Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Монголын цагдаад дуудах нэртэй, дугуйлах бууцтай, чухамхүү цагдаагийн алдрыг нэр төртэй өргөж ирсэн хэдэн луугар хурандаа байдгийн нэг нь Цэрэнгийн Даваадорж юм. 100 жилийн түүхтэй Цагдаагийн вант улсын “Ахмадын хороо” хэмээх цагдаагийн байгууллагын зүрх, тархи нь болсон генералууд, олон аварга хурандааг нэгтгэсэн сүр хүчит айлын эзэн хурандаа Лхамчигийн Билгээ энэхүү эрхэмсэг хурандаагийн ажил амьдралынх нь алтан замналаас хуваалцахыг санал болгосныг зориуд тодотгох нь зүйтэй болов уу. Цэрэнгийн Даваадорж бол Өвөрхангай, Хөвсгөл, Баянхонгор, Дархан-Уул гээд дөрвөн лут аймгийн цагдаагийн даргаар ажилласан нэгэн. Монголын цагдаад түүн шиг дөрвөн аймгийн даргаар 30 шахам жил тасралтгүй ажиллаж, цагдаагийн албатай хувь заяагаа холбосноос хойш эдүгээ хагас зууныг элээсэн буурал хурандаа тийм ч олонгүй. Тэр бүхний алтан титэмд Ц.Даваадорж гуайн нэр зүй ёсоор бичигдэнэ. Үндсэндээ дөрвөн аймагт өөрийнхөө нэр алдрыг тамгалж, тухайн аймгаар овоглогдож явна гэдэг сайхан. “Дарханы Даваадорж” гэдэг ч юм уу очсон газар усаараа олонд нэрлэгддэг нь ийм л учиртай байх нь.

Тэрээр далан дөрвөн оны долдугаар сард Цэргийн ерөнхий дээд сургуулийн хуулийн ангийг төгсөж тухайн үеийн НАХЯ-ны сайдын тушаалаар Өвөрхангайн цагдан сэргийлэх ангид “Тоо бүртгэл-хүүхдийн төлөөлөгч”-ийн албанд томилогджээ. Хурандаагийн хэлснээр нэг ч хүн танихгүй, сэргийлэх нь хаана байдгийг ч мэдэхгүй чемодан барьсан залуу сэргийлэхийг нь хүнээр заалгаад очиж байсан түүхтэй. Улмаар Өвөрхангай аймагтаа өмчийн ахлах төлөөлөгч, НАХ хэлтсийн орлогч, цагдан сэргийлэх ангийн даргаар дэвшин томилогдож тус аймагт 10 жил ажиллажээ. Домогт Арвай хээрийн тал, өврийн хангай нутаг түүнд өглөг буянаа өгч, амьдралынхаа ханьтай тэнд учирч, гал голомтоо бадраасан байна. Өөрийг нь удирдан ажиллаж асан Ишдоржийн Доржсүрэн, Цээвэлийн Жамбалсүрэн, цагдан сэргийлэх ангийн дарга Норовсамбуугийн Дугарсүрэн, мөн хамтран зүтгэж байсан эрүүгийн төлөөлөгч эдүгээгийн гавьяат хуульч Пүрэвдоржийн Лувсандорж, өмчийн ахлах төлөөлөгч, үйлчилгээний гавьяат Ёндонгийн Ядамсүрэн, ахлах мөрдөн байцаагч, сүүлд хурандаа болсон Чулуунтогтохын Бат-Очир гээд олон чиг нөхдийнх нь туршлага, арга барил, хүнтэй ажиллах эв дүй, ёс суртахуун тэнд ажиллаж байх хугацааны мөнхийн луужин болсныг хэлдэг юм.

Хурандаагийн унаган нутаг Өвөрхангайтай залгаа Баянхонгор. Ээжээрээ яривал Галуут, ааваараа яривал Бөмбөгөр, өөрөө болохоор Бөмбөгөр суманд төржээ. Ээжийнх нь өвөө аав хуучнаар Сайн ноён хан аймгийн Дашдоо гүний хошууны ноёны туслагч Богд хаант Монгол Улсын төрийн уртын их дууч цолтой үе залгамжилсан тайж Ц.Дандардорж гэж хүн байсан гэдэг. Тэгэхээр төрийн үүд хаалгатай л айл байх нь. Аав нь санхүүгийн хүн, хонгор нутгийнхаа бараг бүх суманд нягтлан бодогчоор ажиллажээ. Цэрэг цагдаатай холбогдсон тухайд нь асуухад их сонин дүр зураг гараад ирсэн. “Би чинь өөрийгөө цагдаа цэргийн хүн болно гэж боддоггүй байлаа. Юм гэдэг сонин байдаг юм билээ. Сүүлд би Цагдаагийн ерөнхий газар ажиллаж байхдаа өөрийнхөө хувийн хэргийг авч үзсэн юм. Тэгтэл манай Бөмбөгөрийн гаралтай тухайн үед Баянхонгорын аюулаас хамгаалахын хэлтсийн ахлах төлөөлөгч Мижгээ хошууч гэж байлаа л даа. Тэр хүн намайг наймдугаар ангид байхаас судалжээ. Ес, аравдугаар анги дамнуулж бараг хоёр, гурван жил судалсан байна. Элсэлтийн шалгалт энээ тэрээ болоод иртэл сургуулийн захиргаа Цэргийн ерөнхий дээд сургуулийн хуулийн ангид намайг авна гэв. Ингэж л эртнээс нарийн нягт судалсан байгаа юм” гээд инээвхийлж сууна. Үнэхээр Монголын цагдаад тэр бага балчраасаа судлагдаж, шигшигдэж, танигдаж, чухамхүү хувь заяагаар иржээ. Нийгмийг аюулаас хамгаалах яамны сайдаар 10 жил тасралтгүй ажилласан Монголын улс төр, цэргийн нэрт зүтгэлтэн хурандаа генерал Бугын Дэжид гуайн алтан он жилүүдэд Даваадорж хурандаагийн ажил алба өрнөдөг юм. Эрхэм хурандааг Өвөрхангайн цагдан сэргийлэхэд очоод удаагүй байхад буюу 1975 оны нэгдүгээр сард НАХЯ-ны сайд Дэжид албан ажлаар очих үедээ түүнд найрсгаар зөвлөгөө өгч амжилт хүсээд мөрөн дээр нь гараа тавьж хүндэтгэсэн удаатай. Хүн бүхний айдсыг төрүүлж байсан тэр лут сайд аймгийн сэргийлэхэд ирээд удаагүй байгаа залууд зориуд хандаж “Өөрөө өөрийгөө цэнэглээд явахад л амжилтад хүрдэг юм шүү” хэмээн зүрхнийхээ үгийг хэлсэн нь эрхэм хурандаад хэчнээн итгэл хүлээлгэж байсан нь тодорхой. “Дэжид сайд, Пүрэв генерал, боловсон хүчний дарга байсан Жамъян гээд л нар ямар зангарагтай, хүний таньц сайтай, хүнийг нэвт харж чаддаг, хэнийг ямар албан тушаалд хаана дэвшүүлэн томилохоо мэддэг агуу хүмүүс байгаа вэ” гэж дурсан яриад нэг жишээ сонирхуулсан.

“Дэжид сайд 1979 онд баруун аймгуудаар ажлаар яваад буцахдаа Өвөрхангайд цаг гаруйхан хугацаанд саатаж сэргийлэхийнхэн сайддаа богино хэмжээний урлагийн номер үзүүлсэн юм. Цагдаа Ө.Базарбат дуулж байгааг хараад “Хөөе Норсонжав аа (урлагийн гавьяат зүтгэлтэн) чи энэ хүүг ансамбальдаа ав. Ирээдүйтэй нөхөр байна” гэснээр Базарбат удалгүй Хилийн цэргийн ансамбаль руу сайдын урилгаар очиж гарамгай уртын дууч болж, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин болсон түүхтэй. Чухамдаа хүнийг танина гэж энэ дээ” хэмээн өгүүлэв. Наян хоёр онд Жамбалсүрэн даргад нь Дэжид гуайгаас хувийн захиа ирсэн гэдэг. Тэр нь Даваадоржийг ажилдаа хэр дасч дадлагажиж байгаа тухай асуугаад хариу өгөхийг хүссэн захидал. Ийн асууж сураглаж судалсны үндсэн дээр наян хоёр онд Өвөрхангай аймгийн сэргийлэхийн даргаар томилсон байдаг. “Энэ тухай би яагаад ярих дуртай байдаг гэхээр боловсон хүчнээ судална, сонгоно, нөөцөлнө, дэвшүүлнэ гэдэг бол шат дараалсан их том ажил. Бараг л шинжлэх ухааны гэмээр ажил. Түүнээс зүгээр нэг тааралдсан юм уу, ойшоосон хүнээ тавьчихдаггүй бололтой” гэсэн нь үнэн сонсогдсон. Өвөрхангайн сэргийлэхийн даргын албыг аваад гурван жил орчим ажиллаж байтал Лувсангомбо сайдын нэгдүгээр орлогч Думбарай сайд шалгалтын групп ахлаад Хөвсгөл аймагт байгаа гэнэ, Хөвсгөл аймгийн сэргийлэхийн даргаар ажиллаж байсан Цогт-Очирыг өөрчилж түүний оронд Эрдэнэт хотод ахлах мөрдөн байцаагч байсан Цэндсүрэнг томилох нь гэсэн яриа дуулдах нь тэр. Тухайн үед Хөвсгөлд эрүүгийн болон хэв журмын нөхцөл байдал маш хүнд байсан, аймгийн намын хорооны АДХГЗ-ны дарга, аюулаас хамгаалах хэлтсийн дарга, аймгийн прокурор зэрэг олон дарга нар “элдэв матаас” гэгчээс болж солигдсон ард олны дунд хэрүүл тэмцэл, элдэв янзын матаас ихтэй ширүүхэн байжээ. Гэтэл Лувсангомбо сайд “Хөвсгөлд шинэ хүн тавьж болохгүй байгаа бол Өвөрхангайн Даваадоржийг тавья” гэж хэлээд НАХЯ-ны коллегийн хурлаар оруулаад баталчихсан байна. “Хүн танихгүй, зан заншлыг нь мэдэхгүй, ярих зөвлөх дотно хүн байхгүй айдсаар толгойгоо цэнэглүүлсэн надад амаргүй даваа байлаа” гээд Хөвсгөлд очихдоо жигтэйхэн айснаа хурандаа нуугаагүй. Ямар сайндаа явахынхаа өмнө одоо сэрүүн тунгалаг, 90 насыг зооглож байгаа Дэжид эгчийгээ дагуулаад ламдсан байна. “Тэр үед чинь лам гэж ярих юм бол намаасаа, ажил албанаасаа хөөгдөнө. Бараг хулгайгаар нууцаар явж одоогийн Баянхошууны тийшээ Агаа гэдэг лам хөгшнийд очлоо. Агаа маань шал согтуу байж байна. “Би Хөвсгөл явахаар боллоо Агаа, та үзэж харж өгнө үү” гээд нэг шил юм барилаа. “Агаа, аа за за. Ногоон малгайтыг тийш нь явуулж байна уу. За болох байлгүй” гээд олигтой ч юм хэлсэнгүй” гэж сонирхуулсан. Хуучин нийгмийн үед нууж хаадаг л байснаас Бал даргаас аваад Улс төрийн товчооныхон бүгд ламдаж байсан тухай яригддаг. Мөн тийнхүү тэвдэж явахад нь Доржжанцан гэж Баянхонгорын Эрдэнэцогтын лам өвгөн Ленинградын гурван тулгатай сувинер шүншиглэж өгөөд бурхан тахилдаа тавихыг захижээ. Одоо ч хурандаагийн хоймрын шүүгээнд байж л байна. Ийм л паянтай, айдас хүйдэс, лам харгуйдаа тулаад Хөвсгөлийн их уулсыг зорив гэнэ. Долоо хоногийн дараа шуудангаар Агаа ламаас нь “Хөвсгөл аймаг гарт нь орноо, алтан Москва харагдаж байна, алтан Москва явна” гэсэн захиа ирсэн гэдэг. Үнэхээр ч Ах ламынхаа хэлснээр алтан Москвад хөл тавьж 1989-1991 оны хооронд хуучнаар ЗХУ-ын нийгэм задарч байх түүхэн он цагийг Дотоод явдлын яамны академид хоёр жил суралцах хугацаандаа нүдээр харсан азтай тохиол учирсан байдаг. Хөвсгөлд ажиллах хугацаанд аймгийн удирдлагууд, байгууллагын дарга нар, хуулийн нөхөдтэйгөө нэгэн зорилго сэтгэлээр нягтарсан уур амьсгалыг бүрдүүлж чадсан. Энэхүү амжилтыг бий болгоход сэргийлэн хамгаалах байцаагч Гомбожавын Нанчинбум, эрүүгийн ахлах чөлөөлөгч хүндэт чекист Нацагдоржийн Барням, Мандширын Хишигсайхан, өмчийн ахлах төлөөлөгч Майдарын Амгалан, ахлах мөрдөн байцаагч С.Ширэндэв нарын олон нөхдийн дэмжлэг байсныг бахдан хэлсэн. Ер нь тэрээр аль чиг аймагт очсон ажлын чиг шугамаа айхтар гаргуун тодорхойлж, юуны түрүүн эхлээд хүн ардын сэтгэл зүй, нийгмийнх нь сэтгэл зүйг уншдаг байж.

“Би шинээр томилогдож очсон газрынхаа музейг үзэх, ард иргэдийн зан заншил онцлог байдал, хүмүүсийн зан харилцааг судлах, хамт ажилладаг хүмүүсийн талаар тодорхой ойлголттой болохоос л ажлаа эхэлдэг байлаа. Орон нутгийн удирдлагатай анх уулзахдаа өөрийгөө таниулах талаар сайтар боддог, тэр хүнтэй юу ярих, юуг сонирхоод байгааг мэдэх, тэр хүний ажлын арга барилыг урьдчилан сонсч мэдээд өөрөө хэрхэн яаж хандаж, ямар зарчим барьж ажиллахаа төлөвлөнө. Нутгийн иргэдийн онцлог, сэтгэл зүйг хэр хэмжээндээ судалж түүндээ түшиглэдэг байсан минь нэг газарт тогтвортой олон жил ажиллах үндэс суурь болдог” гэж хэлдэг нь учиртай л үг. Монголын хоймор нутагт нэр төртэй ажиллаж, дөрвөн аймгийн арван хэдэн сумын 60 айлын малыг хулгайлсан 32 бүлэглэсэн хулгайч нарыг илрүүлэхээс аваад Улаан-Уулын төвд ганц биеэр амьдрах хэлгүй, дүлий Хажид гэгч эмгэний амь насыг хохироосон ноцтой хэргийг илрүүлэх ажлыг өөрөө биечлэн удирдаж Барням, Ширэндэв нарт үүрэг өгч илрүүлж Барням нь “Хүндэт чекист” цолоор шагнуулсан зэрэг олон баримтыг сонирхуулсан.“Би чинь Дархадын ёсонд үнэхээр суралцсан. Тэдний хэлдэг нутгийн онцлогтой үг хэллэг, ерөөлийг нь сурсан. Өлийн халзан давааны орой дээр дархад айлд очиж өөрсдийнх нь уудаг цайг ч хүртэл ууж л явлаа. Цайг нь эхлээд балгахад хэл ээдэрдэг гээд бодохгүй юу. Сүүлдээ дасчихдаг, тийм тусгай жортой. Аймгийн дарга У.Заяат гэж хүн “Өлийн халзан давааны орой дээр хүн хараад зугтаадаг малтай, мал хуй нь тэгж зэрлэгшсэн хоёр хөгшин бий, чи очоод ир” гээд явуулж байлаа. Малын ноосыг нь ч авдаггүй, хонины гэдэсний ноос 27 сантиметр, нурууных нь 50 сантиметр, ноос нь газраар чирэгдчихсэн хонь гэхэд бяруу шиг айл угтаж билээ. Ингэж л Хөвсгөлийнхөнд шингэсэн дээ. Эхлээд надаас цэрвэдэг байснаа сүүлдээ дагаж хамтарч ажилладаг болсон” гэж бага залуу насандаа ихэд жийрхэж очсон Хөвсгөлийнхөө таван жилийг хуваалцсан юм. Наян есөн оны наймдугаар сард Москвад ДЯЯ-ны академийн дээд курст явжээ. Хөдөөнөөс Москваг зорьж байгаа анхны хүн. Аймгийн сэргийлэхийн дарга нарыг явуулдаггүй, төвөөс ганц нэг тоотой хүн явдаг байсан тэрхүү бичигдээгүй хуулийг зөрчиж Москва морджээ. “Миний өмнө Сандаг-Очир генерал, Давааням хурандаа, Арслан хурандаа, Алтангэрэл хурандаа (Зоригийн хэрэг дээр тодордог), Сангарагчаа (Авлигатай тэмцэх газрын дарга асан) энэ хэд явсан” гэж дуулгасан нь бас л амаргүй нөхдийг төрүүлсэн сургууль гэдэг нь тодорхой. 1991 онд Москвагаас ирээд Баянхонгороо бараадсан гэнэ. Жамъянсэнгээдээ “Би төв газар суухгүй ээ. Намайг хөдөө томилоорой, тэр тусмаа төрсөн нутаг Баянхонгорт минь томилоорой. Нас 40 хүрлээ. Ээжийгээ ч нутагт нь нэг аваачъя” гээд нутагтаа очсон байдаг.

Монголын цагдааг “бүгд найрамдах вант улс”болгож тунхаглаж өгсөн алдарт Пүрэв генерал Даваадорж хурандаа хоёр элэг сэтгэл ойр явсан хүмүүс. Пүрэв генерал түүнийг төрсөн нутагт нь томилоод зогсохгүй дараа нь Дархан-Уул аймагт суулгаж, “Дарханы Даваадорж” хэмээн нэрших алдрыг нь өгч хувь заяаг нь хөтөлсөн байдаг. “Ерэн гурван оны намрын сүүл сард Дарханд очсон. Би чинь дандаа хөдөө аймгуудад ажилласан нэг талаасаа хөдөөний хүн очиж байгаа. Дархан бол олон газрын төвлөрөл хотожсон аймаг байлаа. Аймгийн дарга нь одоо Эрхүүд байгаа ерөнхий консул Л.Амарсанаа Хөвсгөлийн хүн. Орлогч нь Шадар сайд Ө.Энхтүвшингийн ах Жигжидсүрэн бас Хөвсгөлийнх. Тэр хоёр намайг Хөвсгөлийнх гэж бодож байсан. Баянхонгор нутаг минь болохоос Өвөрхангай гээд олон аймгаар овоглосон хүн юм. Дархан-Уул аймагт цагдаагийн даргаар 13 жил ажиллаад ерөнхий газарт ирж хяналт шалгалтын хэлтэст дөрвөн жил болоод тэтгэвэртээ гартал Дархан маань дахиад дуудлаа. “Дархан Сэлэнгийн цахилгаан түгээх сүлжээ” компанийн цагдаагийн хэсгийн даргаар дөрвөн жил, аймгийн Биеийн тамир спортын хороонд менежерээр бас дөрвөн жил болсон. Мөн Дарханы цагдаагийн газрын даргын зөвлөх болоод түүнийгээ хийж байгаад хотод ирж Хан-Уулын цагдаагийн хоёрдугаар хэлтэст зөвлөхөөр ажиллаж байна. Монголын цагдаад хагас зууныг элээсэн ч өнөө мөн ялгаагүй буулганаасаа салалгүй хэрэг уншаад, ахмад, дунд, залуу үеийн алтан хэлхээ болоод сууж байна”хэмээн итгэл төгс хэлнэ билээ. Аргагүй л үг бүрээс нь луугар хурандаагийн зангараг, Монголын цагдаагийн амьд архив гэдэг нь мэдрэгддэг. ЦЕГ-ын дарга Баатаржаваас аваад бүх удирдлагууд нь Даваадорж хурандаагийн цэргүүд. Тэрээр Монголын цагдаад тасгийн даргаас дээш албан тушаалд 40 гаруй хүнийг бэлтгэн, сурган хүмүүжүүлж дарга болгосон гавьяатай. Үнэндээ Дархан хот бол цагдаагийн дарга нарыг төрүүлсэн уурхай болсон газар. Ер нь тэгээд цагдаад хэн хэнийг бэлдэж өгсөн гэдгээр нь тухайн хүнийг дүгнэдэг, хамгийн бодит үнэлгээ. Үүнд Даваадорж хурандаагийн үнэ цэнэ, сүр сүлд нь оршдог ажгуу.

“Хурандаагийн гэргий нь Раднаагийн Цэрэнбямбаа гэж нийтийн хоолонд ажиллаж байсан, ундтай устай сайхан хүн. “Найзууд маань “Чи азтай шүү, хурандаатай суугаад” гэдэг. “Би ханийгаа хув чихтэй хурандаа байхад нь суугаагүй, дэрчгэр чихтэй дэслэгч байхад нь суусан, харин хурандаа болгосон” гэж яриан завсраа инээд наргиан болгосон нь “Тэр ч үнэн байх шүү” гэх бодлыг төрүүлсэн. Тэднийх дөрвөн хүүхэдтэй. Том хүү Бямбадорж мөн л цагдаагийн албан хаагч. Одоо Булганы Хутаг-Өндөр сумыг хариуцсан тасгийн дарга, цагдаагийн ахмад. Харин дараагийн хүү Пүрэвдорж нь Утай гүмбүмд шашны сургууль төгссөн, Японд буддын шашин судлалаар докторын зэрэг хамгаалсан. Токиод гэр бүлээрээ амьдарч байна. Нэг хэсэг Дамбажав хамбын нарийн бичгээр ажиллаж байсан тэрээр Ажаа гэгээний шавь, эрдэм төгс нэгэн. Даваадорж хурандаа лам хүүгийнхээ Ажаа гэгээнтэй авахуулсан зураг сэлтийг бурхан тахилынхаа шүүгээнд хүндэтгэн байрлуулсан байна лээ. “Миний хүү чинь өөрөө түвд ном бичиг сурч, аавыгаа Москвад байхад “Би лам болно” гэж захиа бичээд шашны хүн болж, хувь заяагаа өөрөө л шийдсэн” гэв. Хурандаагийн энгэрийн зүүлт болсон ганц охин нь Эрдэнэбулган, эдүгээ нийслэлийн цагдаад ажилладаг басхүү дэд хурандаа. Бага хүү Эрдэнэмөнх нь Замын-Үүдийн тагнуулын даргаар ажиллаж байна. Энд нэг зүйлийг зориуд тодотгоход аав нь дөрвөн аймгийн цагдаагийн дарга хийж, цэргийн тушаалаар аймаг аймагт томилогдох хугацаанд хүүхдүүд нь хэчнээн олон сургууль, багшийн гар дамжсан нь барагцаалахын аргагүй. Нэг сургуульд, нэг багшийн гарт зүгширч байтал дахиад л өөр тийшээ явах болно, хичээл ном нь тэр чигтээ хаягдана. Гэвчиг бүгд онц сурч өндөр боловсрол эзэмшиж өдгөө нэртэй зүстэй яваа нь Цэрэнбямбаа эгчийн гавьяа гэж эрхгүй бодогдсон.

Хурандаагийнх аль ч аймагт байсан гэр нь зочдоор дүүрч, олны хүрээлэл дунд явж иржээ. Энэ нь Даваадорж ахын цагдаагийн албанд хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж, удирдаж явсан нөхдөө үргэлжид элгэн халуунаар дурсч, амьдарч асан газрынхаа ард түмнээр бахархдаг жудагт чанарт нь оршдог болов уу гэж санана. Тэрээр алдар суутнуудын хэлж ярьж, бичиж үлдээсэн ном туурвил, нийтлэлийг нарийн нягт уншиж, өөрийнхөөрөө боловсруулж, ажил албандаа тусган, хамт олондоо ярьж зөвлөдөг байсан нь өнөөгийн өндөрлөгт хүрэх бас нэг хөрс суурь нь болсон байх. Чухамхүү хоёр нийгмийн зааг он цагт НАХЯ болон Цагдан сэргийлэх ерөнхий газрын даргын бүхий л ажлыг толгойгоороо хариуцаж, дөрвөн аймгийн 40 гаруй суманд Монголын цагдааг төв хөдөөтэй холбох гүүр нь болж ирсэн нь том гавьяа юм. “Үнэндээ дөрвөн аймгийн ажлыг шалгана гэдэг төв газрын бидэнд амаргүй, боломжгүй мэт санагддаг. Гэтэл дөрвөн аймгийн цагдан сэргийлэх хууль хүчний ажлыг амьдралынхаа туршид жигд сайн авч ирнэ түүхэн гавьяа гэхээс өөр яахав. Энэ хүн нийгмийн амаргүй нөхцөлд хүнлэг чанараараа Монголын цагдаад нэрээ дуурсгасан” гэж буурал хурандаа Билгээ нь бахдан хэлнэ билээ.

“Манай Даваадорж жудаг ёс, хүнлэг чанар, ноён нурууны хувьд яриа байхгүй сайхан. Тэртээ далан гурван онд сургууль төгсөөд Өвөрхангайд очихоос нь хойш өнөөг хүртэл ах дүү, анд нөхөд шиг явж ирлээ. Монголын цагдаад шалгарсан дарга гэдгээ туулсан амьдралаараа бататгаж ирсэн түүнд гавьяат хуульчийг нь өгчихөж болдоггүй л юм байх даа” гэж цагдаад 30 шахам жил ажиллаад тэтгэвэртээ суусан үйлчилгээний гавьяат Ё.Ядамсүрэн гуай хэлсэн бол эрхэм хурандаагийн удирдлагад явж ирсэн цагдаагийн бэлтгэл хошууч Гарамжилын Ганбат “Би цагдаад насаараа зүтгэхдээ олон даргын нүүр үзсэн. Гэхдээ Даваадорж хурандаа шиг удирдлагад байгаа хүмүүстэйгээ харцаараа ойлголцож чаддаг хүнийг үзээгүй. Хурандаагийн зааварчилгаагаар1990-1993 онд Баянхонгорт бүх эзэнгүй хэргүүдийг илрүүлж байлаа. Ялангуяа аймгийн музейг тонон дээрэмдэж улсын хэмжээнд хоёрхон байдаг их гарын шүрэн толгойтой, шүрэн сийлбэртэй, алтан нуухтай хөөрөг болоод үе дамжиж ирсэн үнэт эдлэлүүдийг хулгайлсан хэргийг илрүүлж байлаа. Манай гэрийн хүн Доржпалам хурандааг ихэд хүндэтгэн дээдэлнэ. Намайг Баянхонгорт алба ажилтай байхад хурандаа хот руу ажлаар явах замдаа Архангайгаар дайрч гэр бүлийг маань эргэж, ахуй амьдралтай минь танилцаж байсан. Ингэж л хүний хүндлэлийг хүлээсэн, дандаа бусдын төлөө явдаг хүн. Тиймдээ ч үйлс заяа нь өндөр байдаг байх” гэв. Дарханыхан хурандаадаа ямархан хүндэтгэлтэй ханддагийнх нь илэрхийлэл “Махын Дэлэг” гэж алдаршсан “Мах импэкс”-ийн захирал Дэлэг гуайн хүү Амарбаярын үгнээс мэдрэгддэг. “Даваадорж хурандаа аавтай минь нэг нутаг усны Баянхонгорын хүмүүс. Дархан хотод хонгор нутгийнхаа ард түмнийг төлөөлдөг байлаа. Ламын гэгээний ой зэрэг олон баярт хурандаа маань тэргүүлээд бусдыгаа удирдана. Аавын минь оронд аав минь болсон хан уул. Ер нь Дарханы хүн бүгд хурандаагаа тэгж хэлнэ дээ” гэсэн. Энэ мэт олон дурсамж дурдатгалыг шигтгэх байна.

Тэр жил дарга нарын цугларалт дээр Пүрэв генерал “Орон нутгуудын даргаар би Даваадоржоо томилмоор байна” гэж шулуухан хэлжээ. Домогт генералыг “Монголын цагдаагийн загалмайлсан эцэг” гэдэг. Харин “дарга нарын дарга” гэх хүндэтгэл Даваадорж гуайд байдаг нь өнөө л өвгөн генералынх нь хайрласан өндөрлөг байх нь. 1996 онд түүнд хурандаа цолыг нь өгсөн байна. Орон нутгийн дарга нарт өгөхгүй байж байгаад анх Лувсандорж, Саадэлэг тэр гуравт өгсөн түүхтэй. Тухайн үед Даваадорж дарга эмнэлэгт байж таарчээ. “Төвийн цагдаагаас Пүрэв гэж хүн ярья гэхээр нь генералыг байна гэж мэдээд шархандаа жаахан түүртсэн амьтан утас автал “Нөхөр хурандаагийн амрыг ирье. Та чинь олгойнд дээрэлхүүлээд эмнэлэгт байгаа сураг дуулдав уу. Таныг хурандаа цолоор шагнаснаа би ёс журмынх нь дагуу илтгэж байнаа” гэхэд нь хэлэх үггүй, хоёр нүдний нулимс асгарч байлаа. Дараа нь Дарханы Амарсанаа дарга эргэж ирэхэд энэ тухайгаа сэтгэл хөдлөн ярьж байлаа. Хурандаа гэдэг ийм л хүндтэй цол байсан даа” гэх үгээр энэхүү тэмдэглэлээ өндөрлөе. Түүний тухай өгүүлнэ гэдэг зуун жилийн түүхтэй Монголын цагдаагийн хагас зууны түүх бичигдэнэ. Сонины нэг нүүрт байтугай бүхэл бүтэн номын хэмжээ яригдах нь дамжиггүй. Арга байхгүй, Монголын цагдаагийн тамгатай хурандаа юм аа.

Ж.Мөнхбат, Х.Баянмөнх, Ө.Эрдэнэ-Очир тэргүүтэй Монголын домогт хүчтэнүүд

Хуучны сайхан бөхчүүдтэй бас ч гэж ойр дотно байж мэндтэй устай явж, яриа хөөрөөг нь сонсож дуулж иржээ. Ахмад бөхчүүдийн яриа тэдний хууч, жудаг ёс нэг тийм сайхан сэтгэгдэл төрүүлдэг юм. Үндсэндээ домогт хүчтэнүүдийн “он жилүүдийн туульс” бөхийг хүндэтгэх бодлыг төрүүлдэг л дээ. Харин энэ цаг үед ид барилдаж байгаа залуусаар миний бие монгол бөхийн агуу ертөнцийг тодорхойлох гээд тодорхойлж чаддаггүй. Ер нь тийм боломжгүй мэт санагддаг. Увсын Сүхбаатарын Мөнхбат аваргаас бусад нь нэг л жудаг журамгүй, ашиг хонжоо, авцаа өгөөний сэжүүртэй, дээр нь атаа хорслын юм цухалзаад байдаг шиг. Харин монгол бөхийн ертөнцийг өөрсдийнхөө туулж ирсэн замналаар бүтээж, бүрэн бүтэн болгож өгсөн хүчит их аварга, арслан, алдар цуут бөхчүүдийн гавьяаг бид мартах учиргүй л болов уу. Эл бүхнийг тодотгосны учир удам залгасан домогт хүчтэн Өлзийсайханы Эрдэнэ-Очир арслангийн тухай өгүүлэх гэж байна. Бөхийн түүхэнд аваргын дайтай хэдэн арслан төрсний нэг нь Эрдэнэ-Очир гуай. Тэрхүү “аваргын дайтай” гэж бардам хэлэгддэг хүчтэнүүдийн бараа сүрийг харж, уулзаж учирч явсан байх юм. Булганы Хишиг-Өндөрийн тавдугаар ангийн сурагч ахуйд минь алдарт “Тэмээ өргөдөг” Жамъяндорж гуай ирж, тэрхүү домог цуутай арсланг сонирхон сонжиж суусан минь санаанд тод байна. Төрийн наадамд гурван ч удаа үзүүрлэж ёстой нөгөө аварга цолны үзүүрээс атгаад алдсан Пүрэвийн Дагвасүрэн гуайтай олон ч удаа уулзжээ. Хулгар Дэндэв гэж Завханы Идэрийн алдарт бөх “Хүүхээ, Дагвасүрэн арслан хаана байна” гэж өөрөөс нь асуухад сүрдэхдээ “бөхийн асарт байгаа байх аа” гэж худал хэлснээ ярих дуртай байсан. “Хулгар Дэндэв гуайн дэргэд би жаахан хүүхэд шиг харагдаж байгаа юм. Тэрээр намайг дээд талдаа суулгаж, би заан цолтой хүн, миний хүү бол арслан цолтой бөх. Ах захаа чи бодоод байх шиг байна. Гэхдээ монгол бөхийн эрэмбэ гэж том юм бий, тиймээс би цолыг тань хүндэтгэж доор чинь суух учиртай” гэж хэлж билээ” хэмээн Дагвасүрэн гуай хэлдэг. Хурц арслан Бадамсэрээжид гуайнд очиж өвгөнтэй ярих мөн ч сайхан. 90 гараад явж байгаа гэхэд ануухнаараа, ухаан бодол цэлмэг сайхнаараа байж билээ. Эд бол аваргын дайтай арслангууд. Одоо Мижиддорж гуай, Сосорбарам гуай хоёр ханайж байна даа.

Одоогоос яг арван жилийн өмнө Эрдэнэ-Очир гуайнд очсон. Баянзүрх хайрхныхаа хормой бэлд, Туулын хөвөө, Гачууртын аман дахь зусланд нь гэргий хүүхдээ дагуулж очоод бүтэн өдрийн туршид ханатлаа хуучилсан сан. Эрдэнэ-Очир арслангийн аав Өлзийсайхан гэж мөн л улсын арслан цолтой бөх байсныг хүмүүс бараг л мэднэ дээ. Өлзийсайхан арслан Дорнодын хүн байсан, тиймээс бөхийн ном сударт “Дорнодын уужим тал монгол бөхийн түүхийг бүтээхэд ихээхэн том байр эзэлдэг. Даншиг долоон хошууны наадмын магнайнууд төрсөн, байгаль хүн хоёр нь зохицсон бие биенээ дэмжиж тэтгэж, өсөж өндийлгөдөг нутаг” гэж бичигддэг талтай. Даншиг наадмын олон бөхчүүд Дорнодын талаас төржээ. Сүүлд хувьсгал ялснаас хойших жилүүдэд Дорнодын “хумбан хар” буюу Тамжавын Балсан, “Баргын” хэмээн алдаршсан Манлайбаатарын удам Шагдарын Гилэг, “гулзгай” хэмээх Учралын Дамчаа гээд төрийн наадмын түрүү үзүүрт зоолттой зогсож асан, хэдэн лут арслан төрсний дотор Хасын Өлзийсайхан зүй ёсоор бичигддэг. Тэрээр 1908 онд Дорнодын Халх гол суманд төрсөн, Халхын голоос ирж Хан уулын ар, хатан Туулын хөвөөнөө зодоглосон хүчтэн юм. Дөчин нэгэн онд Ардын хувьсгалын 20 жилийн ойгоор алдарт Буур Жамъян аваргаар найм давж алдарт Түвдэндорж аваргатай үлдэж үзүүрлэн арслан цолыг хүртжээ. Тэгвэл түүний хүү Эрдэнэ-Очир тавин долоон оны наадамд улсад анх зодоглосон жилээ ааваараа дөрөв давж улмаар их бууны ангийн Дашням гэж залуугаар тав давж 21 насандаа улсын начин цолны босго алхжээ. Бээжин аварга, “хулгар” Дамдиндорж заан, Нагнайдорж, “ноёны бөх” Жоржооны Жигмэддорж гээд өнөө үед домог мэт яригддаг бөхчүүд нэг оны начингууд гэсэн.

Эрдэнэ-Очир арслан бол домогт хоёр Мөнхтэй нэгэн зэрэг монгол бөхийн дэвжээнд гарч ирсэн нэг бодлын азтай, нөгөө бодлын азгүй бөх. Баянмөнх аваргыг ид үед Эрдэнэ-Очир гуай л унагаж байсан юм гэдэг. Жаран гурван оны наадмын зургаагийн даваанд Эрдэнэ-Очир Баянмөнх хоёр тунаж барилдаад Эрдэнэ-Очир нь давжээ. Баянмөнхөөр зургаа давсан тэрээр долоогийн даваанд Мөнхбаттай тунах нь мэдээж. Ингээд Мөнхбат аварга давж, тэр жилийн наадмын түрүү бөхөөр шалгаран улсын наадмын анхны түрүүгээ авч байсан ийм л түүх бичигддэг. “Хоёр Мөнх”-ийн Мөнхбат нь түрүүлж, Баянмөнх нь Гялдангийн Цоодол арслангаар 19 насандаа тав давж улсын цолны босго алхахад Эрдэнэ-Очир гуай зургаа, долоогийн даваанд хүч үзэж байсан нь сонин. Арслан яг ид үедээ Баянмөнхөд дөрөв, Мөнхбатад дөрөв, Дамдин аваргад гурван удаа өвдөг шороодсон. Хэрвээ энэ гурав байгаагүй бол 11 удаа төрийн наадамд түрүүлэх байсан гэх тооцоог бөхчүүд гаргасан байдаг. Баянаа аварга барилдаж эхэлснээсээ хойш Мөнхбатад хамгийн олон буюу 97, Эрдэнэ-Очир арсланд 96 удаа унасан гэх тооцоог гаргасан тухай өвгөн арслан сонирхуулж байж билээ. Тэгэхээр Баянаагийн өдрийн тэмдэглэлийн “хар” дэвтэрт хамгийн олонтаа дурдагдаж бичигдсэн хүмүүс Мөнхбат, Эрдэнэ-Очир хоёр юм.

Төр хурхын амралтын хойхно байх Хавтгайн өвөлжөөнд 1936 онд төрсөн хүчит арслан аавынхаа зодгийг бүсэлж яваад хаяснаа ихэд харамсангуй хэлснийг нь би мартдаггүй. Хорь орчим настай залуу Баянзүрх уулын өвөрт болсон наадамд барилдаад буцахдаа аавынхаа зодог шуудгийг, монгол гутлынх нь боолттой хамт бүсэлж яваад хаячихжээ. “Агсамхан морьтой явж байв. Морь маань үе үе шуугиад л. Тэр хооронд хаячихгүй юу. Уул нь миний хойно манай нутгийн хүмүүс явж байсан. Тэд мэдээж олсон л доо. Харин надад өгөөгүй юм. Аав минь гутлынхаа боолтод их харамсаж билээ. Төрийн наадамд ид барилдаж байхдаа сайн мориор авч байсан гэдэг. Би ер нь аавынхаа үнэтэй цээтэй юмыг хаяж үрэгдүүлсэн хүн байгаа юм. Төв аймгийн Эрдэнэсантын Зундуй гэж хүнд манан хөөргийг нь гуйгаад байхаар нь өгчихөөд сүүлд нь бас харамсаж л байлаа” гээд хүд хүд инээж суусан.

Хуучны бөхийн ном бүтээл, оноо дансанд арсланг Төв аймгийн Баянзүрх сумын харьяат гэж цоллож байсан. Баянзүрх сум нь тарснаас нэг болохоор Сэргэлэн, нөгөө болохоор Эрдэнэ гэж дуудуулж байж. Зарим үед Налайхын бөх ч гэж зарлуулж явсан удаатай. Энийг ер нь нэг тийш нь болгохгүй бол сүүлдээ олон газрын дунд тэлэгдээд, харьяал ч үгүй болж мэдэх нь гээд албан ёсоор Эрдэнэ сумаар овоглосон байдаг. Тэрээр яалт ч үгүй “Армийн таван халуун”-ы нэг юм. “Том Санжаа гуай, Эрдэнэ-Очир арслан, Зундуй заан, манай аав энэ хэд чинь нэг оны цэргүүд. Ямар сайндаа тэр үед бөхчүүдийн дунд “Армийн таван халуун” гэсэн нэршил гарч байхав. Эрдэнэ-Очир арслан, Санжаа заан, Зундуй заан, жижиг Санжаа гуай, аав энэ тав шүү дээ” гэж Цэрэн аваргын охин Даваасүрэн хэлж байсан бол Зундуй заан “Бид таваас бөхчүүд бэргэдэг, таарахаасаа халширдаг байлаа. Тэр үед одоогийнх нь сайхан залуу шалгаруулах тэмцээн энээ тэрээ гэж байсан биш. Хэрвээ байсан бол Цэрэн аварга хамгийн түрүүнд шалгарна. Халхын сайхан Юндэн гэдэг чинь дүрээрээ байсан юм. За тэгээд манай Эрдэнэ-Очир зоолттой орно” гэж хэлсэн удаатай. Эрдэнэ-Очир гуай, тэмээ өргөдөг Жамъяндорж, том Санжаа заан энэ хэдийн бяр тэнхээний талаар ёстой домог шиг л юм яригддаг. Сосорбарам арслан нэгэнтээ “Эрдэнэ-Очир ойгүй бяртай, энгүй хүчтэй бөх л дөө. Ж.Мөнхбат бид мэт нь бяраар түүнээс дутуу ч гэсэн мань эрээс илүү хурдтай барилддаг байсан тулдаа түүнд хав бариулалгүй бужигнуулж байж, хийг нь тааруулж хаядаг байв. Түүнээс биш хав бариулчих юм бол өнгөрөх нь тэр. Монгол Улсад авто тээвэр үүсч хөгжсөний 50 жилийн ой ойртоод ирэхэд бааз нь Долгорсүрэн зааныг ажлаас нь чөлөөлж, бэлтгэлд гаргасан хэрнээ адилхан жолооч Ө.Эрдэнэ-Очирыг харьж яваа хүн наадамд түрүүлж чадахгүй гэж бодсон ч юм уу ажлаас нь чөлөөлж бэлтгэлд гаргаагүй юм билээ.Тэр үед Долгорсүрэн заан цэл залуу бяр нь амтагдаж ид барилдаж байсан үе. Адилхан жолооч хоёр бөхийг ялгасанд Эрдэнэ-Очирын дургүй хүрч залуу зааныг хаяж, баазынхаа дарга нарт ямар бөх гэдгээ харуулъя гэж дотроо шаралхаж явсан юм шиг байгаа юм. Ойн баяр наадам болж тэрбээр Долгорсүрэнтэй үзүүрт үлдлээ дээ. Нутгийн юм болохоор давчихаасай гэж бодоод дээлийнх нь захыг мушгиж суулаа. Тэгсэн юу болсон гэж санана аа. Эрдэнэ-Очир хав барьцнаас давуулж гуядахдаа Долгорсүрэнгийн шуудагны гадар, дотрыг ширээстэй нь өм татаж гартаа атгаад хоцорсон байж билээ. Олон эгнээ ширээстэй зодгийг өм цөм тасдах нь бүү хэл даавууны ам цуулах амаргүй шүү дээ. Эрдэнэ-Очир тэгж харьж яваа насандаа идэр залуу хүчтэй заан Долгорсүрэнг хаясныг нүдээрээ хараагүй бол итгэхийн аргагүй юм болсон. Цаадах чинь номхон дөлгөөн мөртлөө бас чиг аатай золиг шүү. Өөрт нь аятайхан хэлэлгүй амлачихвал шаралхаад хэмхчээд хаячих шахдаг юм. Шөвгийн наймд юм уу дөрөвт үлдсэн үед нь цолны эрэмбээр Ж.Мөнхбат амлахад шаралхаад сүрхий ууртай амьтан гарна л даа. Мөнхбат аварга түүнийг амлачихаад гарсан хойноо засуулынхаа араар нуугдчихна. Эрдэнэ-Очир засуулынхаа дэргэд хэсэг зогссоноо дорхноо тайвшраад ир нь дарагдчихна. Тэр үед нь Ж.Мөнхбат эвтэйхэн хөдөлгөж байгаад хаячихдаг байлаа. Жараад онд Эрдэнэ-Очир чөлөөт бөхийн улсын шигшээ багийн тамирчин, хүнд жингийн бөх байлаа. Намайг чөлөөтөөр барилд гэж манай Хөдөө аж ахуйн дээд сургуулийн биеийн тамирын тэнхимийн эрхлэгч гавьяат багш Ишдорж шаардсаар байгаад түүнтэй барилдуулдаг юм байна. Эрдэнэ-Очир намайг давуулаад шидэхэд нь мост хийж унах гэж байж хүзүүндээ юм оруулчихаад олон хоног зовж зүгээр болгож билээ. Ямар азаар тэр их хүчтэн хүзүүг минь хугалчихаагүй юм бэ гэж одоо болтол бодож явдаг юм. Үнэхээр нэг ер бусын бяртай бөх төдийгүй тунчиг гүндүүгүй, илүү дутуу зангүй, хор шар, атаа жөтөөгүй, тусч сайхан сэтгэлтэй жинхэнэ эр хүн” гэж дурссан байдаг. Сосорбарам арслангийн эл дурсамж дурдатгал, баримт сэлтээс Эрдэнэ-Очир арслан гэж ямархан бөх байсан нь төвөггүй мэдрэгдэнэ. Тэмээ өргөдөг Жамъяндорж гуайтай тэр жил манай П.Хашчулуун уулзаж хөөрөлдөхдөө “Эрдэнэ-Очир арслан та хоёр бие биенийхээ бяртайг гайхдаг. Ер нь ингэхэд та хоёрын хэн нь илүү бяртай юм бэ дээ” гэж тулган асууж л дээ. Тэгэхэд “тэмээ өргөдөг” нь “Эрдэнэ-Очир бид хоёр чинь яах аргагүй нэг үеийнхэн. Барилдааны тал дээр өгөө аваатай явж ирсэн. Цаадахтай чинь ширүүн хурц барилдана гэвэл дийлдэхгүй. Жижигхэн юмаар, “догшин морины толгойд хүрэх гэж байгаа юм илж, аргалж барилдвал би хаядаг байсан. Би өөрийгөө илүү гэж хэлж чадахгүй. Ямар ч байсан Эрдэнэ-Очирыг Түвдэндорж аваргаас илүү бяртай байсан гэдгийг би харин хэлнэ. Намайг болохоор Сосорбарам, Дагвасүрэн энэ хэд “Ээ, энэ тэмээ өргөдөг хэцүү шүү. Мангартуулж байж хаяхгүй бол амаргүй л гэдэг. Хамгийн амаргүй хүн чинь Эрдэнэ-Очир байлаа” гэж наашаа ч үгүй цаашаа ч үгүй хэлсэн л байдаг юм.

“Таныг чинь нэг суурин дээр арван литр ус уусан гэх яриа байдаг даа” хэмээн арсланг өдөхөд “Тэр чинь ийм учиртай юм гээд” тодорхой ярьж хэлж өгсөн. 1967 онд юм байна. Чөлөөт бөхийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн Энэтхэгт болжээ. Манай хүн +100 килограммд хүч үзэхээр очоод байж. Тэгтэл жин нь хүрдэггүй, 92 килограмм 500 граммаас хэтэрдэггүй гэнэ. 95 килограмм хүрч байж +100ё кг-д барилдах учиртай. Жингийнхээ хүнтэй яриад барилдахаар болж. Тэгтэл Ираны тамирчид гомдол мэдүүлснээр асуудал үүсчээ. Хэдхэн цагийн дараа жин үзнэ, хэрвээ жиндээ хүрэхгүй бол хасна болоод явчихаж. Тэгээд л мань хүн сандрахдаа 10 литр уус уучихсан гэж байгаа.

“Азийн аваргын дэвжээнд

Арван литр ус залгилж

Далаараа биш элгээрээ

Төрийнхөө далбаа руу мөлхсөн

Төв аймгийн харьяатан

Эцгээсээ бусдыг тонгорсон

Эрдэнэ-Очир гавьяатан” хэмээн Цэндийн Чимиддорж найрагч элэглэн бичсэн нь ийм учиртай. Түүхий ус уусан түүхээсээ залгуулаад Дамдин аварга, Цэрэн аварга тэр гурав Дамбадаржаагийн тэнд нэг авдар “градустай ус”-ыг завилж суугаад нэг суудал дээр сулласнаа сонирхуулж л байсан. Ийм л нэг даанчиг гүндүүгүй цөлх сайхан монгол эр байв. Өлзийсайхан арслангийн аав, Эрдэнэ-Очир гуайн өвөө нь Хас-Очир гэж даншгийн арслан цолтой бөх байсан гэдэг. Гурван үеийн хүчит арслан, дээд удамд нь ч бөхийн заяа байдаг юм гэсэн. Үнэхээр бөхийн халуун голомтыг зуун зуунаар улбаалж ирсэн алтан хэлхээний үргэлжлэл байлаа. “Өөлдийн улаан хүзүүт Дэлэг арслан Лүнгийн товчоон дээр надтай таарч гарын минь булчинг барьж үзээд Өлзийсайханы хагаст ч хүрэхгүй юм байна голж билээ. Тэгэхээр миний аав ид үедээ онцгой бяртай бөх байжээ” гэж арслан маань ааваараа бахархдаг сан. Далан зургаан онд 40 насандаа улсын арслан цолыг хүртэж ясны бөх гэдгээ тунхагласан юм. Энэ цаг үед бараа дүрийг нь харж, яриа хөөрөөг нь сонссон тэнгэртэй сайхан бөхийн нэг Эрдэнэ-Очир арслангийн тухай хууч үүгээр дуусахгүй ээ.

“Гарааны Технологийн Инкубатор” ХХК-ийн захирал Ч.Батсүхтэй ярилцлаа.

-“Хөрс хамгаалах үндэсний өдөр”-тэй холбогдуулан асуухад, Монгол Улсын хөрс хамгаалах бодлогын талаарх баримтлалыг асуух гэсэн юм. “Хотын утаанаас илүүтэй хөрсний бохирдол аюултай. Хөрс эрүүл байж хүний орчин эрүүл байдаг” гэдэг. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-“Хөрсний бохирдол хотын утаанаас илүү аюултай, хөрс эрүүл байж хүний орчин эрүүл байдаг” гэж таны хэлсэнтэй санал нэг байна. Хөрс хамгаалах бодлогын талаар гэвэл Монгол Улсын Их Хурлаас 2012 онд “Хөрс хамгаалах, цөлжилтөөс сэргийлэх тухай” хуулийг баталсан. Энэ хуульд хөдөө аж ахуйн газрын, хот тосгон, суурин газрын, тусгай хэрэгцээний газрын, ойн сангийн газрын хөрс хамгаалах, цөлжилтөөс сэргийлэхэд авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээнүүдийг тусгасан байдаг. Дээрх хуулинд хот тосгон, суурин газрын хөрс хамгаалах гэсэн зүйлийг тусгасаны дагуу НИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн 2017 оны 66 дугаар тогтоолоор жил бүрийн дөрөвдүгээр сарын 27-ны өдрийг “Нийслэлийн хөрс хамгаалах өдөр” болгон зарласаннь нийслэлийн хөрсөн дэх олон жилийн хуримтлагдсан бохирдлыг бууруулах талаар тодорхой бодлого хэрэгжүүлж эхэлснийг харуулж байна. Мөн Монгол Улсын Засгийн газрын 2017 оны 149 дүгээр тогтоолоор жил бүрийн 5 дугаар сарын эхний 7 хоногийг “Хөрс хамгаалах үндэсний өдөр” болгон тэмдэглэж байхаар тогтоосонтой холбогдуулан, сүүлийн жилүүдэд хөрс хамгааллын асуудал,хөрсний бохирдол, нөхөн сэргээлтийн технологийн шийдлийн талаарх асуудлыг тодорхой түвшингүүдэд ярих болсон нь сайшаалтай байна. Цаашид зөвхөн Улаанбаатар хотын хөрсний бохирдлоор тогтохгүй нийт Монгол орны хэмжээнд, ялангуяа, уул уурхайн нөлөөгөөр маш их ухсан нүх, шороо үүсч байгаа, газар тариалангийн талбайн хөрс маш ихээр эвдэрч үржил шим нь буурч байгаа, мал аж ахуйд бэлчээрийн даацтай холбоотойгоор бэлчээрийн талхагдал ихэссэн, байгалийн болон хүний хүчин зүйлийн нөлөөгөөр цөлжилт улам ихсэж байгаа энэ үед хөрс хамгаалах өдөртэй болсон нь маш чухал шийдвэр болсон гэж бодож байна. Эдгээр бодлогын хүрээнд хийгдэх ажлуудыг хэрэгжүүлэх чиглэлээр манай компани идэвхтэй ажиллаж байна.

-Нийслэл хотод хүн амын дийлэнх нь амьдарч байгаа. Тэгэхээр их хотын хөрс хамгаалах ажил хэрхэн шинжлэх ухааны үндэстэй явж ирсэн бол. Үүнд мэргэжлийн хүний хувьд ямар тайлбар өгөх вэ?

-Нийслэлийн хүн амын төвлөрөл ихсэх тусам хөрсний хүнд металлын агууламж, нянгийн бохирдол нэмэгдэж, иргэдийн эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө учруулах болоод удаж байна. Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэрийн хөрс нь иргэдийн ахуйн хэрэглээний хог хаягдал, гэр хорооллын нүхэн жорлон, ил задгай угаадасны нүх зэргээс үүссэн органик буюу нянгийн бохирдол, хот дотор үйлдвэрлэл явуулж буй арьс ширний үйлдвэрийн хог хаягдал, мөн автомашины засвар, тос масло солих үйлчилгээ явуулж буй төвүүд, автомашины угаалгын газруудын хог хаягдлаас үүдэлтэй хүнд металлын бохирдол гэсэн хэлбэрүүдээр бохирдож байна. Мөн Нийслэлийн гэр хорооллын айл өрхийн 90 гаруй хувь нь инженерийн шугам сүлжээнд холбогдоогүй учраас нүхэн жорлон ашиглаж байна. Иймд гэр хорооллын бие засах газар нь стандарт шаардлага хангахгүйгээс энгийн нүхэн жорлонгоос шууд хамааралтай хөрс, ус, орчны бохирдол нэмэгдэж байна. Гэр хорооллын жорлонгийн бохир усны цооног, бие засах газрыг дүүрсэн үед шороогоор булж, зэргэлдээ газар дахин нүх ухдаг нь хөрсийг асар ихээр бохирдуулсаар байна.

Энэ тулгамдсан асуудлыг анхаарч, шийдвэрлэх зорилт дэвшүүлсэн шинжлэх ухааны үндэстэй судалгааны ажлууд сүүлийн жилүүдэд нэлээдхийгдэх болсон. Үүнд бидний хийсэн судалгааны ажлууд ч багтаж байгаа. Бид салбарын эрдэмтэн судлаачидтай хамтран нийслэл хотын нутаг дэвсгэрийн хөрсний бохирдлыг судлах онолын судалгаа хийхээс гадна хөрсний бохирдлыг бууруулах, зогсоох, ариутган цэвэршүүлэх чиглэлээр 10 гаруй жил судалгаа явуулсны үндсэн дээр хүн, амьтан, ургамал байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүй, шинэ технологи боловсруулан микробиологийн дэвшилтэт биобэлдмэлүүдийг шинээр гарган авч, үйлдвэрлэн хэрэглээнд нэвтрүүлж байна.

Нийслэлийнхээ хөрсний болон байгаль орчны бохирдол дээр Шинэжлэх ухааны академи уг нь санаа тавин нийслэлтэйгээ гэрээ байгуулан ажиллаж байгаа хэдий ч ихэнхи ажил тендрийн шугмаар явагддаг учраас тэр болгон зорьсон үр дүнд хүрэхгүй байна л даа.

-Хөрсний доройтол энэ хэвээр үргэлжилбэл цаашид ямар дүр зураг төсөөлөгдөж байна вэ?

-Миний хувьд болон хөрсний чиглэлээр олон жил судалгаа хийсэн эрдэмтдийн төсөөллөөр цаашид энэ янзаар 40-50 жил үргэлжилбэл манай орны ихэнх нутагт мал бэлчих бэлчээргүй, тариа тарих талбайгүй, ухсан нүх, овоолсон шороо, хэрсэн зам болж үлдэхээр байна. Өнөөдрийн байдлаар Улаанбаатар хот үндсэндээ хөрсгүй болсон ба газар шорооны бохирдолд нэрвэгдээд байна. Ийм учраас цаашид төр засаг хөрс хамгаалах чиглэлээр дорвитой арга хэмжээ авч ажиллах нь зүйтэй. Нөгөө талаар хөрс хамгаалал, хөрсний бохирдлыг бууруулах, үржил шимийг сайжруулах, нөхөн сэргээхэд эрдэмтэн судлаачдыг оролцуулан шинэ дэвшилтэт технологийн шийдлүүдийг дэмжин ажиллах шаардлагатай байна..

-Өнөө жил “Ковид-19”-ийн цар тахал дэлхий нийтийг нөмөрч Монгол Улсынхэмжээнд ч айхтар нөхцөл байдал үүсээд байна. Цаашид улам хүндрэх төлөвтэй байна. Энэ цагт ариутгал халдваргүйжүүлэлтийн асуудал хамгийн чухал. Ёстой аминд тулсан асуудал болоод байгаа. Таны компани л улс орны гол амин чухал асуудлыг дааж авах нь мэдээж. Та бүгдээс л Монголчуудын цаашдын ирээдүй, амь амьдрал хэмжигдэх юм шиг санагдаад байхын. Магадгүй сүржин асуулт байж мэднэ, гэвч бодит байдал ийм л байна?

-Шинэ төрлийн короновирус дэлхийн олон улсад дэгдсэнтэй холбоотойгоор манай улсын хувьд онцгой байдал зарлан, тархалтыг зогсоох, урьдчилан сэргийлэх олон төрлийн арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлж байна.Дэлхий даяар нийт 5 сая гаруй хүнд халдварлаж, гурван зуу гаруй мянган хүний аминд хүрээд байгаа цар тахлын аюул өндөр хөгжилтэй гэгддэг олон орны эдийн засагт хүндрэл учруулж байхад жижиг эдийн засагтай манай орон энэ цар тахал дэгдэхээс урьдчилан сэргийлэх нь туйлын чухал юм. Урьдчилан сэргийлэхийн тулд эрүүл мэндийн байгууллагаас өгч байгаа зөвлөмжүүдийг дагахын хамт орчны ариутгал халдваргүйжүүлэлтийн ажлуудыг тогтмол хийх хэрэгтэй гэж бодож байна. Агаар, хөрс, ус гурав хоорондоо нягт холбоотой. Утаанд агуулагдах хорт бодисууд, тоосонцрууд хөрсөнд бууж хөрсний өнгөн хэсэгт бохирдол үүсгэн цаашлаад хөрсөнд шингэж гүний усыг бохирдуулах аюултай. Хөрсний бохирдол аль ч улиралд агаар дуслын замаар дамждаг. Хөрс эрүүл байж хүнс эрүүл байна, хүнс эрүүл байж хүн эрүүл байна шүү дээ.Манай компани нийслэлийн гэр хороолол, нийтийн эзэмшлийн гудамж талбай, автобусны буудал, аж ахуйн нэгжүүд, үйлчилгээний төвүүд гээд ариутгаж болох бүх газруудыг нийслэлээс өгсөнудирдамжийн дагуу бусад ариутгалын компаниудын адилаар нийгмийн хариуцлагийн хүрээнд ариутгал халдваргүйжүүлэлтийн ажилд идэвхтэй оролцон ажиллаж байна.

-Манай улс хөрсний бохирдлыг бууруулах, урьдчилан сэргийлэх талаар авч хэлэлцэж буй асуудал, явуулж буй үйл ажиллагааны талаар?

-Манайорны хувьдбайгаль орчныбохирдлынасуудалдонцгойанхаарах цаг нь ирсэн гэдгийг мэргэжлийн байгууллага, эрдэмтэн судлаачдын өргөн хүрээг хамарсан судалгааны үр дүнгүүд илтгэдэг. Байгаль орчны бохирдлыг зогсоож, хүн амын эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэх, байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх талаар цогцоор нь шийдвэрлэх, шийдвэрлэж амжаагүй ажлуудын эхлэлийг нь зөв тавих, хууль, хөтөлбөрүүдийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх цаг нь болсон. Эрдэмтэн судлаачдын хувьд тулгамдаад байгаа асуудлыг шийдвэрлэх арга зам, байгаль орчны бохирдол, урьдчилан сэргийлэх, зөвлөмж, тодорхой технологийн шийдлүүдийг төрийн байгууллагуудад хүргүүлсээр ирсэн, түүнийг төр засаг түүнийг авч бодитоор хэрэгжүүлэх нь чухал болоод байна. Дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэхээс гадна нь хөрсний бохирдлыг бууруулах, бохирдлоос хамгаалахад ард иргэд болон аж ахуйн нэгж, төр засгийн идэвхтэй оролцоо, мөн хөрсний бохирдлын уршгийн талаарх ойлголтыг иргэдэд өгөх нь маш чухал юм. Бид хөрс хамгаалахаас гадна , газар тариалан, гол нуур, ой модыг хамгаалахад шаардлагатай байгальд ээлтэй, дэвшилтэт технологиудийг боловсруулж, цуврал бүтээгдэхүүнүүдийг үйлдвэрлэн хэрэглээ болгон хэвшүүлэхээр зорин ажиллаж байна.

-Та хэрэглээ болгохоор ажиллаж байгаа байгальд ээлтэй ашигтай бичил биетний технологийн талаараа танилцуулаач.

-Дэлхий нийтээрээ ногоон хэв загварт шилжиж тогтвортой хөгжлийг бий болгоход эрмэлзэж байгаа өнөө цагт шинжлэх ухааны ололт, дэвшилтэт технологийн байгаль орчинд үзүүлэх хор хөнөөлийг нь хэрхэн хамгийн бага түвшинд хүргэх арга замыг эрэлхийлж байна. Ашигтай бичил биетний технологийн бэлдмэлийг товч танилцуулахад уг биобэлдмэл нь хэрэглэхэд хялбар, эдийн засгийн хувьд хэмнэлттэй, биологийн гаралтай, байгаль орчинд ээлтэй, хүний эрүүл мэнд болон биологийн олон янз байдалд сөрөг нөлөөгүй, өнөө цаг үеийн үзэл баримтлалд нийцсэн бэлдмэл юм. Ийм учраас энэхүү биобэлдмэлийг албан байгууллагууд ард иргэд хэрэглэж хэвшиж, эрүүл орчинд амьдрах нөхцлөө өөрсдөө бүрдүүлэх боломжтой юм. Мэргэжлийн эрдэмтэдтэйгээ хамтран манай орны хөрсөнд зохицон амьдрах чадвартай бичил биетний цэвэр өсгөврийг ялган аваад байгаа нь бидний бас нэг ололт юм.

-Танай Гарааны компани ямар чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байна, өөр ямар шинэ технологиудыг боловсруулж, амьдралд нэвтрүүлж байгаа вэ

-Манай Гарааны Технологийн Инкубатор ХХК нь инновацийн хуулийн дагуу байгуулагдсан анхны Гарааны компани юм. Компаний үндсэн үйл ажиллагааны чиглэл нь микробиологи, биотехнологийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, худалдаалах, ногоон байгууламж, байгаль орчны чиглэлээр ажилладаг юм. Бид өнгөрсөн хугацаанд байгаль орчин, газар тариалан, мал аж ахуй, жимс жимсгэнэ боловсруулах чиглэлээр 30 гаруй технологиудын туршилт зүгшрүүлэлтүүдийг хийсэн. Эдгээрээс 10 гаруй технологи үйлдвэрлэл, хэрэглээнд нэвтрээд байна. Заримаас нь сонирхуулбал манай гарааны компани газар тариалан, уул уурхай, хөрсөө хамгаалах , мөн ой модоо хамгаалах чиглэлээр ажиллаж байна. Газар тариалангийн салбарт сүүлийн жилүүдэд их ургац авах зорилгоор химийн бордоогоор олон жил тасралтгүй бордсноос болж газар тариалангийн талбайн хөрсний үржил шим муудаж газар тариалангийн талбайн ихэнхи хувь хөрсний элэгдэл гэмтэлд орсон ийм учраас бид хөрсний үржил шим сайжруулах амьд бакери бүхий “Их ургац” биобордоо мөн хөрсийг , эрүүлжүүлэх , хөрсний нөхөн сэргээлт хийхэд хэрэглэх “Био-Эко” биобэлдмэлийг үйлдвэрлэж байна. Өөрөөр хэлбэл шимгүй болсон хөрсөнд буцааж шим тэжээл бордоо өгөх бактерийн бордооны технолги боловсруулан үйлдвэрлэж байна. Мөн монгол орныхоо ойн модны хортон шавжийг устгах нэрийдлээр химийн хорыг онгоцоор цацаж ойгоо хамгаалах биш хордуулах нөхцөл үүсэж байгаа тул манай компани эрдэмтдийн хамт модлог бутлаг ургамалд нэн шаардлагатай химийн бус “Ургамал- Эко” биобэлдмэлийг үйлдвэрлэж эхлээд байна. Бид химийн бордоо болон хорыг битгий хэрэглэ гэж байгаа юм биш бизнесийн ашгаа нэн түрүүнд тавихгүйгээр, сайхан байгаль орчноо хамгаалж онолын хувьд зүй зохистой хэрэглэхийг л уриалж байгаа юм.

-Танай байгууллага шаардлагатай олон технологиудыг боловсруулан бүтээгдэхүүн болгон гаргажээ. Цаашид шинэ бүтээгдэхүүнээ зах зээл гаргах, дахин шинэ технологибойжуулахад ямар асуудал , бэрхшээлүүд байна вэ

-Манай оронд шинжлэх ухааны хөгжил удаашралтай байгаа гол шалтгаан нь шинжлэх ухааны санхүүжилт бага байгаатай шууд холбоотой. Технологийн туршилт зүгшрүүлэлт хийсэн бүтээгдэхүүнүүдийг ихээр үйлдвэрлэж зах зээлд гаргахын тулд хөрөнгө оруулалт буюу санхүүжилт зайлшгүй хэрэгтэй. Шинжлэх ухааны салбараас зах зээлд нийлүүлэх бүтээгдэхүүнийг хэн гаргах вэ, эрдэмтэн судлаачид л гаргана. Тэдний лабораторид бэлтгэсэн шинэ технологийг үйлдвэрлэлийн түвшинд боловсруулж зүгшрүүлэх нь хамгийн чухал юм. Ийм учраас бодит хөрөнгө оруулалт, дэд бүтэц бүхий барилга байшин, өндөр үзүүлэлт бүхий орчин үеийн тоног төхөөрөмжүүд байх ёстой ингэснээр эрдэмтэн судлаачдын судалгааны ажлын үр дүнг үйлдвэрлэл, хэрэглээнд нэвтрүүлэхэд том дэвшил гарах юм. Нөгөө талаар инновацийн хууль болон бусад хуулиудад ч байдаг л даа эрдэмтдийн боловсруулаад гаргаад ирсэн импортыг орлох инновацийн бүтээгдэхүүнүүдийг төр засаг худалтан авалтаар дэмжинэ ээ гээд. Өнөөдөр энэ хууль, журам амьдрал дээр хэрэгжихгүй бүх ажил тендерийн шугмаар явж монголд үйлдвэрлэж байгаа зарим бүтээгдэхүүнийг гаднаас өндөр үнээр авч байгаа учраас гарааны компаниуд, жижиг дунд үйлдвэрлэл, Инкубаторууд эдийн засгийн хувьд чадавхижиж чадахгүй байгаа учраас хөгжил удаан байгаа юм.

“Та чинь Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэлийн ерөнхийлөгчийн албаа өгчихлөө” гэх асуултаар бид хоёрын яриа эхэлсэн. Миний бие сэтгүүлчдийн байгууллагын тэргүүнийд өнжлөө гэх маягаар явчих санаатай асуусан нь тэр юм. Ингээд “Байгаль хамгаалах говийн иргэдийн санаачилга” ТББ-ын тэргүүн, сэтгүүлч Хархүүгийн Мандахбаярынд өнжсөн тэмдэглэлээ хүргэе. Гэрт нь очиход “Монгол коммент”-ын Билгээ тэр хоёрын “80 дугаар микрофон” нэвтрүүлэг телевизээр гарч байна. Манай хүн уг нэвтрүүлгээ үзэж сууснаа “За дүү ч алаад хаячихлаа шүү. Намайг сайн яриулсан байна” гэх шиг сэтгэл хангалуун байгаа нь илт. Сэтгүүл зүйн өвөрмөц өнгө, нэр нүүр нь болсон мань хоёрын “80 дугаар микрофон” ч “галзуу” болно лээ. “Ерөнхий сайдын шийдвэрийг урж базаад ард түмний нүүр рүү шидэх гэж байна” хэмээх гарчиг бүхий сонины ярилцлагууд гээд сүүлийн үеийн хэвлэл мэдээлэл, цахим ертөнцийн шуугиан болж ард түмний нүдэн дээр ил байгаа түүнтэй ярилцана гэдэг надад амаргүй санагдсан. Үндсэндээ хэвлэлээр баахан “нүдчихсэн” эрхмийг дахиад шинээр нээнэ гэдэг хэцүүхэн даваа байдаг л даа.

Мандахбаяр сэтгүүлчийн хувьд Монголын нэртэй найрагчдын нэг “Халуун говийн Хархүү” гэж алдаршсан Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт Эрэнжидийн Хархүүгийн хүү юм. Хархүү ах Монголын их утга зохиол, бичиг соёлын ертөнцөд нэгэн жарны туршид өмнийн говио төлөөлж буй ганц ноён нуруу нь. Тэртээ жараад оны сүүлээр Сономын Удвал гуай “Уран үгсийн чуулган”-ыг анх санаачлахдаа бага балчир насаа үдсэн өмнийн говиос эхлүүлсэн байдаг. Тийн явахдаа их Явуу, Сэнгийн Эрдэнэ, Дэндэвийн Пүрэвдорж гээд аваргуудаа дагуулж очсон. Энэ үеэр ёстой нөгөө говийнхоо тааныг ханхлуулж, гоёоны дарс шигээ ааг омогтой шүлгүүдээ уншиж найрагчдын эгнээнд шууд элссэн хүн бол Эрэнжидийн Хархүү байдаг. Тэрээр “Монголын утга зохиолд би говь хангай хоёроор хоёр талаасаа түшүүлсэн хувьтай хүн” гэдэг нь Дэндэвийн Пүрэвдорж, “Говийн өндөр” Сормууниршийн Дашдооров хоёр багшийгаа хэлж буй. Ийм л хувь заяаны эзэн Хархүү найрагчийнд дээрээ нэг эгчтэй, дороо гурван дүүтэй айлын том хүү болж төрсөн нэгэн бол Мандахбаяр юм. Тэрээр Цогт-Овоо суманд эхээс мэндэлсэн байдаг. Аав нь Ханхонгор, ээж нь Баяндалай гээд бодохоор халуун говийн олончиг сумыг дамнан орших тавилан оногджээ гэж болохоор. “Би чинь Адьяа тайжийн гуч хүү, Жанцан тойны ач хүү” гэж удам угсаагаа тодотгосон. Яагаад ингэж тодотгов гэж анзаартал мань хүнийг нөгөө айхавтар Тосон бумбын тэмцлээр явж байхад нэр хүндийг нь гутаах гэсэн олон дайралт дунд хэнд ч гэмгүй, зөвхөн ном эрдмийн төлөө, ардын хүүхдийг сургах ажилд гуч гаруй жилээ зарцуулж ирсэн найрагч аавыг нь “Хятадын эрлийз” болгон дайрсан юм билээ. “Байгаль эх хариуцлагатай уул уурхай” үндэсний хэлэлцүүлгээр Ханхонгор суманд очиход Хархүү ахыгаа хужаа гэж хэлүүлсэндээ ясных нь дургүй хүрсэн авга эгч Сайнтуяа нь “Адъяа тайжийн гуч хүү, Жанцан тойны ач хүү Хархүүгийн Мандахбаяр” хэмээн тайж гаралтай, найрагч аавын минь хүүг та нар хужаа гээд үз л дээ гэсэн шиг шазууртай нь аргагүй олон түмэнд зарлажээ. “Би Цогт-Овоод төрөөд гурван нас хүртлээ амьдарчээ. Аав минь хичээлийн эрхлэгч, ээж цэцэрлэгийн эрхлэгч. Хоёулаа өглөө эртээ ажилдаа гарна. Би бас ялгаагүй ажилдаа гарна” гээд багынхаа төрхийг яриад инээд алдаж сууна. Чармай нүцгэн жаал аав ээжийнхээ адил өглөө айл хэсэх албандаа гарч говийнхоо алтан шаргал элсэн дундуур манаргаж явдаг гэж байгаа. Ойр тойрны айлууд нь өхөөрдөөд цодгор түүнийг ирэх үед хаалгаа түгжчихнэ. Хэн бэ гэхээр “Мандаа нь байнаа, хаалгаа онгойлгоорой” гэж хээв нэг том хүн шиг хэвлүүхэн нь аргагүй хэлэхийг нь сонсох гэж тэгдэг байж л дээ. Эл бүгдийг ярьж инээд наргиан болж байтал “Хүний амьдрал гэдэг жаргал зовлон ээлжилдэг, алаг тавилан юм. Миний бага насанд хамгийн тод үлдсэн зүйл гэвэл хоёр дүүгээ хэл орчихоосой гэж горьдон мөн ч их залбирдаг байсан” гээд наргиантай төрх нь бодлогошролоор хоромхон зуурт солигдсон. “Аав ээж хоёрт минь яваагүй газар, уулзаагүй эмч гэж ховор. Ёстой л арга цөхрөхдөө анагаахын шинжлэх ухаанаас бариач эмч домч хүртлээ явсан” гэв. Энэ болзоогүй зовлонт байдал Хархүү найрагч, багш, сурган хүмүүжүүлэгчийг говиос нь Улаанбаатар руу хөтөлсөн байна. Хоёрын хоёр эгдүүтэй үрээ хэл орчихно гэж горьдсон ижий аав аргагүйн эрхэнд хувь заяатайгаа эвлэрч 1989 онд хаа байгаа Ханбогд галбын говиос ЗИЛ-130 дээр гэр бараагаа ачиж хоёр хоног явж байж хотын бараа харжээ. “Багахангайд хичээлийн эрхлэгчийн орон тоо бий” гэсний дагуу Багахангайн айл болж том эгч нь хоёр дүүгээ хотод харж 29 дүгээр тусгай сургуульд сургасан байна. Ухаан санаа сэргэлэн, шатар нүүгээд гэрийнхнийгээ гаргаадаггүй хоёр дүү нь өдгөө нэг нь таван хүүхэд, нэг нь гурван хүүхэдтэй сайхан айл болж, тэгш дүүрэн амьдарч яваа гэнэ. Төрсөн хүүхдүүд нь бүгд хэл ярианы ямар нэгэн асуудалгүй гэхийг сонсоод сэтгэлд баяр төрж л суулаа.

Математикийн хичээлд дуртай, тоо сайн боддог Мандахбаяр 1996 онд аравдугаар ангиа төгсөөд IQ-гийн Цэрэнгийн Дэмбэрэл докторын “Хан-Уул” дээд сургуульд хэрэглээний математикч, бизнесийн эдийн засагч гэсэн хос мэргэжлээр суралцжээ. Монгол Улсын их сургуулийн төлбөр 110 мянга байсан бол “Хан-Уул”-ийнх бараг гурав дахин их буюу 290 мянга байсан гэдэг. Гэвч эдийн засагч болгоно гэсэн ээж аав, математикч болно гэж зүтгэсэн өөрийнх нь хүсэл биелсэн учир дуртайяа орсон байна. Ерөнхий сайд Бямбасүрэн гуай, анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат гуай гээд дандаа луугарууд багшилж байж. Эхний хоёр жил онц дүнтэй суралцаж, багш нарынхаа хүндэтгэл хүлээсэн оюутан байсан аж. Харин хоёрдугаар курсээ төгсөөд байх тэр жил хувь заяа түүнийг хэвлэлийн салбар руу эргэлт буцалтгүй оруулжээ. “Би чинь эрт аав болсон хүн. Том охин Оюунболор маань мэс заслын мундаг эмч болно гэж зорилго тавьсан анагаахын гуравдугаар курсийн онц сурлагатай оюутан бий. Юм гэдэг сонин шүү. Охиноо нялх байхад хүүхдийн сүү авах гэж Бөмбөгөрийн тэнд гүйж яваад азын сугалаатай таарлаа. Тогдгор Галсантогтох гавьяат “гурван ширхэг сонин 1000” гээд хонжвортой сугалааны эрх өгч байна. Хартал угаалгын машин нүдэнд тусдаг юм, хүүхдийн даавуу угаадаг хүнд чинь шууд л машин хожчих юм шиг санагдлаа. Тэгтэл “Хувийн амьдрал” сониныг бүтэн улирал үнэгүй захиалах эрх хожлоо. Сугалааны сонингоо үзэж байтал сурвалжлагч ажилд авна гэж байна. Оюутан хүүхэд ажилд авдаг болов уу гэж сонирхтол, авьяастай чадалтай бол мэдээ материал бичиж өгөөд шагналаа аваад явчихаж болно оо гэв. Нэг мэдээг таван зуугаас таван мянгаар үнэлнэ гэдэг юм. Хорхой хүрээд нүд сэргээд явчихлаа. Хүүхэд нялх, дээр нь шалдан оюутанд мөнгө л хэрэгтэй нь мэдээж. Ингээд мэдээ олох ажилдаа гарсан даа” гэлээ. “Эрхэт Монгол медиа групп” гэж бас нэг том хэвлэлийн “вант улс”-ыг бий болгосон түүний зам мөр ингэж мэдээгээр эхэлжээ. Гэхдээ бас инээдтэй. Алиалагч Батсүхийг дам мэддэгийн хувьд ганц шил юм аваад түүнээс урлаг соёлынхны холбоотой мэдээ олж дуулахаар очжээ. Батсүх гавьяат байдгаа ярьсан байдаг. Ёстой кино шиг, хошин шогийн тоглолт шиг л юм яриа биз. Түүнийг нь дэвтэр дүүрэн бичиж аваад “Хувийн амьдрал” сонинд бүтэн хоёр нүүр дүүрэн гаргаж, анхны шагнал болох 26 мянган төгрөг халааслаад хөл нь газар хүрэхгүй амьтан гэртээ очжээ. “Үржингийн Хүрэлбаатар шавийнхаа “Улаанбаатар” сонинд 36 мянган төгрөгийн цалинтай аав нь анхны шагналаа аваад ирж байгаа хүүдээ баярлахаас яахав. “Нүднийх нь нулимс цийлэгнээд баярлаад байсан” гэж хүү нь хэлнэ билээ. Өнөө онц сурлагатан чинь сургуулиасаа жилийн чөлөө авч сонины ажилд эргэлт буцалтгүй шуударчээ. Нойр хоолыг умартаж зүтгэсэн байна. Намуудын байр, төрийн ордон гээд орохгүй газаргүй. Сарын цалин 400, 500 мянгаас бууна гэж байхгүй. Өдөр бүр сонины хадаас хийж хяргаж байжээ. “Та тэр олон “хадаасууд” дундаасаа гуравханыг жишээ болгон онцлохгүй юу” гэж хатгалаа. Тэгтэл юу ярьсан гэж бодно. Кино шиг л юм ярьж хоёулаа инээхдээ инээж, хуучин дурсамжуудыг нь сөхөн миний бие бахдан баярлаж, сэтгэлийн таашаал эдэлсэн.

Ингээд Мандахбаяр сэтгүүлчийн гурван “хадаас”-ыг цагаан түүхээр эхэлье гэв. 2004 онд Намбарын Энхбаярыг хаан байхад түүний өөдөөс дуугарч чаддаг цөөхөн хүн байсны нэг нь Нацагийн Багабанди байв. Багабанди Ерөнхийлөгч хэвлэлээр ярилцлага өгөөгүй нэлээд удсан үед 2004 оны Их хурлын сонгуулийн өмнө Багбанди Ерөнхийлөгчөөс ярилцлага авчээ. Тус ярилцлага Улс төрийн хүрээнд ялангуяа тухайн үеийн МАН дотор томоохон шуугиан дэгдээж байсан юм. Хоёр дахь “хадаас” гэвэл казиногийн гурав байна. Би бүгдээс нь ярилцлага авсан. Эхлээд Байгаль гуайг Ганц худагт тоосгон дээр байхад нь яриа авсан. Тэгээд Баттулгаас авлаа. Хууль зүйн сайд байсан Батчулуун гуайгаас шоронгоос гарчихсан бие нь тааруу байхад авч байсан. Энхбаатар нь үлдчихдэг юм. Түүнтэй утсаар холбогдоод л үй зайгүй залгаад, мессэж бичээд байлаа. Тахир соёотын наахна уулан дээр антен манадаг юм байна. “Чи тийм хоншоортой юм бол уулан дээр гараад ир, тэгвэл би чамд яриа өгье” гэдэг юм. Т.Амардаваа эрхлэгчээс 80 мянган төгрөг цохуулж аваад тээврийн товчоон дээрээс “жаран ес” хөлсөлж дөрвөн дугуйнд нь гинж хийж аваад хөдөлсөн. Ингэж өвлийн жавар тачигнаж байхад уулыг хэрж явсаар орой дээр нь гарлаа. “Чи ёстой овоо гар юм даа” гээд буриад нөхөр чинь инээгээд зогсож байсан. Би ганц шил вискигээ задлахад юун миний тэр вискиг тоох манатай, “Байгаль” гэдэг цэвэр усыг авдар авдраар нь битүү өрчихсөн, цонхон дээгүүр нь том том виски дүүрчихсэн, хоёр туслахдаа үүрэг өгөөд өөхтэй мах чанаад сууж байлаа. Их хурлын гишүүн байсан, Батлан хамгаалахын сайдад нэр дэвшиж байсан хүн шоронд тийм л байсан. Мань эр хэргээ задална аа гээд л, ардчиллын томчуудыг бүгдийг нь нэр устай нь хусаад, ёстой цус гарсан ярилцлага болсон. Казино Энхбаатартай тэр дугаар цөм авсан, гурван ч удаа хэвлэгдсэн санагдана. Хэвлэгдээд л зарагдаж дуусаад л дахин хэвлэгдээд Монголын нийгмийг тухайн үед шуугиулсан. Энэ яриа миний сэтгүүлчийн карьерыг үнэхээр өсгөсөн” гээд инээд алдаж сууна. Цус амтагдсан яриаг ингэж хийсэн түүний гурав дахь шуугиан нь Сүхбат Өсөхбаярыг тийрдэг тэр жилийн наадамтай холбоотой юм билээ. Наадмын сурвалжлагад явахдаа хариуцлага алдаж, хадаас яриагүй тууж иртэл бусад сонинууд дээр Бат-Эрдэнэ аваргын яриа, “тийрдэг” Өсөхөө аваргын яриа гараад иржээ. Амраа эрхлэгчдээ зайл гэж хөөгдөхдөө А.Сүхбатаас авна гээд амлачихаж. Пагмажавын Даваасүрэн найзтайгаа хоёул Сүхбатын сургийг тавьтал Тэрэлжийн Шивэртийн аманд Баянаа аваргын зуслан дээр байна гэнэ. Наян жилийн ойн наадмын түрүү бөхөд баяр хүргэх гэж байгаа хүн болоод туугаад очжээ. Даваасүрэн нь Увсын нөхөр учир Баянаа аваргатай дороо л хэл амаа ололцож нэг мэдэх нь ээ гэрийнх нь хоймор эгээтэй л гарчихалгүй суув гэнэ. Хүмүүс аваргад боодол боодол мөнгө өгөөд л, хөөрөг ч бэлэглэж байх шиг, тэр бүгдийг тэмдэглээд байгаа. Баахан дайлуулж цадталаа хоол идэж, ганц нэг татаад бүр сайхан яриа орчихсон байж байтал хэрэг бишдэх нь тэр. Сүхбат аваргын гэргий Баянаа аваргын охин Баясгалан орж ирээд “Энэ хоёр сурвалжлагч юу хийж яваа юм” гэтэл Баянаа аварга “Өө сурвалжлагч байсан юм уу, гар та хоёр, хэн ир гэсийн” гээд баахан дайлсныхаа дараа хөөв гэнэ. Сүхбат аварга өнөө хоёрыг чинь чихдээд “Яаж байгаан та нар, айлыг ингэж болдог юм уу” гээд гаргачихаж. “Ах аа уучлаарай, танаас яриа авъя гэж зөндөө залгаад утсаа аваагүй, аргагүйн эрхэнд ингээд ирлээ” гэхэд “Та хоёрт би ярилцлага өгөхгүй. Айлд ирээд хөгшин настай хүнийг ч хүндлэхгүй, ямар хаашаа нөхөд вэ” гээд гэрийн гадаа суув гэнэ. Энэ зуурт “Өсөхөө аваргыг тийрэхэд аймаар өвдсөн үү” гээд асуугаад авчээ. “Өвдөхгүй яахын тэр чинь, нүд харанхуйлаад л явчихаж байгаа. Өөрийн эрхгүй эвхрээд уначихаж байгааг та нар хараа биз дээ” гэж хэлчихээд бас л яриа өгөхгүй гэдгээ өчжээ. Бас дуугүй явчихалгүй “Таныг ам мэх хийсэн гээд байгаа” хэмээхэд “Ам мэхсээд байх юу байхав, барилдаж л байгаа юм чинь” гэв. Гэр дотор нь Баянаа аварга наадмын өндөр даваанд ам мэхэнд унаж байгаа бол бөх биш л дээ” гэдэг үгийг аваргаас асуусан нь тэр. Үүнийг лавшруулах маягтай асуутал “Тийн ш дээ, давахын төлөө бүх юм аа л хийнэ ш дээ” гэснээ мөн л яриа өгөхгүй гээд хөөж туусан байна. “Намайг баашилсан гээд байгаа хүмүүс Өсөхөөгийн тэмээн тавхай шиг хөлөөр өшиглүүлээд нэг үзэхгүй юу, ямар байх нь уу” гэх утга бүхий нөгөө сенсаци үгийг тэгэхэд л Сүхбат аваргын амнаас гаргаж чадсан байдаг. Сонин дээр Баянаа аваргынд болсон үйл явдал хэн хэн боодолтой мөнгө, хөөрөг өгсөн зэргийг нэг бүрчлэн бичээд Сүхбат аваргатай ярилцсан биш хөөрөлдсөн болгож гаргаснаа хэлж, хоёул элгээ хөштөл инээж суув. Бас болоогүй сурвалжлагынхаа төгсгөлд аврагдаа олон жил дараалан түрүүлэхийг ерөөгөөд үнэнхүү шүтэн бишрэгчийн хувиар үзсэн дуулснаа таны фанатуутай хуваалцахгүй байж чадсангүй хэмээн аргадсан гэж байгаа.

Хархүүгийн Мандахбаярынд өнжсөн маань ийм л нэг инээд наргиантай яриа хөөрөөгөөр үргэлжилсэн юм. “Хан-Уул” сургуульдаа зургаан жил сурч байж төгссөнөө, хоёр жил болоод зургаан сонины ерөнхий редакторын албатай болж сардаа хоёр сая төгрөгийн цалин авдаг байснаа, 2002 онд “Зиндаа” сониныг “Кёкүшюзан хөгжил сан”-гийн байрны подвальд эхлүүлж байснаа гээд мөн олон зүйлийн талаар ярилцсан. “Зиндаа” сонин хүчээ авч 2004 оны нэгдүгээр сар гэхэд 48 мянган захиалагчтай болж “Зиндаагийн Мандахбаяр” гэдэг нэр домог болж, Солонгосын киноны Ким Духаныг дуурайсан хар драпан пальто, цагаан ороолт, хар шлаяпитай залуу 9911-тэй дугаар барьчихсан ганган хар форд, нүдэн бенц гээд хоёр машин зэрэг унадаг, өнөөх солонгос киноныхоо од шиг мандаж явжээ. “Хар сарнай”-гийн Амараа, Маадай, “Камертон”-ы Болд, Ганаа, дуучин Минжинсор нартай найзалдаг, тэднээсээ ганган, үеийнхэндээ бол тэднээсээ дутахааргүй од нөхөр явсан байна. 2005 он гээд 17 компани, хэвлэл мэдээллээ оруулаад 21 аж ахуйн нэгжтэй босс манаргаж байж. Тэрхүү яриа дундуур нь “Гэнэт баяжих хэцүү биз” гээд асуучихлаа. Шуудхан “Гэнэт баяжих л хэцүү дээ” гээд үнэнээсээ инээж байна. Хадгаламж зээлийн хоршоо байгуулж бүр их мөнгөтэй болсон хүн чинь 2006 оны сүүлээр дампуурч 1200 хүнд 2.7 тэрбум төгрөгийн өртэй үлдсэн гэдэг. “Яг арван жил ах нь өр төлж амьдарсан” гэж үнэнээ өчсөн юм. Эхний зургаан жил бол өр төлөхийн төлөө амьдарсан. Сүүлийн дөрвөн жил бизнесээ босгохын зэрэгцээ өрөө төлөөд л явсан даа гэв. Хадгаламж зээлийн хоршоодын дампуурлын үеэр шоронд орчихоогүй боловч оюун санааны хувьд шоронд байсан гэж нэгэнтээ хэлснийг ойлгож байв. “Хүн чинь унаж байж л юмыг мэдэрдэг юм билээ” гэсэн нь хий нь арилсан бөх гэдэг шиг санаа сэтгэлд буусан. “Ах нь дахиад хэвлэлээрээ босч ирсэн хүн шүү” гэж хэлсэн нь аргагүй л цусанд нь байдаг юм байна даа гэж бодогдсон. “Зиндаа” гэх овог нь, алтан титэм нь болсон эл үгэнд л учир байх шиг. Тэрээр 10 жил өр төлж бүр хасахын хасахаас бүхнийг эхэлснийхээ дараа хөл дээрээ тогтох нэг хөшүүрэг нь “Зиндаа.мн” сайт болсон гэдэг. Мөн “залуу.ком” сайтыг хаагдаад байхад нь босгож ирээд нэр бүхий хүнд 51 хувийг нь 800 саяар, 41 хувийг 350 саяар зарж өөр бусад бизнес рүү орсон гээд “дахин сэргэлт”-ийнх нь түүх эхэлнэ. 2017 онд Өмнөговь аймгийнхаа МАН-ын хорооны дэд даргын албыг аваад бүх сумаа бүтэн гурав тойрсон байдаг. Тэгж явахдаа нөгөө цуутай Тосонбумбын тэмцлээ эхэлсэн юм билээ. “Энэ салбарт хайртай, энэ салбарт дуртайн хувьд би өөрийгөө олж авсан. Олон түмэн намайг тэмцэгч гэж харж байна, бид энэ тэмцлийг сэтгүүлчийн буянд олж авсан. Салбарын ажлаа хаяад уул уурхайтай тэмцээд явчихлаа гэж сэтгүүлчид хэлдэг, би тэмцэх ёстой ш дээ. Эх нутгаа хамгаалах гээд энэ тэмцэлд орсон. Микрофоноо бариад Тосонбумба руу явсан. Тэр үед телевизээр цацах боломжгүй байлаа. Ингээд л “Тосонбумбын нулимс” гурван цувралаа сошиалаар цацаж шуугиан болгосон. Тагнуулынхан Ганц худагт гурав хоног хорьсон, ямар ч асуудалгүй зүйл дээр шалгагдаад гарсан. Энэ намайг хурцалсан, улам хэрсүү байх хэрэгтэйгээ ойлгосон. Зохион байгуулалтад орох ёстой, шийдлийг олох ёстой юм байна гэдгийг ойлгож иргэний нийгмийн байгууллагуудтай хамтарсан. Энэ тэмцлийн төлөө явж байгаа хүмүүсийг нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулах менежмэнтийг хийсэн. Энэ бол ялалтын үндэс суурь нь болсон гэж боддог. Хамгийн том мөнгө эргэлддэг уул уурхайн салбарыг авлига, ашиг сонирхлоос ангид, ил тод болгохгүйгээр Монгол Улс хөгжил ярих боломжгүй” гэж хэлсэн.

Арван жилийн хугацаанд өрөө яс төлж дахин бизнесээ эхлүүлэн, эх нутаг байгаль дэлхийнхээ төлөө амь хайрлахгүй эрмэг зоримог тэмцэж буй түүнээс “Өрийг төлж дуусгадаг болохоос өрнөөс зугтаж,өрийг луйвардаж дуусгадаггүй. Эцсийн зоосоо өгч байж л өрийг дарна. Үүнийг уул уурхай руу увайгүйгээр улайран дайрч байгаа нөхдүүд бодох ёстой. Та нар уулыг ухаад, усыг эргүүлээд, рашаанаар алт угаачихсан ш дээ, энэ байгаль ээжийн өрцийг нь цоолоод элгийг нь эмтлээд алтыг нь аваад идчихсэн ш дээ. Түүнээс үр хүүхэд, удам судар чинь идэж байгаа ш дээ. Энэ өр заавал төлөгдөнө гэдгийг бүү мартаарай” гэж хэний ч сэтгэл сэрдхийхээр хэлсэн айхтар үгийнх нь талаар асуухад, “Байгалийнхуулийгхэн ч сөрж чадахгүй. Тиймээс уул уурхайг хариуцлагатай, байгальдаа ээлтэй, хүн арддаа өгөөжтэй хэлбэрээр эрхлэн явуулах ёстой. Үүний төлөө л бид тэмцээд байгаа юм” хэмээн тодорхой хариулсан юм. Түүнчлэн Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын нутаг Алтан ууланд хууль бус үйл ажиллагаа явуулж, Торомхоны нүдний рашааныг ширгээн, уулын сайрыг хусч алт угаасан, малчдыг өвөлжөөнөөс нь хөөсөн БНСУ-ын100 хувийн хөрөнгө оруулалттай “АГМ майнинг” ХХК-ийн талаарх мэдээлэл, шаардлагыг БНСУ-ын элчин сайд Ли Ё Хунд өөрийн биеэр гардуулж өгснийг, мөн 2022 онд болох Дэлхийн сэтгүүлчдийн XXXI Их хурлыг хүлээн авах шалгаруулалтад 20 гаруй оноос Монгол Улс сүүлийн гуравт тунаж үлдээд буй тухай, Монголын сэтгүүл зүй, монгол сэтгүүлч тэгж л дэлхийн тавцанд тодорно гэдгийг түүний сэтгүүлчдийн байгууллагыг толгойлж ажиллахдаа том зорилтынх нь нэг байсан зэргийн талаар ярилцлаа. МСНЭ-ийн ерөнхийлөгчөөр ажилласан байгаль хамгаалахын төлөөх тэмцэл хөдөлгөөнд оролцсон дээрх хугацаанд хатуу итгэл үнэмшил олж авсан нь сэтгүүл зүйг хараат бус болгох. Монголын сэтгүүл зүйн хараат бус байдал алдагдсан гэж тэрээр шуудхан хэлдэг. Тиймээс “Хариуцлагатай уул уурхай, хараат бус сэтгүүл зүйн төлөө зүтгэнэ” гэж олны өмнө бардам зарласан нэгэн. “Би багаасаа аавынхаа уран тансаг шүлгүүдийг уншиж, цээжилж хөдөөгийн агь ганга, таана хөмүүл ханхалсан монгол найргийг амталж өссөн. Миний мах цус эд эс, оюун бодолд үндсэрхэг чанар байгаа. Аавын тэр уран тансаг зүйрлэлтэй шүлэг, үг өгүүлбэрүүд миний эд эс бүхэнд шингэсэн. Тэрхүү шүлгийн амь амьсгалаар дамжаад бага балчраасаа нутагтайгаа, халуун говьтойгоо сүлжигдэж нэгэн цул болсон” гэж хэлсэн түүнд говийнхоо уул ус, ургамал, амьтдыг хамгаалах бүр нэг зүрхнийх нь тангараг байдаг гэлтэй.

Ер нь тэгээд эх оронч гэдэг ойлголт хүмүүн гэгчид шүлэг найргаар, ном бүтээлээр оюун санаанд нь хадагдаж дархлагддаг юм байна гэдгийг Мандахбаяр сэтгүүлчтэй уулзаж суухдаа бодож байсан. Ердөө хоёрдугаар ангийн сурагч байхдаа хамгийн олон ном уншсан хүүхдээр тодорч, аймагтаа аваргалж, “Хорвоотой танилцсан түүхээс”-ээс авахуулаад “Зөвлөлтийн зохиолчдын шилдэг туужис”, “Цаазын тавцан”, “Цагаан бээлий” гээд дэлхийн сонгодгуудыг уншсан тэрээр зохиолч, яруу найрагч, сэтгүүлч, багшийн гэр бүлд төрж, номыг дээдэлж өссөнөөрөө юунаас ч илүү бахархдаг.

“Танай гэр тэр чигээрээ монгол ханхалсан айл байна даа” гэхүйд “Миний дүү аавын минь “Тос даасан монгол айл”, “Амгалан цэнхэр хөдөө”, “Хайрын дулаан хорвоо” гээд олон номыг нь мэднэ дээ, тийм ном бүтээсэн найрагчийн голомтод өссөн хүн ийм болдог юм билээ” хэмээн хэлэв. Тиймийн учир өнөө сүр дуулиантай, монгол ахуйг жинхэнэ утгаар нь гаргасан хуримынх нь тухай ч сонирхохыг хүссэнгүй. “Унаган төрхөөрөө хадгалагдаж үлдсэн байгаль эх л Монгол Улсыг дэлхийд хамгийн үнэтэй болгоно, нүүдлийн соёл иргэншил, нүүдлийн мал аж ахуйгаа энэ хэвээр нь хадгалж үлдэх хэрэгтэй” гээд савлхийвэл хэлээд байдаг нь ийм учиртай байх нь. Монголын нийгэмд, цахим орчинд багагүй шуугиан тарьж, олны нүдэнд ил байгаа Хархүүгийн Мандахбаярынд өнжсөн тэмдэглэлээ цухасхан хүргэхэд ийм байна.