуу. Харин энэ өвөл бол ЖДҮ хагарсан байлаа. Монголчууд нийгмийнхээ хатгийг харж, идээ бээрийг нь үнэртэн огив. Төрөө байн байн угааж арчиж, ариун цэврийг нь сахиулж байхгүй бол ийм яр, идээ бээрэнд баригддаг гэдгийг мэдсэн хэрэг.

Бид ардчиллыг ихээхэн коммунист маягаар төсөөлж байснаа ухаарч эхэлсэн танин мэдэхүйн цаг үе. Социалист үзэл суртлаар бол “Чардайж байгаад коммунист нийгэмд орчихвол жаргаж үхнэ. Тэнд ямар ч проблем байхгүй, хүн бүр нийгмийн баялгаас хэрэгцээнийхээ хэрээр хүртэнэ” хэмээн номлон итгүүлсэн. Сонин шүү. Тэд шашныг нэг нүдээрээ үздэггүй, “Хүнийг энэ төрөлдөө зовохын хэрээр хойт насандаа жаргана хэмээн мунхруулдаг” хэмээн шүүмжилдэг байсан юм. Тэгсэн атлаа “Социализм байгуулах гэж хичнээн их зовно, коммунизмд ороод тэр хэрээрээ жаргана” гэж сурталддаг байж.

Бид коммунизмаасаа салсан ч коммунист маягийн сэтгэлгээ нь өвлөгдөн үлджээ. Тэгээд “Яаж ийж байгаад л ардчилчихвал яг коммунизмд орох мэт хамаг юм өөрөө болж бүтээд, шударга ёс хар аяндаа тогтоод явчихна” гэж найдсан байна. Тийм болоод өнөөдөр “Ардчиллаад байхад цалин яагаад бага байна”, “Хулгай гараад байгаа учраас ардчилахаа болих эсэх” гэхчлэнгийн уянгын асуулт тавьж байгаа юм.

Бас л “Нэг сайн удирдагч, аврагч гарч ирээд л хүн төрөлхтөн хийгээд ард түмнээ хайрлаад явдаг ба жишээ нь Ленин, Сталин, Сүхбаатар, Чойбалсан, Цэдэнбал дарга…Гол нь тэрийгээ л олох учиртай” гэсэн социалист номлолоосоо салж чадаагүй өнөө хүрчээ. Тэгээд л сонгууль болгоноор өөрийн гэсэн Ленин, Сүхбаатараа олж тавиад санаа зовох юмгүй жаргачих санаатай явсаар энд хүрсэн байх юм.

Ардчилал бол хувь заяандаа эзэн байх боломж л ажгуу. Хэн ч чиний зовлонг өмнөөс чинь үүрэх үүрэггүй, бас хэн ч чиний аз жаргалыг булаах эрхгүй. Ямар ч Ленин, Сүхбаатар олдохгүй. Чи өөрөө Ленин, өөртөө Сүхбаатар. Харин төр нийгмээ хатигнаас сэргийлж, засагтаа байн байн эрүүл мэндийн үзлэг хийж, байхгүй бол ардчилсны хэрэг гарахгүй гэдгийг ухаарсан. “ЖДҮ хагарсан” жилийн өгөөж энэ. Цаашдаа “Коронагийн жил” юугаар дурсагдан үлдэхийг таашгүй. Хэн түүнийг арга чадамжаа бататгах боломж болгох, хэн өөрийн завшаан болгон хувиргахыг ч төсөөлшгүй.

Одоохондоо бол, аюулт хижгийг тогтоон барих тал дээр бол тун дажгүй байна. Гэхдээ цаашдаа яахыг бүү мэд. Эрх баригчид болохлоор, утаа арилж байгааг иргэд мартаагүй байхад, коронаг хазаарлаж амжиж байгаа дээрээ сонгууль явуулаад үзэх сонирхолтой байх шиг байна. Монгол хүнд дундаж сэтгэгдэл гэж бараг байхгүй, дээш доошоо савлаж байдаг хойно. Онгирсон дээр нь сонгуульд оруулбал “жидүү бол үхсэн баас” гэж ч мэднэ. Монголын анхны корона вирус илэрсэн франц эрийг газар дээр нь багалзуурдах, ажилладаг уурхайг шатаах юм болж байсан даа, манайхан. Маргааш нөгөөдөр нь санаа эргээд бараг л ээлж ээлжээр эргэлт оруулж, хөөрхий франц өвчтөн юугаа оочероор сахихдаа тулсныг бодоход тэдний тооцоо бодитой юм.

Улмаар энэ өвөл хаврын “харинтийн” дундуур шинэ нам, шинэ хүмүүс өөрсдийгөө таниулах боломж бараг гарахгүй учраас сонгогчид хууччуулаас өөр сонголтгүй болж мухардахыг ч тэд мэдэж байгаа. Ийм учраас бусдыг, ялангуяа шинээр гарч ирсэн эвсэл нам, бие даагчдыг карантийлж байгаад сонгууль явуулах нь “МАН,АН”-д үнэхээр ашигтай.

Нөгөө талаас зарим нь юмыг яаж мэдэхэв, жаахан хүлээзнээдэхвэл “Ковид19” хяналтаас гараад, улсын нөөц нь хомсдоод ирвэл бас учиртай хэмээн тооцоолоод бооцоогоо тавьж байх шиг. Улмаар, нийгмийг хамарсан хямралаас болоод засгийн эрх гудамжинд унавал шүүрээд авч болно ч гэсэн санаархал ч байна. Бүх юм сайхнаараа явлаа ч гэсэн иргэдийн дунд утаа багатай өвөл, коронагаас хамгаалсан ажиллагаа зэрэг нь байдаг л нэг зүйл болоод мартагдана. Цаашлах тутам нийгмийн сэтгэл зүйн савлуур нөгөө тийшээ унаж, сонголт ч шинэчлэгдэнэ гэдгийг бас талууд харж байгаа.

Санаснаар болдоггүй хорвоо юу даа хө гэж нийтийн дуу байдаг шиг “Коронагийн жил” хэний ямар итгэл найдвар, горьдлогоос хороохыг одоо төсөөлөхөд амаргүй байнам.

2020.04.08

Монгол Улсын хөгжлийн үзэл баримтлалын талаар Ерөнхий сайд асан Думаагийн Содномтой ярилцлаа.

-Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газар санаачилж “Алсын хараа-2050” Монгол Улсын хөгжлийн үзэл баримтлал боловсруулсан байна. Та танилцсан уу?

-“Алсын хараа 2050“ нэртэй Монгол Улсыг ирэх 30 жилийн хугацаанд хөгжүүлэх үзэл баримтлалын төслийг судалж байна. Урьд хийгдэж байсан төслүүд, тэдгээрийн хэрэгжүүлэлт ямар байгааг мэдэх учраас шинэ төсөл чанартай боловсрогдож, хэрэгжүүлэх ажил эхнээсээ зөв зохион байгуулагдахад тус болох санаагаар анхааралтай судалж, санал бодлоо хэлж эхэлж байгаа. Улсын Их Хурал Монгол Улсыг урт хугацаанд тогтвортой хөгжүүлэх үзэл баримтлалыг хоёр удаа буюу 2009 болон 2015 онд баталж байсан. Тэр үзэл баримтлалуудын гол зорилтууд, тухайлбал Нэг хүнд оногдох үйлдвэрлэлийг 2020 онд 15 мянга, 2030 онд 17 мянган долларт хүргэх, 2030 онд ядуурлыг эцэс болгох, хүн амын 80 хувийг чинээлэг дундаж амьдралтай болгох, 2024 он гэхэд Засгийн газрын өрийг барагдуулсан байх зэрэг зорилтууд үндэслэл тооцоогүй, хэрэгжүүлэх төсөл арга хэмжээ зохиогдоогүй учраас худал амлалтууд болсон. Мөн УИХ-аас 2015 онд Монгол Улсын хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн тухай хууль гаргасан боловч түүнийгээ хэрэгжүүлээгүй. Эдийн засаг тогтвортой хөгжихгүй, иргэдийн амьдрал сайжирч ядуурал арилахгүй, улсын өр олон тэрбум долларт хүрээд байгаа нь энэ бүхэнтэй холбоотой. Монгол Улс шинэчлэгдсэн, хөгжил дэвшил гарсан боловч ухаалаг бодлогоор тогтвортой хурдацтай хөгжөөгүй, ядуурлыг арилгаж чадаагүй, олон тэрбум долларын өрөнд унасан, цаашид хөгжих бодлого нь тодорхойгүй болоод байгаа гэж өнгөрсөн 30 жилийн амьдралыг дүгнээд хөгжлийн бодлого, үзэл баримтлалыг шинээр боловсруулж байгаа нь зөв санаачилга. Төр засгийн эрх баригч улс төрийн намын удирдагчид Монгол Улсын эдийн засаг нийгмийг ирэх 30 жилд ухаалаг бодлогоор хөгжүүлье, түүний хэрэгжүүлэлтээр иргэдийн өмнө хариуцлагаа хүлээж ажиллая, хууль, сахилга дэг журмыг эрхэмлэж урьд жилүүдийн алдаа дутагдлыг арилгая гэж байгааг ард түмэн дэмжих болно. Иргэдийн дэмжлэгийг авахын тулд хөгжлийн бодлогоо чанартай боловсруулж танилцуулсан, түүнийгээ хэрэгжүүлэх ажил зөв эхэлсэн байх учиртай.

-Хөгжлийн үзэл баримтлалын шинээр боловсруулсан төсөл урьдынхаас чанаржсан эсэхэд таны саналыг сонсъё?

-Үзэл баримтлалын төсөлд бичигдсэн есөн эрхэм зорилт гэсний дөрөвдүгээр буюу эдийн засгийн зорилтын хэсгийг бага зэрэг судалж амжлаа. Урьд зохиогдож байсан Монгол Улсын хөгжлийн хоёр үзэл баримтлалтай зэрэгцүүлэхэд судалгаа тооцооны хувьд сайжирсан байна. Хөгжлийн гол үзүүлэлтээр 2050 онд хүрсэн байх зорилтуудын зэрэгцээ төлөвлөж байгаа хугацааны эхний жилүүд буюу 2025 он, 2030 онд хүрсэн байх хөгжлийн түвшинг зарим гол үзүүлэлтээр тодорхойлсон байна. Энэ нь хөгжлийн үзэл баримтлалын зорилтуудыг эхний тав арван жилээс хэрэгжүүлэх шаардлагад нийцсэн байна. Дэвшүүлж байгаа зорилтуудын үндэслэлийг нягтлах, төлөвлөж буй төсөл, арга хэмжээнүүдийг тодотгох шаардлагатай гэж үзэж үзэл баримтлалын төслөө эхний хувилбар гэсэн байна. Энэ зөв. Тодотгох өөрчлөх юм байгаа нь ажиглагдаж байна. Жишээлбэл, 2050 онд нэг доллартай харьцах төгрөгийн ханш 2400 болтол чангарсан байх, малын тоо 116 сая толгой болтол нэмэгдсэн байхаар тооцсон байгаа. Хэрэгжүүлэх шаардлагатай төслүүдийн жагсаалт байгаа боловч эхний жилүүдэд хэрэгжүүлэх шаардлагатай төслүүдийг тодорхойлж техник эдийн засгийн үндэслэл тооцоог нь боловсруулах ажил хийгдээгүй. Үзэл баримтлалыгн төслийг боловсруулхад олон зуун хүн оролцсон гэж байгаа боловч нэгтгэн хянаж уялдаа холбоо, чанар зэргийг хариуцаж боловсруулсан автор буюу эзэн тодорхой биш байгаа зэрэг шүүмжлэх юм бий. Эдийн засаг нийгмийн хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн ажлыг хариуцах төрийн захиргааны төв байгууллагатай байх асуудлаа шийдэхгүй бол, хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн тухай 2015 оны хуулийг хэрэгжүүлдэггүй дутагдлаа засахгүй бол хөгжлийн асуудал шийдэгдэхгүй.

-Төр засгийн удирдлагад хандаж эдгээр болгоомжлол, саналаа илэрхийлсэн үү?

-УИХ-ын дарга Г.Занданшатар өнгөрөгч сарын эхээр “Хөгжлийн үзэл баримтлалын шинэчилсэн төсөл”-тэй танилцах, төслийг хэрэгжүүлэх асуудлаар санал солилцох уулзалт зохион байгуулсан. Тэр уулзалтдаа намайг оролцууллаа. Энэ сайхан завшааныг ашиглаж би “Алсын хараа-2050“ төслийг сайжруулах, эцэслэж боловсруулах болон батлахад анхаарах асуудал, хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулахад гарч байсан урьдын алдааг давтахгүй байх талаар өөрийн бодол саналыг ярьсан. Уулзалтад Үзэл баримтлалын төслийг удирдан боловсруулсан зарим эрдэмтэд, УИХ-ын төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга зэрэг нөхөд байсан учраас миний хэлсэн тодорхой санал зөвлөмж анхаарагдах байх гэж найдаж байгаа. Миний бие дараахь тодорхой санал хэлж, түүгээр Г.Занданшатар, Хүрэлсүх нарт бичсэн захидлаа уулзалт дээр гардуулсан. “Алсын хараа-2050“ хөгжлийн үзэл баримтлалын төслийн эхний хувилбарыг УИХ-ын 2020 оны хаврын чуулганы хуралдаанд танилцуулах, түүнийг сайжруулах, баталж хэрэгжүүлэх асуудлаар санал авах зорилгоор хэлэлцүүлээд дараахь гурван асуудлаар тодорхой шийдвэр гаргавал зөв болно гэсэн санал хэлсэн.

-Тэрхүү саналаа сонирхуулахгүй юу, Содном гуай?

-Бололгүй яахав. Нэгд нь Монгол Улсын хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн яамыг энэ оны эхний хагаст байгуулах болон Монгол Улсын “Алсын хараа-2050“ хөгжлийн үзэл баримтлалын төслийг эцэслэн боловсруулж Засгийн газарт оруулан хэлэлцүүлэх. Улмаар УИХ-д өргөн барьж батлуулах эцсийн хувилбарыг гаргах, УИХ-аас батлагдсан шийдвэрийн хэрэгжүүлэлтийг хангах арга хэмжээ авч байх үүргийг тус яаманд хариуцуулсан шийдвэр гаргах. Хоёрт “Алсын хараа-2050“ хөгжлийн үзэл баримтлалын төсөлд төлөвлөгдсөн зорилтуудаас 2025, 2030 оны гол зорилт болгосон дараах үзүүлэлтүүдийг УИХ хянаж баталсан шийдвэр гаргах нь чухал. Үүнд, нэг хүнд оногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ тухайн оны үнээр 2025 онд 7400 доллар, 2030 онд 10800 доллар. Ажиллагсдын тоо 2025 онд 1,6 сая хүн, 2030 онд 1,9 сая хүн, дундаж цалин 2025 онд 770 мянган төгрөг, 2030 онд 800 мянган төгрөг. Экспорт 2030 он гэхэд 25,6 сая доллар. Гуравдугаарт, УИХ-ын 2015 оны Монгол Улсын Хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн тухай хуулийн 7 дугаар зүйлд заасны дагуу Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн болон УИХ-ын сонгуульд оролцох санал хүсэлтэй улс төрийн нам, намуудын эвсэл сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрөө Монгол Улсын хөгжлийн үзэл баримтлалд нийцүүлэн боловсруулсан байх, тэр шаардлага хангагдсан эсэхийг Үндэсний аудитын газар хянаад, дүгнэлтээ Сонгуулийн ерөнхий хороонд хүргүүлэх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, Ерөнхийлөгчийн болон УИХ-ын сонгуульд улс төрийн намыг оролцуулах зөвшөөрлийг зөвхөн Монгол Улсын хөгжлийн үзэл баримтлалд тусгагдсан зорилтыг хэрэгжүүлэх мөрийн хөтөлбөр боловсруулсан нөхцөлд олгож байх ёстой. Энэ хууль бол Монгол Улсын хөгжлийн бодлогыг ажил хэрэг болгох чухал ач холбогдолтой. Энэ хуулийг 2016 оны сонгуулийн үед хэрэгжүүлээгүй зөрчлийг давтаж болохгүй. Энэ үүднээс нэг хүнд оногдох ДНБ, ажиллагсдын тоо, дундаж цалин, экспортын 2025 ба 2030 онд хүрсэн байх дээр дурдсан зорилтуудыг хангах арга хэмжээний төлөвлөгөөг тусгасан мөрийн хөтөлбөр боловсруулсан eлс төрийн нам буюу эвсэлд Ерөнхийлөгчийн 2021 оны болон УИХ-ын 2020 оны сонгуульд оролцохыг зөвшөөрөх тухай УИХ-ын шийдвэр гаргах хэрэгтэй гэсэн санал хэлсэн. Улс төрийн намуудын боловсруулсан сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр “Алсын хараа-2050“ хөгжлийн үзэл баримтлалын зорилтыг хэрэгжүүлэхээр зохиогдсон эсэх дүгнэлтийг үзэл баримтлал боловсруулсан эрдэмтдээр гаргуулж болох юм. Улсаа хөгжүүлэх ухаалаг бодлого боловсруулах, түүнийг хамгийн үр ашигтай арга хэлбэрээр хэрэгжүүлэхийн төлөө өрсөлдөх чадвартай улс төрийн нам байхыг зөвшөөрдөг болж, эрх мэдэл албан тушаал олж авах зорилготой олон (35) нам байгааг цөөрүүлж, Монгол Улсын хөгжлийг эрхэмлэж үр бүтээлтэй ажиллах сонирхол чадвартай 2-3 улс төрийн намтай болмоор байгаа юм. Дээрх санал зөвлөмжөө УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд нарт бичгээр өгсөн.

“Эмч” булангийн энэ удаагийн зочноор АШУҮИС-ийн захирал Анагаах ухааны доктор, профессор Ж.Цолмонг урьж ярилцлаа.

-Өнөөдөр ДЭМБ-ын өдөр тохиож байна. Энэ жилийг ДЭМБ сувилагч, эх баригч нараа дэмжих жил болгон зарласан. АШУҮИС Монгол Улсад сувилагч, эх баригч нарыг бэлтгэдэг ууган их сургуулийн нэг учраас энэ сэдвээр ярилцлагаа эхэлье?

-Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага (ДЭМБ) Флоренс Найтингейлын мэндэлсний хоёр зуун жилийн ойг тохиолдуулан 2020 оныг сувилагч, эх баригчийн жил болгон зарласан бөгөөд хоёрдугаар сарын долооны өдрийг дэлхий дахинаа сувилагч, эх баригч нарын алдрыг дурсах өдөр болгон тэмдэглэж байна. Найтингейл бол орчин үеийн сувилахуйн ухааныг хөгжүүлсэн анхдагч гэж үздэг. Тэрээр 1850-иад оны үеэр Крымийн дайны шархадсан цэргүүдийг анагаах, асрах ажлыг өрнүүлж, улмаар Лондонд өөрийн асрамжийн сургууль байгуулсан юм билээ. ДЭМБ дэлхийн улс төрчдөд дэлхий нийтийг эрүүл саруул, энх тунх байлгахад тэдний үүрэг асар их гэдгийг сануулахад чиглэгдэж байна. Ялангуяа өнөөдөр дэлхийн хүн амын эрүүл энхийн төлөө эмч, сувилагч нар өөрийн амь насаа зориулан өгсөн тангарагтаа үнэчээр дэлхийн өнцөг булан бүрт зүтгэж байна. Тэд дэлхийн ямар ч улс оронд байгаагаасаа үл хамааран ижилхэн тангараг өргөдөг хүмүүс. Тэд хэнийг ч үл ялгаварлан эн тэнцүү энэрч хайрлаж, мэдлэг оюун, ур чадвараа зориулах ёс зүй, үүрэг хариуцлагыг адилхан хүлээдэг. ДЭМБ ард иргэдэд, улстөрчид шийдвэр гаргагч нарт, эрүүл мэндийн байгууллагынханд зориулж өөрсдийн зүгээс сувилагч, эх баригч нарт хандах хандлагадаа эрс өөрчлөлт гаргахыг уриалж байна. Ард иргэдийг хамгийн хүнд хэцүү ажлыг нуруун дээрээ үүрч байдаг сувилагч нартаа талархаж, баярласнаа илэрхийлж, өөрийн орон нутгийн шийдвэр гаргагч нарт тэдний үйл ажиллагааг дэмжиж, бүрэн хэмжээнд ажиллах боломжоор нь хангахыг шаардаж, дуу хоолойгоо хүргэхийг уриалж байна. Улстөрчдөд сувилагч, эх баригч нарын ажиллах, сурч боловсроход хөрөнгө оруулалт оруулахыг зөвлөж, тэгснээр эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний хүртээмж чанарт ахиц гарахыг анхааруулж байна. Эрүүл мэндийн ажилтнуудад Эрүүл мэндийн салбарын хамгийн том ажиллах хүч бол сувилагч нар бөгөөд тэдний үзэл бодлыг хүндэтгэж, шийдвэр гаргах, бодлого боловсруулах түвшинд ажиллах боломжийг бий болгох зэрэгт чиглэсэн үйл ажиллагаануудыг ДЭМБ явуулж гишүүн улс орнуудынхаа сайд нараар дамжуулж тодорхой өөрчлөлт гаргахыг зөвлөж байна. АШУҮИС-ийн Сувилахуйн сургууль нь 90 жилийн түүхтэй сургууль бөгөөд Монгол Улсад сувилагч, эх баригч нарыг бэлтгэн гаргаж ирсэн ууган сургууль юм. Өнөөдөр гэхэд манай Сувилахуйн сургуулийн 638 оюутан багш нар сайн дурын үндсэн дээр Монгол Улсын өнцөг булан бүрт эмнэлгийн сувилахуйн тусламж үйлчилгээнд оролцож сурсан мэдсэнээ ард түмэндээ зориулж байна. Сувилахуйн багш нар маань сувилагч нарын стресс менежмэнтийн цахим сургалтуудыг явуулж байна. Хүчирхэг эрүүл мэндийн ажилтнуудтай орны эдийн засаг хүчирхэг байдаг. Монгол Улсынхаа бүх сувилагч, эх баригч нартаа, ирээдүйн сувилагч, эх баригч нар болохоор суралцаж байгаа оюутнууддаа баяр хүргэе.

-ДЭМБ-ыг анх байгуулах санаачилга их сонин түүхтэй санагддаг. Би таны бичсэн нийтлэлийг уншиж байсан юм байна. Ер нь хэний санаачилга байсан бэ?

-Дэлхийн удирдагчдын 1945 онд Нэгдсэн үндэстний байгууллагыг (НҮБ) байгуулах санаа гарч байхад л Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагыг (ДЭМБ) байгуулах санаа хамт явж хэлэлцсэн гол асуудлын нэг байсан. Түүнээс НҮБ-ыг байгуулчихаад дараа нь гарч ирсэн санаа огт биш. Гуравхан төрөлжсөн байгууллагыг л анх байгуулахаар шийдвэрлэж байгуулж байсан нь ДЭМБ, Олон улсын валютын сан болон Дэлхийн банк юм. Дэлхийн өмнө тавигдаж байгаа асуудлуудыг шийдвэрлэж дэмжихэд юуны өмнө эрүүл мэнд, хоёрт хөрөнгө мөнгө хэрэгтэй гэж үзэж байсан байна. Энх тайвныг эрүүл мэндгүйгээр төсөөлөх арга байхгүй. Ингээд 1945 онд НҮБ-ыг байгуулах талаар олон улсын дипломатууд цугларч эв санаагаа нэгтгэн байхдаа эрүүл мэндийн асуудлыг чухалчлан үзэж, ярилцсаны үндсэн дээр НҮБ-ын хамгийн анхны төрөлжсөн байгууллага болох ДЭМБ үүсэн байгуулагдах түүхэн эх үүсвэр тавигдсан юм.

Дэлхий нийтийг дайн дажингүй, амар амгалан, эрүүл саруул байлгахын төлөө тэр үеийн удирдагч нарын зорилго, эв санаагаа нэгтгэж НҮБ-ыг байгуулж байсан нь хүн төрөлхтний өмнө тэдний байгуусан том гавьяа юм. Ф.Д.Рузвельт, И.В.Сталин, У.Черчель нар “НҮБ-ыг байгуулж ядаж тавин жил дайн гаргахгүй байх юмсан” гэж хоорондоо ярилцаж байсан гэдэг. 1946 оны зургадугаар сарын арван еснөөс долдугаар сарын хорин хоёрны хооронд Нью-Йорк хотноо болсон Олон улсын эрүүл мэндийн хурал дээр жаран нэгэн орны төлөөлөгчид ДЭМБ-ын дүрмийг батлаж, хоёр жилийн дараа 1948 оны дөрөвдүгээр сарын долооны өдөр НҮБ-ын хорин зургаа дахь гишүүн улс нь уг дүрмийг соёрхон баталсны үндсэн дээр Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагыг эрүүл мэндийн чиглэлээр өргөн хүрээний үүрэг бүхий төрөлжсөн агентлаг хэлбэрээр байгуулсан бөгөөд энэ өдрөөс эхлэн үйл ажиллагаагаа албан ёсоор явуулж эхэлсэн түүхтэй. Өөрөөр хэлбэл, НҮБ-ыг Дэлхийн засгийн газар гэж үзвэл ДЭМБ-ыг түүний Эрүүл мэндийн яам гэж хэлж болох юм. Өнөө үед ДЭМБ-ын хяналтанд байдаггүй, зохицуулдаггүй анагаах ухааны болон нийгмийн эрүүл мэндийн нэг ч салбар байхгүй гэж хэлж болно. 1950 оноос дөрөвдүгээр сарын долооны өдрийг ДЭМБ-ын өдөр болгон дэлхий дахины тэмдэглэж ирсэн уламжлалтай. ДЭМБ нь эгнээндээ 194 орныг элсүүлэн, зургаан бүсэд үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

-ДЭМБ, Монгол Улсын хооронд хамтын ажиллагаа хэрхэн өрнөж, ДЭМБ-ын суурин төлөөлөгчийн газар манай улсад хэзээ байгуулагдаж байсан юм бол. Монгол Улс нь дэлхийн хамтын нийгэмлэгийн үүргээ хэр сайн биелүүлж, оролцоотой байна гэж үздэг вэ?

-ДЭМБ нь НҮБ-ын эрүүл мэндийн асуудал хариуцсан төрөлжсөн байгууллага бөгөөд дэлхийн түвшинд эрүүл мэндийн салбарын өмнө тулгамдаж буй асуудлуудыг тодорхойлох, судлах, түүнтэй холбоотой хөтөлбөрүүдийг боловсруулж, хэрэгжүүлэх, эмчилгээ, үйлчилгээний стандарт нормуудыг боловсруулах, улс орнуудад техникийн дэмжлэг үзүүлэх, хяналт үнэлгээ явуулах, нотолгоонд суурилсан тухайн улс орны онцлогт нийцсэн бодлогыг хэрэгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулах, хөхиүлэн дэмжих үйл ажиллагааг явуулахаас гадна эрхийг хамгаалдаг байгууллага юм. ДЭМБ эрхэм зорилгоо дэлхийн бүх ард түмний эрүүл мэндийг хүрч болох хамгийн өндөр түвшинд хүргэхэд оршино гэж тодорхойлсон байдаг. ДЭМБ, Монгол Улсын хамтын ажиллагаа 1962 оны дөрөвдүгээр сарын арван наймнаас эхлэн өнөөг хүртэл тавин найман жилийн түүхэн үеийг хамт туулсан байна. 1971 онд Монгол Улсад суурин төлөөлөгчөө томилон ажиллуулж эхэлсэн. Үе үеийн суурин төлөөлөгч нар манай улсын төлөө гэсэн сэтгэлтэй байж, эрүүл мэндийн салбарын хөгжилд өвөрмөц ахиц гаргаж, хувь нэмрээ оруулж байсныг цохон тэмдэглэхийг хүсч байна. Монгол Улс 1963-1995 он хүртэл Зүүн Өмнөд Азийн бүсийн гишүүн орон байж байгаад 1995 оноос Ази Номхон далайн бүсэд шилжин орсон. Монгол Улс ДЭМБ-ын үйл ажиллагаанд зохих хэмжээний хувь нэмрийг оруулж ирснийг хэлэхийг хүсч байна. Монгол Улс нь Дэлхийн эрүүл мэндийн ерөнхий чуулганы ерөнхийлөгч, дэд ерөнхийлөгч, Номхон далайн баруун бүсийн хорооны хуралдааны дарга, дэд даргаар, хэд хэдэн удаа сонгогдож байсан бөгөөд 2009 оны ДЭМБ-ын арван хоёрдугаар чуулганд, миний бие ЭМ-ийн дэд сайдын үүргийг хашиж байсан үе, оролцох үеэр Монгол улсыг ДЭМБ-ын гүйцэтгэх зөвлөлд оруулах саналыг ерөнхий чуулганы даргад уламжлан улмаар ДЭМБ-ын Номхон далайн баруун бүсийн чуулганаас Монгол Улсыг Гүйцэтгэх Зөвлөлд нэр дэвшүүлж 2010 оны тавдугаар сард ДЭМБ-ын жаран гуравдугаар чуулганаар батлагдан, гурван жилийн хугацаатай (2010-2013) гүйцэтгэх зөвлөлийн гишүүнээр Монгол Улс сонгогдсон юм. 1967, 1977, 1994 онуудад бүсийн хорооны хуралдаануудыг, 1984 онд Хөвсгөл аймагт “Анхан шатны тусламж үйлчилгээний Бүсийн семинар”-ыг, мөн 1994 онд “Бүсийн орнуудын эрүүл мэндийн сайд нарын хуралдаан”-ыг Зүүн Өмнөд Азийн бүсийн гишүүн, тус бүсийн Шинжлэх ухааны зөвлөх хороонд байхдаа зохион байгуулж байсан. 2010 оны тавдугаар сард Монгол Улсын ЗГ-аас ДЭМБ-тай хамтран ажиллах дунд хугацааны стратегийг (2010-2015) боловсруулж ДЭМБ-ын 63 дугаар ерөнхий чуулганы үеэр батлуулан, ДЭМБ-ын Номхон далайн баруун эргийн бүсийн захирал Др.Шин ЁН Су Монгол улсад албан ёсны айлчлал хийж, дээрх стратегийн баримт бичгийг Монгол Улсын ЗГ-т албан ёсоор хүлээлгэн өгч, мөн Монгол Улс нь ДЭМБ-ын Гүйцэтгэх зөвлөлийн гишүүн болсон тогтоол батлагдсаныг албан ёсоор мэдэгдэж байсан түүхтэй. ЭМЯ нь Манила дахь ДЭМБ-ын “Ази, Номхон далайн бүс болон Монгол Улс дахь ДЭМБ-ын Суурин Төлөөлөгчийн Газартай нягт холбоотой ажиллаж ирсэн. Миний бие ЭМ-ийн дэд сайдаар 2007-2012 онд ажиллах хугацаанд Манила дахь ДЭМБ-ын “Ази, Номхон далайн бүсийн захирлаар ажиллаж байсан Др.Шигеру Оми /1999-2009/, Др. Шин ЁН Су (2009-2019) нартай биечлэн уулзаж Монгол Улсын эрүүл мэндийн салбарын өмнө тухайн үед тулгамдаж байсан асуудлуудыг цаг алдалгүй шийвэрлэхэд дэмжлэг үзүүлэх талаар асуудлыг дэвшүүлэхэд найрсагаар хүлээн авч асар хурдтай арга хэмжээг авч, дэмжлэг үзүүлж байсныг дурдан талархал илэрхийлэхийг хүсч байна.Тэр үед одоогийн бүсийн захирал Др. Такеши Касай гуай бүсэд манай улсыг хариуцсан мэрэгжилтнээр ажиллаж байсан санаж байна.

-ДЭМБ, АШУҮИС-ийн хоорондын хамтын ажиллагаа ямар түвшинд явж ирсэн бэ?

-ДЭМБ-ын Ази, Номхон далайн баруун эргийн бүсийн захирал Др. Такеши Касай 2019 оны зургадугаар сарын 23-27-ны өдрүүдэд Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийх үеэрээ манай сургууль дээр айлчилж эрдэмтэн профессоруудтай уулзаж Анагаахын боловсрол олгож, эрүүл мэндийн мэргэжилтнүүдийг бэлтгэн гаргаж байгаа их сургуулиудын үүрэг роль асар чухал болохыг тэмлэглэж “Өвчилсөн хойно нь эмээр эмчлэх биш, урьдчилан сэргийлэх ёстой гэдгийн нэгэн адил бид анхнаас нь мэргэжил олгож байгаа их сургуулийн хөгжлийг дэмжиж чанартай боловсон хүчин бэлтгэх нөхцөлөөр хангаж өгч байж сайн бүтээгдэхүүнийг шаардана, энэ дээр төр засаг анхаарах ёстой” гэж хэлсэн. Др. Такаши Касай гуайд АШУҮИС-ийн Эрдмийн зөвлөлийн шийдвэрээр АШУҮИС-ийн Хүндэт доктор цолыг олгосон. АШУҮИС, ДЭМБ хоорондын хамтын ажиллагаа олон жилийн турш үр бүтээлтэй явж ирсэн. Монгол Улс Зүүн Өмнөд Азийн бүсэд (ЗӨАБ) харьяалагдаж байх үед бүсийн захирал Др. В.Т Гунаратне гуай Монгол Улсад айлчилж 1987 онд манай сургуульд сая долларын сургалтын лабораторийг байгуулж, тоног төхөөрөмжийг шинэчилж байсан түүхтэй. Багш нарыг ДЭМБ-ын зардлаар бэлтгэж эхэлсэн бөгөөд Сувилахуйн боловсролыг хөгжүүлэхэд онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. 1968 оноос ДЭМБ-ын 008 хөтөлбөр хэрэгжиж Бүгд Найрамдах Польш улсын иргэн сувилагч Ирина Шарковска1968-1972, 1974-1975, 1979-1979 онуудад гурван удаа, Бүгд Найрамдах Югослав улсын иргэн сувилагч Мироян Бриэч 1972-1974, 1975-1977 онд хоёр удаа Монгол Улсад тус тус ажилласан байдаг. Анх удаа ДЭМБ-аас сувилахуйн сурах бичгийг орос хэлээр хэвлэн сургалтад нэвтрүүлсэн. 1997 оноос ДЭМБ-ын 001 хөтөлбөр хэрэгжүүлж уламжлалт анагаах ухааны эмч нарыг бэлтгэж улмаар ДЭМБ-ын Номхон далайн баруун эргийн бүсийн уламжлалт анагаах ухааны төрийн бодлоготой орны нэг болсон, мэс засал яаралтай тусламжийн хамтын ажиллагааны төвтэй болсон гээд олон ажлуудыг ДЭМБ-ын тусламжтайгаар явуулж ирсэн. Одоо хүртэл тэр лабораторийн ширээнүүд нь манай эрдэмтдийн хайртай ширээнүүд байсаар байна.

-Таны аав Замбалгаравын Жадамба Монгол Улсаас ДЭМБ-д ажиллаж улмаар ДЭМБ-ын Зүүн Өмнөд Азийн Бүсийн дэд захирлаар ажиллаж байсан хүн. Тэгэхээр та бага наснаасаа энэ байгууллагыг сайн мэдэх байх?

-Тийм ээ. Миний аав Монгол Улсаас НҮБ-ыг төрөлжсөн байгууллага болох ДЭМБ-ын пасспортыг өвөртлөн монгол хүний чадамжийг дэлхийд таниулан 1978-1983,1988-1994 онуудад ДЭМБ-ын Зүүн Өмнөд Азийн бүсийн товчоонд мэргэжилтэн, бүсийн захирлын зөвлөх, 1994-1997 онд тус Бүсийн хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалан бэхжүүлэх асуудал эрхэлсэн захирал, 1997-1999 онд Халдварт бус өвчин, нийгмийн өөрчлөлтийн асуудал эрхэлсэн захирал, 1999-2001 онд НҮБ-ын Ази, Номхон далайн нийгэм эдийн засгийн комисст ДЭМБ-ын бүрэн эрхт төлөөлөгчийн албыг тус тус хашиж НҮБ-ын албан тушаалын ангиллын Д (захирлын зэргийг хүртсэн анхны монгол мэргэжилтэн юм. Өнөөдрийг хүртэл Монгол Улсаас НҮБ-ын системийн альч байгууллагад Д1- ийн VIII зэрэглэлийн энэхүү өндөр албан тушаалд хүрч ажиллааагүй байгаа билээ. Тийм учир таны хэлснээр ДЭМБ бол миний бага наснаасаа өнөөг хүртэл хамгийн сайн мэдэх байгууллага. Эрүүл мэндийн дэд сайд байхдаа ДЭМБ-ын Ерөнхий чуулганд эх орноо төлөөлөн гурван удаа оролцож байсан минь хувь заяа юм даа. Энэ дашрамд М.Отгон, Р.Арслан, Ч.Бямбасүрэн, Д.Баярсайхан, н.Сиймаа гээд дэлхийн түвшний мэргэжилтнүүддээ баяр хүргэхийг хүсч байна.

-ДЭМБ “КОВИД-19” цар тахлын үеэр дэлхийн улс орнуудыг нэгдсэн удирдлага заавраар хангаж, дэлхий бүхэлдээ тэмцэж байна?

-ДЭМБ шинэ коронавирусийн дэгдэлт үүссэнтэй холбогдуулан 2020 оны нэгдүгээр сарын 30-ны өдөр дэлхийн хэмжээнд эрүүл мэндийн онцгой байдал зарласан. ДЭМБ “КОВИД-19”-өөс урьдчилан сэргийлэх, илрүүлэх, хариу арга хэмжээ авах арга тактик, стратегийг яаралтай боловсруулж өөрийн 149 төлөөлөгчийн газруудаараа дамжуулан улс орнуудын өвөрмөц нөхцөл байдалд нийцүүлэн авах зөвлөмж, зааврыг боловсруулах үүрэг өгсний дагуу ДЭМБ-ын зөвлөмжийн дагуу дэлхийн улс орнууд ажиллаж байна. Үүний үр дүнд “КОВИД-19” хариу арга хэмжээний өөрийн төлөвлөгөөг 143 улс орон боловсруулж бүх гишүүн улс орнууд ДЭМБ-ын удирдамж дээр үндэслэн нийгмийн эрүүл мэнд болон бусад хариу арга хэмжээгээ авч байна. Түүнээс гадна Корона вирусийн шинжилгээний хэрэгсэл, амны маск зэргийг нэн эрэлт хэрэгцээтэй байгаа улс орнуудад түгээн хуваарилах үйл ажиллагааг эрчимтэй явуулж байна. Үүний зэрэгцээ улс орнуудын сайн туршлагуудыг нэвтрүүлэх, улс хоорондын хамтын ажиллагаа, харилцан туслалцааг идэвхжүүлэх үйл ажиллагааг хөхүүлэн дэмжиж, уриалан зохицуулан ажиллаж байна. ДЭМБ стратегийн бэлэн байдал ба хариу арга хэмжээний төлөвлөгөө гаргаж, мөнгөн хуримтлалыг төвлөрүүлэх уриалга гаргасан нь үр дүнгээ өгч одоогийн байдлаар 700 сая орчим доллар цуглараад байгаа бөгөөд ДЭМБ-ыг дэмжихэд болон хариу арга хэмжээнд оролцсон бусад байгууллагуудын үйл ажиллагаанд зориулж байна. Мөн дэлхийн улс дундаас бий болсон эв нэгдлийн санд иргэдээс 130 орчим сая доллар цугларсан талаар мэдээлж байсан. “КОВИД-19” вирусийн эсрэг вакциныг туршилтыг түүхэнд байгаагүй богино хугацаанд эхлүүллээ. Дэлхийн хэмжээнд тулгараад байгаа эрүүл мэндийн бүхий л асуудлыг ямар ч байгууллага, аль ч улс дангаараа шийдвэрлэх боломжгүй нөхцөлд ДЭМБ улс орнуудыг хамтдаа ажиллахыг уриалж, дэлхийн эрүүл мэндийн асуудлыг шийдвэрлэхэд тэргүүлэх үүрэг хариуцлагыг хүлээж ажиллаж байна.

Монгол Улс цар тахлын эсрэг урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг цаг алдалгүй сайн авч эрсдэл багатай орны тоонд зүй ёсоор орж байна. Энэ нь манай ЭМЯ, үндэсний мэргэжилтнүүдийн асар их хүчин зүтгэлээс гадна Монгол Улсад суугаа суурин төлөөлөгч Др.Сергей Диордица гуай ОХУ-ын иргэн, вирус судлалын ухааны хүн байгаа нь нэгт бидний эрүүл мэндийн салбарын суурь онол нэг, тогтолцоо ойролцоо, мөн өөрөө вирусологч хүн, манай улсад томилогдохоосоо өмнө ДЭМБ-ын Номхон далайн баруун бүсийн төв, мөн Бангладеш, БНАСАУ, Этиоп зэрэг улсад ажиллаж байсан арвин их туршлагтай нь манай улсын хувьд олзуурхууштай, том боломж, хувь нэмэр гэж би хүлээн авч байна. ДЭМБ-ын суурин төлөөлөгчийн газрынхаа хамт олонд ДЭМБ-ын өдрийн баярын мэндийг АШУҮИС-ийнхаа хамт олны өмнөөс хүргэж, Монголын ард түмэн, дэлхийн хүн амын төлөө зүтгэж байгаа зүтгэл тань үр дүнгээ өгч бид удахгүй хамтдаа энэ нөхцөл байдлаас гарна гэдэгт итгэлтэй байгааг хэлэхийг хүсч байна.

-Халдвараас хэрхэн сэргийлэх талаар маш их мэдээлэл байгаа ч хүн хэлэхээс нааш, цааш чичэхээс цааш гэдэг, та бас зөвлөмж өгнө үү?

-Хамгийн гол нь идээ ундаа, явдал мөрөө зохистой чандлан сахих хэрэгтэй гэж захимаар байна. АШУҮИС-ийн цаг нэвтрүүлэг тав дахь дугаараа гаргалаа. Манай сургуулийн эрдэмтэн профессорууд маш тодорхой зөвлөмжүүдийг, арга замтай нь нэвтрүүлгээрээ дамжуулан ард иргэдэд хүргэж байгаа. Мөн “Emch.mn”сайт дээр “АШУҮИС-ийн булан” гарган ажиллаж байна. Бидний өдөр тутам хэрэглэдэг хоол хүнснээс гэвэл адууны мах, сармисыг төдийлөн сайн гэж зөвлөхгүй байх шиг байна. Адууны мах шарх соривыг хувилгаж идээлүүлэх сөрөг нөлөөтэй учир энэ өвчний үед хэрэглэх нь шинэ коронавирусийн улмаас амьсгалын зам уушгинд үүссэн үрэвслийн голомтод тийм ч сайн нөлөөтэй байж чадахгүй болохыг манай эрдэмтэд зөвлөж байна.ДЭМБ-аас энэ өвчнийг эмчлэхэд дархлаа дарангуйлах дааврын бус гаралтай ибупрофен, мелоксиком болон бусад энэ төрлийн эмийг хэрэглэхгүй байхыг зөвлөж байна. Манай эрдэмтэд бас энэ талаар нэвтрүүлэгтээ ярьсан. Идэвхтэй дасгал хөдөлгөөн тогтмол хийх нь хүний дархлааг дэмжих нөлөөтэйг хэвлэлийн олон мэдээнд дурдаж байна. Тухайн дасгал хөдөлгөөнийг хийхэд аль болох олон булчин оролцож байвал цус, цус төлжүүлэх эрхтнээс цусны цагаан эс тэр тусмаа дархлаа идэвхтэй эсүүд захын цусанд илт олширч дархлаа сайжирч байгаа мэдээ байна. Нойр дархлааг дэмжихэд маш чухал учир ялангуяа шөнийн цагаар сайн унтаж амрах. Аль болохоор өөрөө стресстэхгүй, бусдыг стресст оруулахгүй байх. Өрөө тасалгаандаа чийгтэй цэвэрлэгээ хийх, харин угаасан хувцсаа гадаа тавьж хатаах нь халдвар хамгааллын дэглэмийг алдагдуулахад хүргэх талаар мэдээлж байна. Хоол, нойроо зөв зохицуулж, стрессээс ангид байж, эмийг зохистой хэрэглэхэд анхаараарай гэж хэлэхийг хүсч байна.Ард иргэд нэг л задгаараад гадуур их яваад байна. Одоо жинхэнэ гэртээ байж халдвар хамгааллын дэглэмийг илүүтэй сахих үе шүү гэж анхааруулахыг хүсч байна. Эцэст нь дахин ДЭМБ-ын суурин төлөөлөгчийн газрын хамт олон, ДЭМБ-д зүтгэж байсан болон зүтгэж байгаа монголчууддаа, тэр тусмаа сургуулийнхаа төгсөгчдөд баяр хүргэж, хамгийн сайхныг хүсэн ерөөе.

-ФЕЛЬЕТОН-

НЭГ. ИЛҮҮ ЖИЛТЭЙ ЗУУН

Бидний 2020 оныг “Ковид-19” юу ч биш болголоо. “Токиогийн 2020” олимп “Токио 2021” болж таарав. Япон хүнийг хүртэл амнаас нь буцааж, худлаа хэлүүлнэ гэж юу гэсэн үг вэ, таминь? Дэлхий дахины хувь заяаг G7 шийддэг байсан бол одоо C19-ийн гарт шилжиж байна.

Харин тийн, харинтийн тавиад хамаг баярыг маань оромдуулчихлаа. Хулгана жилийн Цагаан сар, Март, Цэргийн баяр, аягүй бол “4 сарын 1”… хоолой зангираад цаашаа тоолж чадахгүйнэ ээ…“Нэгэнт өнгөрсөн баяруудаа санахаар хүрэл зүрх байтугай хүрэл сүх ч хайлна”

…Уучлаарай, энэ толбыг арччихаад цааш нь уншаарай. Коронавирус нулимсаар дамждаггүй юм шиг байна лээ. Эмч нар нусаа нийж, найтааж байгаа хүнээс болгоомжлоорой гэсэн атлаа уйлж байгаа хүний талаар юм хэлээгүйг бодоход.

Гэвч“Зовлонгийн араас жаргал дагана, Зомбигийн араас муми гэтнэ”гэгчээр бидэнд энэ бүхнийг туулах сэтгэлийн тэнхээ байгаа. “Асуудлын ард шийдэл явдаг, авгайн ард үглэлт дагадаг” ч гэж манайхан ярьдаг.

Иймээс алдагдсан баяр, цүүлсдсэн нийллэг, пад харласан паари-гаа нөхөх сайхан санаа надад байна.

Хойтонг дахиад 2020 он болгох санал.XXI зууны 20 оныг хоёр дараалан тоолно гэсэн үг. Илүү сартай зун гэдэг шиг “илүү жилтэй зуун” гэсэн үг. Хоёрдугаар сар нь 29 хоногтой өндөр жилийн адил 20 он нь хоёр давхарласан “өндөр зуун” байж болно гэсэн санаа.

Коронагаас болж алдсан цаг боломжийг ингэж л нөхнө. Яахав дээ, Дорнын тоололд зарим өдрүүд давхцаж, эсвэл дундаасаа бүлтэрч алга болдог шиг зүйл. Илүү жилтэй зуун байж яагаад болохгүй гэж.

Бас, муу сурвал анги улираадаг байсантай зүйрлэж ч болно. Хүн төрөлхтөн “Ковид-19”-ийн “он дэвших шалгалт”-д ташраараа унаад анги улирсан гээд бодчихъё!

Календариа тэгшитгэхийн тулд 2021 оныг хасаад 2020 оныхаа араас 2023 оныг залгуулж болж байна. Энэ санааг манай Ерөнхийлөгч дэмжиж таарна. Жил нь алгасагдчихаар тэр үед болох учиртай Ерөнхийлөгчийн сонгууль ч юу яаж таардаг юм байгаа биз дээ.

Зарим хүн энэ саналыг буруушааж “цаг хугацааг ухрааж болохгүй” хэмээн эсэргүүцэж харагдана. 2020 оныг улираах санал нь цаг хугацааг ухраасан хэрэг огоот биш. Харин “Цаг хугацааны суналтын онол”-ын жишээ. Орон зайд цаг хугацаа эрзээн шиг сунадаг, бас агшдаг, мултарвал харвадаг тухай шинэ онол. Сүүлийн үед, хэтэрхий сунгаснаас болж мулт үсэрч, чавхдсан цаг хугацаа огторгуйг цоо цохисноос “хар нүх үүссэн” гэх таамаглал гарсан байдгийг сануулах юун. Багадаа дүрсгүйтэж, чавхаар айлын цонх хага харваж байсан хүүхдүүдийг “Тухайн огторгуйд хар нүх үүсгэж байсан хэрэг” хэмээн тэр профессор үзсэн байдаг.

Цаг хугацааны суналтын онолыг энгүүнээр “турсикний онол” гэх нь ч бий. Профессорууд энэ онолыг тайлбарлахдаа, оюутнуудын турсикний эрзээн дээр жишээ авдаг байснаас үүдэж тэгсэн байна.

2020-ийг дахихаас үүдэн нас сүүдрээ хэрхэн тоолох тал дээр маргаан гарч байна. Энэ хэцүү юм биш. Манайхан “хий настайгаа төд” хэмээн хэлдэг аргыг хэрэглээд “Календариар бол тийм, хий настайгаа бол ийм” гээд хоёр нас хэлж болно. Ер нь манай орон дэлхийн анхны “албан ёсны хоёр давхар настай улс” болоод Гиннесийн номд орохыг хэн байг гэх вэ?

Эсвэл энэ жил хүрсэн насаа хоёр улираан хэрэглэж ч болох. Ухаандаа, бүсгүй та гуч хүрэлгүй гацаад, хоёр жил дараалан 29 настай байвал гоё уу?

Ер нь бол би “Хүн бүр өөрийн таалагдсан насаа сонгож хэрэглэх эрхтэй” гэж үздэг болохоо энэ дашрамд илэрхийлье. Юмыг яаж мэдэх вэ, намайг гишүүн болгочихвол “Иргэн бүр өөрийн насыг сонгох эрх”-ийг хуульчилна гэж боддог. Та иргэний паспортон дээр хүссэн насаа тэмдэглүүлээд л болно гэсэн үг.

Хэрвээ, 2020 оныг улираах саналыг НҮБ дэмжвэл Токиогийн олимп ч хойтон, гэхдээ товлосон 2020 ондоо багтаж болно. Гол нь Монголчууд бид хулгана жилийнхээ цагаан сар, маарт, цэргийн баяр, Балинтойн бүгдийг нь нөхөөд хийчихнэ. Хулгана жил гэснээс энэ жаран маань “хулгана давхацсан жаран” болох гээд байна. Давхцах ч яахав, жаран маань 61 жилтэй байж таарахгүй учраас нэг жилийг дундаас нь “аних” хэрэг гарч байна. Зуд турхан чинь мичин жилд голдуу таардаг бил үү, айн?

ХОЁР. АСУУМЖ БАХАРИУЛАМЖ

Ерийн үед хүмүүс асуултад хариулдаг байсан бол Онцгой байдлын үед бид “асуумж” бөглөх хэрэг гарч байна. Захирамж, санамж гэдэг шиг эрх мэдэл шингэсэн асуулт. Асуумж бол онцгой байдалд орсон асуулт юм. Асуумжид жирийн байдлаар хариулахын оронд “хариуламж” үйлдэх учиртай.

Тээврийн товчоон дээр цагдаа зогсоогоод “асуулт” тавибал зүгээр л шалгаж байгаа хэрэг. Харин “асуумж” гаргаад ирвэл Онцгой байдал гарчээ гэсэн үг. Цаашдаа, цагдаагийнхан Онцгой байдлын мэндчилгээтэй болоод “Амрамжийг эрье” гэдэг болох юм гэсэн. Хэрвээ, цагдаа нь ингэж мэндэлбэл та “халуурамж бий эсэх”, “хэнтэй нэгдүгээр зэргийн хавьтамж болсон” зэргээ сэргээн санах хэрэг гарна.

Монгол судлаачид ч гэсэн “мж” хоёр үсгийг цаашид “Онцгой байдлыг гийгүүлэгч” нэрээр монгол хэлний дүрэмд оруулж, жийрэглэж орсон эгшгийг гээхгүй бичин “Зөв бичлэгийн хүндэтгэл” үзүүлэх болсон гэдэг. Цаашдаа, сурах бичигт “Эгшигт долоо”, “Заримдаг ес”, “Онцгойн хоёр” гэхчлэн орно. Ер нь бол Онцгой байдлын үед хууль үйлчлэх үү, хуулимж хэрэгжих үү гэдгийг ч бодох цаг болжээ.

Улмаар, “Онцгой байдлын гийгүүлэгч”-ийг Онцгой байдал тогтоосон үед, нэр үгүүдэд нэмж оруулж байх болжээ. Жишээлэхэд, Тэргүүн шадар сайдыг “Тэргүүмж Шадарамж сайдамж” гэхчлэн. Харин хүнийх нь нэрийг хэрхэх эсэх дээр тодорхойгүй. Хэрвээ чингэвэл, манай хэнийг Энхтүвшимж гэх болж байна.

Харин, “Эрүүл мэндийн яамамж” гэх үү, “Эрүүлэмж, мэндэмжийн яам” гэвэл зүгээр үү гэдгээ хараахан шийдээгүй байгаа ажээ.

Өдгөө 11 цагт хийдэг мэдээллээ цаашид “мэдээлэмж” болгохыг үгүйсгэхгүй гэнэ. “Онцгой гийгүүлэгчийн үе”-д үед янз бүрийн сонин явдламж их гарч байна. Манай тусгаарлах байрамжид байгаа зарим хүн зохимжгүй авирламж гаргасан мэдээлэл их гарч байна. Зарим нь хооломжиндоо голомж үзүүлсэн ч гэх шиг. Идэмжээ голоод зогсоогүй өгсөн талхыг нь эмчийнхээ нүүрэмж рүү шидэмж хийсэн ч гэх шиг. Бас мөөгтэй хооломж өглөө гээд уйламж үйлдсэн явдал ч гарчээ.

Бүүр “ийм оромжин дээр унтамж хийхгүй” гээд загнамжилсан ч дуулдав. Эмч нар нь хөөрхий “ Та нар ямар, зочломж хийж байгаа биш дээ” гэсэн тайлбарламж хийсэн гэнэ.

Тусгаарлалтаас гарсан нэг этгээд гэртээ өөртөө тусгаарламж хийх зааврыг зөрчиж гэнэ ээ. Цэвэр усаар уумж хийхийн оронд архи хэрэглэж, согтомж үзүүлсэн ноцтой зөрчил гарчээ. Ингэмж хийж яаж болох билээ, таминь!

31.03.2020

Эртний Грекийн Хомэр гээч суут найрагчийн Нийтийн тооллын өмнөх зургадугаар зуунд буюу барагцаагаар 2600 жилийн өмнө бүтээсэн алдарт “Одиссэй” хэмээгч хөлгөн туульсын бүрэн эх нь соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэрт диппломатч, улс төрийн зүтгэлтэн Д.Цахилгааны орчуулгаар хэвлэгдэн гарчээ. Хомэрийн “Илиада” болон “Одиссэй” хэмээх хоёр туульс бол барууны уран зохиолын хамгийн эртний зохиол гэж үздэг. Бид сурах бичиг болон бусад ном зохиолоос Одиссэйн туульсыг гадарладаг. Гэвч маш товчлон орчуулснаар нь болон утгачлан орчуулснаар нь л уншдаг байсан аж. Зохиолд Итака нутгийн цэцэн Одиссэй гэж алдаршсан баатарлаг хаан Илион буюу Трой хотын дайнаас буцаж гэртээ харих гэж тэмцэн түмэн бэрхшээл, мянган зовлон туулж байгаа талаар гарна. Тэр мятрашгүйгээр өөрийн төрөлх нутаг Итактаа тэмцэн хүрэх бөгөөд гэртээ очоод ч түүний зовлон дуусгавар болохгүй. Түүний үзэсгэлэнт эхнэр Пенелопад нь тачаадсан нутгийн харчуул гэрлэж сүй тавих гэж байгаа нэрээр гэр оронд нь байрлаад зогсохгүй өдөр шөнөгүй их сүйтгэлтэй найр наадам үүсгэж, хөрөнгө зоорийг нь үрж, хааны ганц хүү Тлемахыг нь дорд үзэн бүүр амь насыг нь ч хөнөөхөөр оролдож байхтай таардаг. Туульс шүлэглэсэн хэлбэрээр бичигдсэн аж. Уг туульсд гарч байгаа хүмүүстэй яг адил зэрэгцээд бурхадыг дүрсэлсэн нь бараг туульсын бадаг бүрээс та унших болно. Охин бурхад, дарь эх нар өөрсдийн талтай хаад, баатруудад тусалж дэмжин,тэдний дайсанд хор хохирол учруулах зэргээр үргэлж цуг оршино. Зевс бурхан түүний дүү Посейдон нар бол өөрсдийн хүн төрөлхтнөөс төрсөн үр хүүхдээ халамжлах тэдний амьдарлыг заах зэргээр мөн л түмэн завгүй байдалтайгаар дүрсэлжээ. Бурхад хүн төрөлхтөнд яг л эцэг нь мэт хандаж, бурууг буруу гэж заан, зөвийг зөв гэж урамшуулна. Тэд одооныхоор бол яг л хууль цааз мэт хүн төрөлхтөнд нөлөөлөх аж. Зевс бурхан дэлхийг харж байгаад

Газрын хүмүүс хачин юм

Гай барцад бүхнээ

Тэнгэрийн биднээс боллоо гэх юм

Хэрцгий мунхаг үйлийн үр

Хэзээд эргээд өөрт нь тусдгийг

Үйлдсэн аллагын өр төлөөс

Үхлийн барьцаатай толгойд буудгийг

Өөрсдөө тэд мэдмээр л юм даа гэх жишээний юм яриад сууж байтал түүний охин дарь эх Одиссэйг буцаах болсон гэж хэлдэг. Одиссэй тэр үед нь нэг эзгүй арал дээр бас нэг дарь эх барьцаалагдсан ганцаараа байх бөгөөд тэр бурхны охин нь түүнийг нөхрөө болгож мөнх нас өгөх бодолтой хорьж байгаа гэнэ.Бүхэл бүтэн арван жил үргэлжилсэн Трой хотын дайнаас буцаж явсан Одиссэй замдаа Посейдон бурхны хүү ганц нүдэт Циклопын нүдийг улайсгасан шороор сохлоод уурыг нь хүргэн бүх хөлөг онгоцоо алдан сүйрээд энд ганцаараа сэлж иржээ. Тэр ганц нүдэт нь мань хүний цэргүүдийг барьж идээд байсан тул дарс өгч согтоож байгаад тасраад унаад өгөхөөр нь тэгж сохолсон байна. Мангас уурлан орилж бөөн шуугиан тарихад бусад мангасууд нь ирж яав юу болов гэж асууна. Одиссэй өөрийн нэрээ “Хэнч биш” гэж хэлсэн учир мангас “ Хэн ч биш, Өөрийн буруугаас би үхэх шахлаа, Хэн намайг хүчээр дийлэх юм бэ” гэж уурандаа шатаж уцаарлан зандрав. Цэцэн Одиссэй ганц энэ биш үй олон аюул зовлонгоос цэцэн ухааныхаа тусламжтайгаар мөн бурхдын ивээлээр гэтэлж чаддаг. Хүн иддэг аюулт том хүмүүс, нарны бурхны мал бэлчдэг арлаас малыг нь нөхдүүд нь өлсөхийн эрхэнд идээд бурхадын хараал хүрэх, дуулдаг шувуун дарь эх нараас, залгидаг аюулт том мангасаас, нөхдийх нь атаархлаас үүдэлтэй бурхадын гэсгээлээс гэх зэрэг түмэн зовлон бэрхшээлийг бурхдын тусламжтайгаар гэтэлнэ. Мөн тамын оронд очиж үхэгсдийн сүнстэй уулзах, тэндээсээ буцаж ирэх гэх зэрэг түүний адал явдал үргэлжилдэг. Тамд алдарт Ахилс баатрын сүнс цуут Агромен хааны сүнстэй ч уулзана. Нөгөө гангийн халуун шатахад ам нь цанган ус уух гэхээр ус нь ширгэдэг ч эрүүгээ тулсан усанд зогсдог Тантал, уулын өөд том бөөрөнхий чулуу өнхрүүлэн түрж яг оройд нь гаргахын алдад буцаагаад алддаг Сизиф гэгч нарыг харна. Энэ бүх зовлон бэрхшээлийг даваад гэртээ очиж төрөлх Итак орныхоо хаан болж эхнэр хүүтэйгээ учран золгож байгаагаар уг туульс төгсөнө.

Өнө мөнхийн энх мэндийн ерөөл оршоож

Өрлөг дээд тэнгэрт андгай тавиад Одиссэй

Өндөр сэнтийдээ заларч, хаан ширээгээ эзэгнэж гэнэ…

Өргөн түмэн, эзэн хааны хооронд

Үл тасрах эвийн чагтагыг чангалан бөхөлж

Өнөр олноороо амар сайхандаа жаргаж гэнэ ээ.

Коронавирус хүн төрөлхтний амьдралыг хоромхон зуурт өөрчилж байна. Хэдэн зуун жилд ёс мэт уламжлагдаж ирсэн хүн төрөлхтний зарим соёл аргагүйн эрхэнд өөрчлөгдөж байна. Тухайлбал, ихэнх орнууд найрсгаар гар барьж, хоорондоо үнсэлцэж, хамраа, хацраа, духаа нийлүүлж мэндчилдэг байсан ёс түүхт уламжлалаасаа татгалзахад хүрлээ. Үндэстнээ тэр чигээр нь мөхөөхгүйн тулд мэндлэх соёлоо өөрчилж буддистууд шиг хоёр гараа алга хавсран залбирч зайнаас мэндчилдэг боллоо. Дорнын соёлын энэ мэндчилгээг хамгийн аюулгүй гэж үзээд дэлхийн улс орнууд дагаж эхэлээ. Монгол Улсад коронавирусийн цар тахлын улмаас мөн ялгаагүй олон зүйл өөрчлөгдсөн. Монголчууд бид төрт ёсны уламжлалт цагаан сарын баярыг тэмдэглэхгүй байх уриалгыг төрийн тэргүүн болон, улсын онцгой комиссоос гаргасан. За тэгээд олон улсын эмэгтэйчүүдийн баяр, цэргийн баяр, наурызын баяр гээд бүх нийтээр тэмдэглэдэг бүхий л баярыг төр засгийн зүгээс албан ёсоор хорьсон. Мөн баар, караоке, нийллэг, найр хурим, аливаа баяр ёслол, уулзалт үдэшлэг гээд олноороо цугларч, нийлж архиддаг бүх зүйлийг зогсоосон.

Ерөнхий боловсролын сургууль, их дээд сургууль, цэцэрлэгийн үйл ажиллагааг эртнээс тодорхой хугацаанд хааж, коронавирусийн халдвар Монголд бүртгэгдсэн үед дэлгүүр хоршоо, цайны газар, үсчин тоглоомын газруудын бүгдийнх нь үүд хаалгыг барьсан. Үндсэндээ хүнсний дэлгүүрээс бусдын үйл ажиллагааг зогсоосон. Мөн хилээ хааж, орон нутгийн замыг хааж иргэдийн зорчих хөдөлгөөнийг хязгаарласан. Албан байгууллага компаниуд хурал зөвлөлгөөн хийн цугладгаа больж, том том оффисууд эзгүйрч, хүн бүхэн гэртээ бүгэх болсон. Гэрээсээ дайжиж, ажил албаны нэрээр ихэнх цагаа оффист болон гадуур өнгөрүүлж, гэр орон гэдэг шөнөдөө ирж унтдаг оромж болчихоод байсан байдал орвонгоороо өөрчлөгдсөн. Өглөө үүрээр гараад шөнийн бор хоногтоо ирдэг манайхны амьдрал коронавирусийн энэ үед гэр орондоо эргэж ирсэн. Эхнэр хүүхэд, ээж аавтайгаа бид “танилцаж” байна. Орон гэртээ халуун дулаан орчин бүрдүүлж хайртай хүмүүсээ аюулт цар тахал, халдварт өвчнөөс сэргийлэх ийм хариуцлагатай сорилтын өмнө бид ирээд байна.

Хүн төрөлхтөн олимпийн их наадмаа хүртэл хойшлуулж, Монгол Улс төрийн эрх барих түшээдийг сонгох УИХ-ын сонгуулиа хүртэл хориглон хойшуулах саналыг гаргаад байна. Харин ийм эгзэгтэй, үхэх сэхэхийн сорилттой улаан нүүрээрээ тулсан хүнд бэрх үед Монгол Улсад ганцхан юм өөрчлөгдөөгүй байна. Тэр нь архи зарахыг хэн ч хориглосонгүй. Бүх юм хоригдсон атал ганцхан архи гэдэг зүйл урьдынхаараа, өнөө л дархан эрхтэй хэвээр газар сайгүй зарагдаад элбэг дэлбэг байж байна. Баар караоке ажиллахгүй учир орон байрны ахуйн архидалт хэрээс хэтэрч, агсам согтуу, зодоон цохион, хүчирхийлэл улам даамжран газар авч байна. Ийнхүү өвчин зовлонгийн хажуугаар архи гээч энэ зүйл хамгийн том зовлон учруулж, хор уршиг гай гамшиг дагуулж байна. Ахуйн архидалтын дуудлага өмнөхөөсөө ноцтой хэмжээнд хүрч, гэр орондоо ард иргэд зах замбараагүй архидаж байгааг хууль хүчний байгууллагаас онцгойлон анхааруулсаар байгаа. Гэвч энэ байдлыг таслан зогсоох арга хэмжээг төр засгийн зүгээс, улсын онцгой комисс болон хууль хүчний байгууллагаас аль нь ч анхаарч үзэхгүй нь хачирхалтай.

“Худал мэдээлэлд автахгүй, тараахгүй, цахим орчинд эерэг байж оюуны дархлаагаа хамгаалъя” хэмээн Тагнуулын ерөнхий газраас зогсоо зайгүй иргэдэд сануулж, анхааруулсан мессэжийг ирүүлсээр байгаа. Худал мэдээлэлд автвал оюуны дархлаагаа унагана гэж иргэддээ сэрэмжлүүлж байгаа тагнуулын байгууллага гэр орондоо архидан согтуурч, элийрч балайрч үр хүүхэд, гэр бүлийнхнийхээ үйл тамыг үзэж байгаа архичидаа яах гээд байгаа юм бэ.

Хүн сэтгэл санаагаар тайван байж дархлаагаа хамгаалах ёстой гэдэг. Гэр оронд нь архидалт нүүрлэсэн үед хэн аз жаргалтай амар тайван байх хэрэг вэ. Мөн Эрүүл мэндийн яамнаас “Ам хоолойг давс, сода, тамединий уусмалаар зайлах, тайван ядрахгүй байх. Давс, чихэр, өөх тос багатай хоол хүнс хэрэглэх, шаардлагатай үед утсаар зөвлөгөө авч гэртээ өөрийгөө тусгаарлан ажиглах, биеийн халуунаа өдөрт хоёр удаа үзэж тэмдэглэл хийх, гэртээ агаар оруулах, хүн бүр тусдаа аяга таваг, нүүр гарын алчуур хэрэглэх” гээд бараг л цаг минут бүрт сануулж, гар утас бүхэнд илгээж байгаа. Гэвч энэ бүхнийг чинь архи гээч зүйл үгүй болгож байна. Архи уусан орчин гэдэг ямар муухай огиудас хүрмээр үхширмэл үнэртэй, архичдын үнэр танар, бөөлжис, асгаж цутгасан байдал, орилоон чарлаан ямархан дүр зурагтай байдаг билээ. Ийм үед гэр орондоо цэвэр агаар оруулах, амар тайван аятай тухтай орныг бүрдүүлэх тухай мянга ярьж зөвлөөд нэмэр болохгүй.

Хэдэн жилийн өмнө, нийслэлийн Баянгол дүүргийн нутаг дэвсгэрт таван хүн архинд хордож нас барсан. Түүнтэй холбогдуулан Нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлаас дөрвөн өдрийн туршид архи согтууруулах ундаа худалдах, түүгээр үйлчлэхийг хориглосон тогтоол гаргаж байсан. Архигүй тэр өдрүүдэд согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон зөрчил 56.8 хувиар, мөн согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодон замын хөдөлгөөнд оролцсоны улмаас гаргасан зам тээврийн осол 83.3 хувиар тус тус буурсан байдаг. Гэмт хэрэг ихээр гардаг нийслэлийн Баянзүрх, Сонгинохайрхан дүүргүүдэд энгийн өдрүүдэд архинаас үүдсэн зөрчил дуудлага 80-120 ирдэг байсан бол архийг хориглосон өдөр ердөө арав гаруй болж илт буурч байсан. Согтуугаар танхайрсан гэмт хэргийн зөрчил бусад өдрийнхөөс 40.4-47.8 хувиар буурсан үзүүлэлт гарсан байдаг. Тэр тухай манай сонин “Шартаж гөлөрсөн монголчууд архинаасаа салах цаг болсон” гэж бичиж байсан. Үнэндээ бид алийн болгон архин далайдаа живж зоомби шиг, ядуу гуйлгачин, өөдгүй үхээнц дорой амьдрах хэрэг вэ.

Цагаан сарыг нийтээр тэмдэглэхийг хориглосон ч хөдөөд айл хэсэж золгуулт хийх тасрахгүй ерөнхийдөө хавтгайрсан архидалт байгааг хүмүүс хэлж байна. Энэ айхавтар халдварт өвчний үед хүн бүхнийг өөрийн гэсэн аягатай, алчууртай байхыг шаардаж байгаа. Тэгтэл Монголын найр хурим, архидалтын ёс горим нь архийг нэг хундага, нэг аягаар тойруулдаг. Ингээд зогсохгүй аяганыхаа ёроолд заавал ч үгүй шавхруу үлдээнэ. “Ёроолыг нь гартал уух нь монгол ёсонд нийцэхгүй. Чи аяганыхаа ёроолд шүлсээ заавал үлдээж, чиний үлдээсэн шүлснээс дараагийн хүн халдварт өвчин авах ёстой” гэж хэлээд байгаа юм шиг ийм муухай ёс горим, бичигдээгүй хууль үйлчилдэг. Хөдөө хот гэлтгүй гэртээ тойрч сууцгаагаад архидацгааж байгаа л бол нэг аягаар тойруулан шүлсээ, нус цэрээ дамжуулж хүртээд байж байгаа нь дамжиггүй. Энгийн үед архины шавхруугаар дамжиж буй С, В вирусийн халдвараас, мөн цэр нусаар дамжих сүрьеэгийн халдвараас бид сүрхий сэрэмжилцгээж байсан бол дэлхий нийтийг хамарч сөхрүүлсэн цар тахлын үед яагаад архиа хорихгүй байгаа юм бэ.

Коронавирус өчигдрийн байдлаар дэлхийн 2001 оронд бүртгэгдэж, нийт 26 мянга 654 хүн нас бараад байна. Америкт гэхэд 14 минут тутамд нэг хүн халдвар аван 20 минут тутамд нэг хүн нас барж байна. ДЭМБ-ын ерөнхий захирал хүн төрөлхтөнд хандсан уриалгадаа “Хүн бүр сэтгэцийн хувьд эрүүл байх явдал хамгийн чухал” гэдгийг анхааруулсан байна лээ. Тэгвэл Монгол Улсын эх захгүй энэ архидалт юунд хүргэх вэ. Онцгой дэглэмийн үед хамгийн түрүүнд архийг хорих байсан юм. Улсын онцгой комисс ахуйн архидалттай холбоотой мэдээллийг цаг бүрт авч байгаа байлгүй. Тэгэхээр архи гээч энэ дархан эрхтэй зүйлийг Монгол Улсын хэмжээнд худалдан борлуулахыг хориглох хэрэгтэй. Тэгж байж энэ улс оронд хэв журам, онцгой дэглэм зүй ёсоор тогтоно. Айл өрх бүр, хүн бүр амар амгалан байж дэлхийг сөхрүүлээд байгаа аюулт цар тахлыг монголчууд ялан дийлж гарна.

Б.Цэнддоогийн шинэ бүтээл болох “Монгол: 11 үгээр” хэмээх номын хэсгээс үргэлжлүүлэн нийтэлж байна. Тэрээр “Соёлын довтолгоон: Хоньчноос барилгачин”, “Монголын соёлын альманах: Иргэншлийн замд” зэрэг бүтээл гаргасан туршлагаа баяжуулж, Монгол хүний зан төрх, үндэстний хэв шинжийг 11 сэдэвт хураангуйлан өгүүлжээ.

Намайг зургаа, долоотой байхад анх удаа айл хэсэх эрхээр шагнав. Энэ эрхийг анх удаа сумын төв орох, наадам үзэх гэхчлэнгийн гайхалтай бонус дагалджээ. Тусад орж хонь сайн хариулж байгаа явдлыг сайшаан тэмдэглэсэн хэрэг. Хэрхэн тусад орж хонь сайн хариулдаг болсон бэ гэвэл, ийм юм. Ер нь тусад орно гэдэг мал аж ахуйн өдөр тутмын ажилд өөрийн хувь нэмрээ оруулж эхлэхийг хэлдэг. Хөвгүүд хонь малд явж, охид тогоо шанага барьж, мал сааж сурснаар энэ гарааг эхлүүлнэ.

Хүүхэд эхлээд хурга хариулж сурдаг. Энэ бол гэрийнхээ ойролцоо явганаар гүйцэлдүүлж болох хөдөлмөр. Харин морь унаж сурснаар алсын бэлчээрт хонио хариулах чадвартай болно. Бараг айл болгонд “хүүхдийн морь”, “хүүхдийг унаанд сургасан морь” гэж байна. Хүүхдийн морь ихээхэн хүндтэй байдаг ба бусад төрлийн уналга эдэлгээнд бараг ашиглагдахгүй. Өөрт илүү хариуцлагатай боловч хөнгөн ачаа ногдож байгааг зөнгөөрөө мэддэг болов уу гэлтэй, ихэнх хүүхдийн морь том хүн унахаар ааш гаргах, булгих зэргээр авирладаг нь сонин.

Санасан дээрээ сонирхуулахад, монголчууд морь малаа уналга эдэлгээнд сургахдаа, зэрлэг байгальд бие даан бэлчээрлэх, өвс усаа өөрөө олоод идэх чадварыг дарангуйлахгүй гэж хичээдэг. Наад зах нь мориндоо зөвхөн зүүн талаас нь ойртож, мордож бууж сургана. Ийм учраас ихэнх морь баруун талаасаа хүн ойртуулдаггүй байх жишээний. Харин цөөн тооны морь л онцгой тайван, номхон, бүх талаасаа ойртуулдаг болж “хүмүүждэг” бөлгөө. Ардын дуунд “Буурал морь нь буруугүй номхон хө” гэж гардаг нь аль ч талаас нь очиход үргэхгүй гэсэн утгатай.

Ихэнх тохиолдолд зөнгөөрөө тайван, амгалан адууг “Хүүхдийн морь” болгон сонгож авдаг. Зориудаар хүүхдэд зориулан сургаж, номхруулж авдаггүй. Харин хүүхэд морь хоёр бие биеэ сонгож учрах талтай байдаг юм шиг санагддаг. Ихэнх морь эмээл холбирч унах, ачаа бараа унжиж чирэгдэх зэргээс үргэж тонгочдог бол хүүхдийн морь энэ бүхнийг номхноор тэвчин өнгөрөөнө.

Намайг анх хөлгийн зоонд гаргасан “Хонгор морь” байлаа. Бид хоёрын дассан түүх урт. Анхандаа би түүнийг аргамжаанаас нь тайлж авчирдаг байв. Хонгор морио унаж сурахаасаа өмнө хонгор мориноосоо унаж бэртсэн ч түүх байна. Түүнд морины буруу огт байгаагүй юм.Томчуудаар өргүүлэн хонгор мориндоо мордоод, хөтлүүлэн явдаг байхад тохиолдсон явдал л даа.

Нэг өглөө морио аргамжаанаас нь тайлан хөтөлж авчрах замдаа бие даан унаж үзмээр санагдаад болдоггүй. Ингээд хэц газар зогсоогоод, том чулуун дээр гишгэн гараад мордов. Дөнгөж мордтол морь маань газрын уруу тонгойжээ. Ингээд зайдан мориноосоо хүзүүг даган гулгаад унаж, тохойгоо мулталсан байгаа юм. Моринд явсан хүүхдээ ирэхгүй болохоор сандраад эржээ. Хонгор морь яг тэндээ зогсчихсон, би урьд өнхөрчихсөн уйлаад хэвтэж байсан гэсэн.

Харин хойтон жилээс нь хонгор мориндоо эмээл тохоод ойр зуур явж, хонь хариулах боллоо. Эмээл өөдөө авирна, авирч гараад мордоно гэж Алтайн оргилд гарахын дайны юм болох авч хонгор морь маань тэвчээртэй хүлээн зогсоно. Заримдаа, зүүн хөлөө дөрөөлсөн чигээрээ, арай мордолгүй зогсож явах зугаатай санагдана. Хожмоо, циркчид яг ингэж давхилдахыг хараад гайхаагүй билээ. Хэрвээ баруун хөлөө дөрөөлөөд мордвол эмээл дээрээ хойшоо хараад суучихдагийг та нар мэдэх үү?

Хүүхдийн морь хэмээх хөөрхий амьтны тэвчээрийг ч далимдуулна шүү дээ. Заримдаа, эмээлээсээ бууж бие засахаас залхуураад морин дээрээсээ хөнгөнөөр “морь харсан” явдал ч ганц нэг байна. Шоррхийх чимээнээр чихээ нэг хөдөлгөснөө “энэ золиг юугаа хийгээд байна? За даа, юугаа ч хийсэн ямар хамаа байна” гэх шиг хэнэггүй зогсдогсон.

Хэрвээ чонотой таарах юм бол тэгж сандрах эсэх нь эргэлзээтэй. Санасан дээрээ сонирхуулдаг зангаараа хуучлахад, унаж яваа морь чоно хараад сүйдтэй айдаггүй. Эзэн нь чоныг айлгагч гэдэгт зөнгөөрөө итгэж байх шиг санагддаг.

Монгол хүн “Чоно угаасаа хүнээс айдаг” гэсэн бат итгэлтэй хүмүүждэг. Энэ итгэл үнэмшил нь чоныг айлгах хүчин зүйл болдог байх. Өрнөдийн шашин номлогч Ж.Гильмор монгол, хятадаар аялсан тэмдэглэлдээ нэгэн сонин жишээ дурдсан байдаг. Түүний дурссанаар, Хятад тариачдын тосгон руу чоно дайрч, хүн барьсан явдал гарсан гэнэ. Тариачид талбайдаа гарч чадахаа болиод арга барагдахад нэг нь “Монгол хүн чононоос айдаггүй, тэднийг агнадаг гэнэ. Иймээс монгол хүн олж ирье” гэсэн санал гаргаж бусдаараа дэмжүүлжээ. Монгол анчин ч олдсон байна. Эхний өдөр чоныг отож суусан анчны буу баарчээ. Хятадууд, одоо ч хөөрхий чононд бариулж дээ л гэж бодсон аж. Гэтэл, анчин буугаа гацсанд огт сандарсангүй. Улмаар нуугдан зугтаахын оронд өндийж ирээд чоно руу зандран хашгирчээ.

Амьдралдаа ийм зоригтой хүн үзээгүй хятад чоно паникт орж, эргээд явжээ. Мөнөөх чоно болсон явдлыг шөнөжин эргэцүүлээд, “очиж очиж хүнээс айна гэж юу байхав” гэж бодсон уу яасан, маргааш нь эргэж ирээд нам буудуулжээ. Анчин нь буугаа засварлаж, баараггүй болгоод хоносон хэрэг.

Үүнтэй төсөөтэй явдал надад ч тохиолдож байсан. Хонгор морио унаад хонь хариулж эхлээд удаагүй байсан цаг. Нэг удаа хонины цаад талд урьд өмнө үзээгүй саарал нохой явж харагдав. Үзээгүй гэдэг маань ойр хавийн айлуудад тийм шар нохой байхгүйг хэлсэн хэрэг. Гэтэл үргэсэн ямаа тургилаад эхлэхээр нь нохой биш болохыг анзаарлаа.

Тийм ээ, тэр бол чоно байлаа. Хамгийн түрүүнд сүүлээ буулгасан байхыг анзаарлаа. Монгол нохой, чоно хоёр сүүлээ сөхдөг, буулгадгаараа хамгийн түрүүнд ялгардаг билээ. Энэ онцлогоос болоод малчин ардууд сүүлээ сөхдөггүй болон саарал өнгийн нохой тэжээхээс зайлсхийдэг. Учир нь чонотой төстэй нохойнд мал дасахаас болгоомжилж байгаа хэрэг.

Монгол хэлнээ “Сүүлээ сээрэн дээрээ тавих” гэсэн зүйрлэл хэллэг байдаг бөгөөд нохой нь сүүлээ өргөсөөр байгаад сээрэн дээрээ авчраад саасагнан эрхлэхээс үүдсэн үг. Эрхлүүлэхээр даврах гэсэн утгатай. Ер нь нохой нөхөрсөг байхын хэрээр сүүлээ өргөдөг бололтой. Айлын нохой сүүлээ өргөчихсөн байвал чамайг зуухгүй гээд ойлгочиход бараг болно. За энэ ч яахав. Түрүүн юу ярьж байснаа мартчих шахлаа.

Анх чоно харсан миний бие айсандаа хөшөөд, нүдний нулимс бүрхээд ирлээ. Энэ зуур “чоно тааралдвал битгий ай, чимээ өгч хашгирч бай” гэсэн эмээгийн захиас санаанд орлоо. Тэрээр галзуу л биш бол ямар ч чоно хүнээс айдаг гэж хэлсэн юм. Харин галзуу чоно тааралдвал чимээгүй байх нь зохилтой гээд “чоно галзуурахаараа нохой мэт сүүлээ өргөж явахаас гадна хараа муудаж, чимээгээр баримжаа авдаг болдог” гэхчлэнгийн шинж тэмдгүүдийг бас хэлж өгсөн билээ. Ингээд хэр чинээгээрээ л “хүүе хаая” хэмээн хашгирсан санагддаг юм. Үхтлээ айсан жоохон хүүхэд ямар л олигтой хашгирав гэж. Гэхдээ л чоно миний зандрааныг дуулсан байгаа юм.

Боохой зогтуссанаа, намайг ажиглав. Тэгснээ, дуртай дургүй буцаж эргэн шогшлоо. Байн байн тоомжиргүй эргэж харах нь “Ингэдэг ёстойгоос хойш, айсан л болохоос биш” гэсэн янзтай. Харин монгор морь маань сортолзон байсан нь надад санамж өгөх гэснийх болохоос чононоос айсных бус бөлгөө. Харин чоно надаас айж байхыг харсан тэр цагаас хойш би хээрийн боохой харагдахад итгэл төгс хашгирдаг болсон ба чоно гуай ч улам илүү ёсорхогоор айж одох болсон түүхтэй.

Ийнхүү монгол хүүхдүүд чоно айлгаж өсдөг бөгөөд тэрхүү итгэл үнэмшлийг нь ямар ч чоно хүндэтгэн дагасаар иржээ. Саяхан, 2019 оны хуучаар БаянӨлгий аймгийн Ногооннуур сумын малчин эмэгтэй М.Нургуль гурил элддэг ганжингаараа чоно цохиод алсан байх жишээний.

Харин эзэнтэйгээ хамт байхдаа чононоос ч айдаггүй хонгор морь маань машин тэрэгнээс л үхтлээ айдаг байсан байгаа юм. Машин дуугарах чимээ гарвал л сүйд болно. Байх суух газраа олохгүй болон үймрэх ба гадаа уяатай байсан бол чөдөр ногтоо тасдуулаад одох энүүхэнд. Унаж явахад тонгочоод хаячихгүй боловч байж ядан адгах нь үнэхээр бэрхтэй.

Тэрэг техник ховор байснаас болоод тэр үү, машинаас үргэдэг морь их элбэг байв. Айлын гадаа машин ирэхэд адуу мал нь хуйлраад, үнээ нь зэлээ аваад талийх бол энүүхэнд. Зарим хөгшид “Хайран сайхан лам багш нарыг маань чийчаантай ногоон малгайтнууд ачаад явснаас хойш морь мал хүртэл айдаг болсон” гэж тайлбарлах. Тэднийхээр бол хувьсгалт хүчирхийлэл, хэлмэгдүүлэлтээс үүдсэн эздийнх нь айдас адуу малд нь хүртэл шингэсэн байх нь. Үгүй гэхэд ч хэцүү, тийм гэхэд ч амаргүй.

Ингээд хонь хариулж явахад машин дуугарвал аль болох замаас холдож, гэрийн гадаа машин ирвэл хонгор мориныхоо хажууд очиж, биеийг нь илж тайтгаруулдаг байлаа…