Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Түрүүч нь №149(6515) дугаарт

-МОНГОЛЫН ЦАГДААГИЙН ОНЦ ХҮНД ГЭМТ ХЭРГИЙГ ИЛРҮҮЛЭХ АЖЛЫГ ОЛОН ЖИЛ УДИРДСАН, ЦЕГ-ЫН ТЭРГҮҮН ДЭД ДАРГА АСАН ХУРАНДАА Д.БАЗАРГҮРТЭЙ ХӨӨРӨЛДСӨН ТЭМДЭГЛЭЛ-

Зүүн гар талаас хурандаа Д.Базаргүр, хурандаа Л.Билгээ

Хурандаа бид хоёрын өмнөх тэмдэглэлд Пүрэв генералын дотночлон хэлсэн сургаал үгс, мөн залуу жанжин Лхагвасүрэн гуайн сургамжтай үг цухас дурдагдсан. үргэлжлүүлээд лувсангомбо сайд, Бугын дэжид генералын тухай дурсамж дурдатгалууд гарч ирж байна. үүнийг яагаад онцлов гэхээр хуучны тэр аварга удирдагчдын арга барил, мөн тушаал зааврыг яг хүнд нь онож хэлдэг нь үнэндээ онцгой юм билээ. ингээд Д.Базаргүр хурандаагийн ярианаас хүргэе. “дэжид генералыг халх голын хилийн хороонд очиход би дөнгөж дэслэгч цолтой залуу байлаа. Тэр чинь далан долоон он юм. Та манай цагдан сэргийлэх групп дээр очихгүй юу гэтэл, очъё гэж байна. их сайхан энгийн хүн шүү дээ. хүмүүс бол айхавтраар яриад байх нь бий, надад тийм айхавтар хүн санагддаггүй. хамт олонтойгоо уулзуулангаа, сайдад би гурван хүсэлт тавилаа. “Нэгдүгээрт, мөрдөн байцаагчтай болгож өгөөч, хоёрдугаарт, гурван сум хариуцдаг, гадаад дотоодын зочид их ирдэг болохоор машин чухал байна, машинтай болгож өгөөч. гуравдугаарт, нийтийн аж ахуйн угаалгын газрын хатаалтын зориулалттай өрөөнд би суудаг, хатгинд бариулаад хэцүү байна. зориулалтын контор барьж өгөөч” гэж хүссэн. генерал хариуд нь мөрдөн байцаагчийг яамны орон тоонд зохицуулалт хийгээд өгье. Мөрдөн байцаагчаа ав гэлээ. Машиныг бол засгийн газрын тогтоол гарч байж олгоно, гэхдээ Засгийн газарт танилцуулаад тогтоол гаргуулж машинтай болгох шаардлагатайг ойлголоо. Жолоочоо бэлтгэж бай гэдэг юм. Тэгснээ “Өмнөговь, Сүхбаатар аймгийн мөрдөн байцаагч нар бэх нь хөлдчихөөд, хортой харандаагаар ажлаа явуулж байна.

Тэгэхэд та нар хатиг гараад халууцаад гэж байна, наад паараа хас, конторын тухай асуудлаа толгойноосоо авч хая” гэж миний гурван хүсэлтийг газар дээр нь шууд шийдэж байсан. Тэр дороо л би мөрдөн байцаагчаа авсан, дөрвөн сарын дараа, улсын баярын өмнөхөн машинтай болсон, асуудлыг ингэж шуурхай шийддэг хүн байлаа” гээд Лувсангомбо сайдын тухай дурсамж руу орсон юм.

“Халх голын ялалтын 40 жилийн ойгоор Засгийн газрын комиссын дарга нь Лувсангомбо сайд. Тэгэхэд Сайд нарын зөвлөлийн орлогч дарга байсан юм. Харин Халхын голын ялалтын ойн өмнөхөн НАХЯ-ны сайд болсон байв. Засгийн газрын комиссын даргын хувьд Халх голд хоёр удаа очиж ажлын бэлтгэл явцтай танилцсан. Эхний удаа очоод ажил үүрэг хуваарилсан.Надад -Зам шороо их босч байна. Шороо босгохгүй байх тал дээр анхаарч услах бэлтгэл хий. Замын голын шан их өндөр байна. Жижиг тэрэгний дороос тулах магадлалтай байна, засуул гэсэн. Тэгэхэд чинь Халх голын ойгоор Цэдэнбал дарга, Жуков жанжин хоёрыг ирнэ гэж байсан үе. Хэрвээ тэр хоёр ирэх бол жижиг тэргээр явж таарна гэдгийг Лувсангомбо сайд мэдэж байгаа. Хөшөөг засаж, цэвэрлэх ажлыг хилийн цэргийн хороонд хариуцуулсан. Ой болохоос гурав хоногийн өмнө дахиж ирсэн. Ажлаа шалгаад явж байтал Ерэн баатрын хөшөөний тэнд шарил бороо усанд идэгдээд цөмөрчихсөн байв. Түүнийг харангуут хилийн цэргийн командлагч яамны нэгдүгээр орлогч сайд, дэслэгч генерал Арвай шууд намайг буруутгаж номхон зогсоогоод чи юу харж байдгийн гэж загналаа. Тэгтэл Лувсангомбо сайд барьж байсан цаасаа хальт харан “Энэ асуудлыг чинь хилийн цэргийн хороо хариуцах юм байна, Тэрбиш гэж хэн билээ” гээд хилийн хороон даргын дуудлаа. Би тэгж Арвай генералын хатуу арга хэмжээнээс сайдын ачаар мултарч байгаа юм. Энэ болгоныг би яах гэж ярив гэхээр тэр цагийн сайд дарга нар яаж ажилладаг агуу хүмүүс байсныг л хэлэх гээд байгаа юм. Лувсангомбо сайд ажил үүргийн цаас харсан мэт боловч үнэн чанартаа энэ бол Базаргүр дэслэгчийн хариуцах ажил биш, хариуцах ёстой эзэнд нь хариуцлагыг нь үүрүүлэх ёстой гэдгийг тэнд байсан хүмүүст ойлгуулчихаж байна. Ийм л амьдралын баялаг туршлагатай, аливаад нухацтай ханддаг, асуудлыг шийддэг, шийдвэрээ биелүүлдэг, хүний ажлыг зөв үнэлдэг дарга нар, удирдагчид байжээ. Ийм жишээ олон бий. Одоогийн удирдагчдад нийтлэг харагддаг, худлаа шударга царайлдаг, худлаа амладаг, алдаагаа бусад руу бухдаг, асуудлыг шийддэггүй, хувийн нэр төр, ашиг завшаан хардаг, буруутныг хаацайлдаг гэх мэт увайгүй чанар энэ хүмүүст ч, манай цагдаагийн тэр үеийн дарга нарт ч хумсын чинээ ч байсангүй.

-ОХУ-ын Буриад улсын Дотоод явдлын яамны сайд, домогт Иванов генералтай та ойр дотно байсан хүн. Тэр тухай бас асуулгүй өнгөрч боломгүй байна?

-Би чинь Халх голын дараа Чойбалсанд байсан. Чойбалсан хот бол нөхцөл байдал хүнд, орос цэрэг ихтэй. Энэ чанараараа би оросуудын үйлдсэн гэмт хэрэгтэй их тулна, мөн оросуудтай хамтарч ажиллах зохих хэмжээний дадлага туршлага суучихсан. Энэ маань ч ажил амьдралд их нөлөөлсөн. Хожим 1992 онд ОХУ-д монголчууд, монголчуудаа дээрэмдэх нь даамжирсан. Уг этгээдүүдийг баривчлах ажлын хэсгийг би ахалж Эрхүү, Улаан-Үүд гээд явсан. Тэгэхэд Иванов генерал тус болсон. 1990 онд генералыг Монголд айлчлаад хариу хоёр хүн очиход нь Чингэлтэй дүүргийн цагдаагийн хэлтсийн дарга байсан дарьхүү бид хоёр явж байлаа. Тэгж анх Иванаов генералтай танилцаж байсан. Мөн НИК-ийн шатахуун талоныг Эрхүүд хуурамчаар үйлдээд нэг сая гаруй төгрөгийн хохирол учруулсан хэрэг гарсан. Энэ хэргийн мөрөөр явахад мөн л тус болсон. дараа нь Хөвсгөлийн хөвч тайгад манай гурван хилчин амиа алдсан. Үүнийг Краснокаменскийн хулгайн анчид үйлдсэн болохыг Буриадын цагдаагийнхан илрүүлж өгч байсан. Энэ болгонд л уулзаж учирч, тус дэмийг нь авч байлаа. Их энгийн хүн байлаа.

-Одоо ярианыхаа сэдвийг жаахан өөрчилье. 1990 оны жагсаал цуглаан, 2008 оны 7 сарын 1-нийхээс юугаараа ялгаатай байсан бэ. 2008 онд цагдаа юун дээр алдчихав. Үүнийг танаас нэг асууя гэж бодоод явдаг юм?

-1990 онд ард түмэн ерөнхийдөө маш тайван, цагдаагаа хүндэлдэг, үгийг нь авдаг байсан. ганц нэг, хэсэг бусаг үймээн самуунд уриалсан хүмүүс байдаг л байсан. Тийм хүмүүсийг олноос эвтэйхэн холдуулаад ойлгуулах нь бидний нэг үүрэг байсан. Тиймээс бид жагсаал болоход жагсагчид дунд л явж байдаг байв. Жагсаалын нүүрэн талд гарамжил, Гаравсүрэн хурандаа, Үнэнбат дэд хурандаа гээд бараа сүртэй хэдэн дарга нар ажилтнуудтайгаа ил зогсчихоод, жагсагчидтай нүүр тулан арга эвий нь олоод байдаг байв. Ална тална, эвдэнэ сүйтгэнэ гэдэг яриа бараг гарахгүй. Харин дарь.Сүхбаатар улаан дээлтэйгээ, тугаа бариад, эсвэл Б.Жаргалсайхан улаан лада дээрээ гарч зогсоод уриалахад жагсагчид Төрийн ордон руу дагаад л дайрдаг байв. Жагсагчдад энэ хоёр их нөлөөтэй. гэхдээ эмх журамтай. 2008.7.1-нийх бүгд эсрэгээрээ. Цагдаа алдсан тал бий. Наад зах нь миний дээр дурьдсанчлан нүүр тулж зохицуулахыг оролдоогүй, жагсаал зохион байгуулагчидтай хамтарч ажиллаж чадаагүй, дарга нар нь голдуу энгийн хувцастай намын байрны ардаас удирдаж байгаа харагдсан. Мөн жагсагчид дотор ажиллаагүй гэх мэт. Хамгийн аюултай нь энэ 18 жилийн хугацаанд монгол хүний хүмүүжил ямар их эвдэрч, харгис хэрцгий болсон нь харагдаж байсан. Харин гэм буруутныг олж тогтоолгүй, цагдаагийн удирдлагад байсан хүмүүсийг хэлмэгдүүлэн ял оноосныг шүүхийн практикт буруу хэвшил тогтох эхлэл болсон гэж үздэг. Энэ буруу жишиг Л.гансүхийн нүүрсний, С.Зориг алагдсан хэргийн гүйцэтгэгч гурав, эцэст нь М.Энхсайханы жийп гээд л үргэлжилж байх шив дээ.

Хурандаатай ийн хөөрөлдөж суухад, аливаа асуудлын алдаа оноог нь их ноён нуруутай дүгнэдэг нь анзаарагдаж байлаа. Тухайлбал 7-р сарын 1-ний асуудлыг дүгнэхдээ цагдаа алдаа гаргасан, гэхдээ хамгийн аюултай нь монгол хүн маш их эвдэрч, өршөөлгүй харгис болсон нь харагдсан гэсэн бол МАНАН-гийн талаар ярихдаа загалмайлсан эцэг нь Н.Энхбаяр, Ц.Элбэгдорж хоёр юм, тэдний хуйвалдаан анх улс төрийн ашиг хонжоо харж М.Энхсайханы Засгийн газрыг огцруулснаар эхэлж, УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн болж болох Үндсэн хуулийн өөрчлөлт хийснээр түрийвчээ нэгтгэх боломжийг МАНАН-д нээж өгсөн гэж шулуун шударга хэлнэ билээ. Ингээд С.Зоригийн хэрэг рүү яриаг хандуулахад,

-С.Зоригийн хэргийн талаар би ерөөсөө хоёрхон юм хэлье. Нэгдүгээрт, би энэ хэргийн гүйцэтгэгчид илэрсэн гэдэгт огт итгэдэггүй. Мөрдөн шалгах ажиллагааны ажил үүргийн хуваарилалт алдагдсан. Үүнээс болж эрүү шүүлт тулгасан, хүн хэлмэгдсэн гэдэг асуудал яригдаж байна. Ер нь прокурор ажлын хэсэг удирдаад ирэхээр л ийм маргаантай асуудал гараад байдаг юм. 1980-аад онд Дугархорлоогийн гэх хэргийг шалгах ажлын хэсгийг Отгонбаяр прокурор ахлаад яг өнөөдрийнх шиг асуудал үүсч байсан. Яг энэ сэдэв дээр тулгуурлаад Хууль зүйн сайд асан Х.Тэмүүжингийн шинэчлэлийг дурдах хэрэгтэй болж байна. Монгол Улсад Германы техник, эдийн засгийн тусламжтай хэрэгжиж буй эрх зүйн шинэчлэлийн хүрээнд авч үзвэл Х.Тэмүүжингийн шинэчлэлийн үзэл баримтлал зөв. гагцхүү сайдад төрийн ажлын туршлага дутаж, хэт их өөрийнхөөрөө яарч зүтгэсэн, хамгийн гол нь шинэчлэлийг хэрэгжүүлэх гол хүч болсон хурандаа нарыгаа элдвээр дайрч, өөрөөсөө холдуулсан. Гэхдээ прокурорын эрх мэдэл хэтэрхий ихэссэнээс процессын бүх шийдвэрийг гаргаж, мөрдөгч зөвхөн үүрэг гүйцэтгэгч болж хувирсан. Прокурор өөрөө шийдвэр гаргаад, өөрөө хяналт тавьсны горыг Эрдэнэбат прокурор амслаа. Хэрвээ Эрдэнэбат прокурор ажлын хэсгийн ахлагч, шийдвэр гаргах төвшний биш, төрийн хяналтыг хэрэгжүүлэх чиг баримжаа, эрх мэдэлтэй ажилласан бол ийм хэлмэгдүүлэлт гарахгүй, хэрэг илрүүлэх гэж хэт их улайрсныхаа төлөө мөрдөгчид ял шийтгэгдэхгүй байх байлаа. Өөрөөр хэлбэл хэрэг мөрдөх явцад төрийн хяналт байхгүй болсныг энэ хэрэг их тод харууллаа. Цаашилбал хуулиар прокурорт хэт их эрх мэдэл төвлөрсөн нь хэргийг үндэслэлгүй хэрэгсэхгүй болгож ял завшуулах гол нөхцөл болж байгааг хэн хүнгүй л мэдэж байгаа атлаа хууль тогтоогчид зөвхөн үүнийг л өөрчлөхийг хүсэхгүй байна. Ингээд харахаар эх газрын хуулийн онол зөв мэт санагддаг боллоо.

Хоёдугаарт, надаас хүмүүсийн сонирхож асуудаг асуултуудад Зоригийн хэргийн талаар Ц.Шаравдоржийн номон дээр нэлээн тодорхой хариулчихсан байна лээ. Улсын дээд шүүхийн гишүүн байсан, туршлагатай хуульчийн хувьд би Ц.Шаравдоржийг голыг нь олоод бодитой биччихжээ гэж үзэж байгаа гэв.

Цэрэнхүүгийн Шаравдоржийн “Манан буусан Монголын золиос Санжаасүрэнгийн Зориг” номын “Зам засах ажиллагаа буюу Эрүүгийн ертөнцийг эзэнгүй байлгах сонирхол” 16 дугаар бүлэгт д.Базаргүр хурандаагийн нэр хэд хэдэн удаа гарч байна. Тухайлбал, “С.Зоригийн амь насыг хохироосон хэрэг гарахаас өмнө цагдаагийн байгууллага үүний дотор Эрүүгийн цагдаа, түүний Онц хүнд гэмт хэрэгтэй тэмцэх тасгийг татан буулгах гэж маш хүчтэй дарамт шахалтыг үзүүлсэн байдаг. Тэр үеийн Хууль зүйн сайдаар толгойлуулсан, УИХ-ын дөрөв таван гишүүн оролцсон бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг Эрүүгийн цагдаагийн газарт ирж, энэ алба хэрэггүй тухай тулгаж, энэ албыг татан буулгах чиглэл “дээрээс” өгөгдөөд байгаа тухай ч битүүхэндээ ойлгогдохоор ярьж байсан гэдэг. Ингэж дээрээс чиглэлтэй шаргуу шахалт шаардлагын дүнд зорилгодоо хүрч, дээд хэмжээнд бэлтгэгдэж мэргэшсэн энэ албаны бүх ажилтнуудыг ажлаас халав. Эрүүгийн цагдаагийн газар, Онц хүнд гэмт хэрэгтэй тэмцэх тасаг Базаргүр, Төрмандах, Батбаяр зэрэг эрүүгийн гэмт хэргийг илрүүлэх ихээхэн туршлагатай шилдэг мөрдөгчид байсан нь ноцтой гэмт хэрэгт бэлтгэж байсан хүмүүсийг айлгаж байсан нь ойлгомжтой байлаа. Тиймээс тэднийг зайлуулах хэрэгтэй байсан бөгөөд энэ зорилгодоо тэд хүрсэн. Үүний дараахан С.Зоригийн амь насыг хохироосон гэмт хэрэг үйлдэгдэв. Хамгийн харамсалтай нь, Онц хүнд гэмт хэрэгтэй тэмцэх тасгийг татан буулгасны гор энд гарч ирсэн нь харагддаг. С.Зоригийн амь насыг хохироосон хэргийн газрын үзлэгт энэ албанаас дэслэгч цолтой хоёр залуу очсон бөгөөд ямар ч ажлын туршлагагүй, хэн ч мэдэхгүй, Монголын эрүүгийн ертөнцийн тухай ямар ч ойлголтгүй тэр хоёр яах ч билээ, хэргийн газрыг харж зогсож байгаад гарсан байдаг. Хэрэв туршлагатай ажилтнууд очсон бол хэргийн нөхцөл байдлыг анхнаас нь эхлэн харж, цаашид хийх ажлын чиглэл зөв гарах байв. Харамсалтай нь энэ ноцтой хэргийг илрүүлэх алтан боломж эндээс эхлэн алдагдсан байна” гэж бий.

“Шаравдоржийн номон дээрх баримт, гаргалгаа, манай тасгийн тухай, бидний тухай бичсэн юмнууд бол бодитой үнэн. Түүнд бол энэ нь худлаа энээ тэрээ гэх юм байхгүй. Гагцхүү харин манай тасгийг яах гэж тараасан юм, Жамъянсэнгээ, Батбаяр бид гурвыг тагнуулын газар дээр ажиллаж байхад яагаад ямар зорилгоор болиулсан гэдгийн зорилго нь ямар байсныг би мэдэхгүй” гэсэн хурандаагийн хариултаар С.Зоригийн хэргийн тухай яриа өндөрлөсөн.

Пүрэв генералын үүрэг даалгавраар Базаргүр хурандаа олон сайхан чадалтай залуусыг Монголын цагдаад бэлтгэж өгснийг хэн хүнгүй хэлдэг. өөрөө энэ тухайгаа “Зөв сэтгэж, зөв зохион байгуулж чадаж байж хэргийг илрүүлнэ. Манай чиглэлийн ахлахууд тийм чадвар сайтай байсан. Хүн амины хэргийг хүн баригдахгүй гэж хийнэ. Тэр бүхнийг давж сэтгэх хэрэгтэй. Хорьж цагдаад эрүүдэж шүүгээд биш. Би ажилтнууддаа “Энд толгойгоороо ажилладаг хүн байна, гар хөлөөрөө ажилладаг бол тэр алба руугаа яв” гэдэг. гэмт хэрэг илрүүлэхэд маш олон албадын хамтын ажиллагаа их чухал. Шатдаг өнөрмааг чинь худлаа шатаж байна гэдгийг манай тасгийнхан тогтоосон. Үүднийх нь пин шатаад, 13 дугаар хороололд өгсөн байр нь шатаад, өнөрмаа хаана л явна шатаад байдаг. Аав нь ШУА, Их сургуулийн докторуудаар “Өндөр энергитэй хүнээс бөмбөлгөн цахилгаан биеэс нь цацарч байж болно” гэсэн дүгнэлт гаргуулчихсан. Өнөрмааг чинь онцгой энергитэй гээд Анагаахын дээдэд шууд оруулаад, гурван өрөө байр өгөөд, тэгтэл аав нь давраад Ерөнхий сайдыг “Ийм онцгой хүн байхад төр олигтой анхаарахгүй байна. Гадаадад сургуульд явуулж өг, өндөр хангамж өг” гээд шахсан байгаа юм. Жасрай гуай Пүрэв генералд “Энэ ер нь үнэн юм уу, юу болоод байнаа, анхаарч үзээч” гээд ханджээ. Ингээд түүнийг шүдэнз нууж авч явдгийг, зориудаар шатааж байгааг тогтоосон. Криминалистикийн шинжилгээний төвийн шинжээч Оюунбадам, төлөөлөгч Сайнбилэг, Мөрөн энэ хэд голлон олон хүний оролцоотой илрүүлж байсан” хэмээв. “гэмт хэрэг илрүүлэх, хэрэгтнийг барихад олон түмний тус дэм маш их чухал. ганцхан жишээ хэлье. Авдрантын оргодлуудыг бид мөрдөж хөөгөөд Хүүлээ хан ууланд оруулаад мөрийг нь алдчихдаг юм. Яаж ч самнаад мөр нь олддоггүй. Гэтэл Дарханы цагдаагаас нэмэлтээр ирсэн дэд хурандаа З.Эрдэнэбилэгийн бүлэгт нутгийн анчин ганбаатар гэдэг залуу хамт ирсэн. Энэ залуу шөнийн харанхуйд мөрийг олж мөрдөөд оргодлууд дээр яг буулгасан даа” гэв.

Базараа хурандаа бид хоёрын хөөрөлдөөнд Билгээ хурандаа санаа оноогоо хэлж сууснаа -Би 2000 онд ЦЕг-ын сургалтын албыг хариуцдаг байлаа. гэтэл цомхотгоно гээд. Ашгүй яг тэр үед Базаргүр хурандаа дэд даргаар ирээд эрс эсэргүүцсэн. Яахав хуучин бол улс төрийн чиг баримжаатай хэлтэс байсан юм. Улс төрийн үйл ажиллагааг нь байхгүй болгодог юм байгаа биз, цагдааг сургах, хүмүүжүүлэх ажил заавал байх ёстой гээд авч үлдэж байсан. Ёс суртахуунгүй, хүмүүжилгүй цагдаагийн баримт жишээ зөндөө бий. өнөөдөр сургалтын алба шиг хэрэгцээтэй хэлтэс алба цагдаагийн байгууллагад байхгүй болжээ. Тэр үед Базараа хурандаа бид хоёрын сургалтын алба байх ёстой гэж авч үлдээж байсан минь зөв байжээ гэхүйд “Цагдааг цагдаа шиг байлгахын төлөө Билгээ хурандаа их зүтгэсэндээ” гэж хурандаа хажуунаас нь тодотгосноо, төр төвшрөхгүй, төрийн түшээд төлөвшихгүй байгаа энэ цаг үед сайтар сургасан, хүмүүжилтэй, ёс зүйтэй цагдаа л ажил үүргээ ёсчлон гүйцэтгэж чадна гэдгийг арга байхгүй баримттай хэлж байв. Мөн тэрээр “Ерээд онд үйлдвэрүүд хаалгаа барьснаас нийтээрээ ядууралд өртөж байсан. Ажилсаг хэсэг нь гахай зөөх нь зөөж, туйпуу цохих нь цохиж байгаад улсаа өндийлгөөд ирсэн. гэмт хэрэг ч буурсан. өнөөдөр гэмт хэрэг яагаад буурахгүй байна вэ гэхээр бас л ялгаагүй ядуурал. Харин ядуурсны шалтгаан нь нийгмийн баялгийн хуваарилалт бурууд байна. Зальтай завшаанч нь баяжаад, шударга хөдөлмөрлөсөн нь хохирч байна. Хуулийн гажуудал, татвар, зээлийн дарамтанд шахагдаж дампуурч байна. Хууль тогтоогчид нийгмийн ялгаатай хуваарилалтыг мэдээд байгаа атлаа засах гэж хичээхгүй байна. Энэ гажуудлыг хэзээ арилгаж чадна тэр үед улс орон сайхан болно. Оюу толгой гэх мэт энэ том төслүүдийн үйл явцыг харахаар яг “Эдийн засгийн алуурчны өчил” номын дүр зураг уншигдаад байдаг. Гарах арга зам нь бас л энэ номон дээрээ байгаа гэх мэтээр ярилцсаар бидний яриа өндөрлөлөө. гэхдээ л хурандаагийн нөөц зөндөө үлдлээ дээ гэсэн бодол надад үлдсэнийг нуух юун.

“Өдрийн сонин”-ы “Сураг алдарсан хүн” гэж булан бий. Цаг түүхийн гэрч болсон, тухайн цаг үедээ хамгийн их алдаршиж, нэрд гарч, магадгүй дуулиан шуугианы эзэн байсан тийм эрхмийн он жилүүдийг дахин сөхөж уншигч олонд танилцуулдаг сонирхолтой булан. иймээс уг буланд нэр хүнд далайц даацаараа таарч тохирох хүн ховор байх нь бий. Харин эл удаа тийм нэг сонирхолтой кадрыг олж уулзлаа. ЦЕГ-ын Ахмадын хорооны дарга Лхамчигийн Билгээ хурандаа “За чамайг би Базаргүртэй уулзуулна. Монголын цагдаагийн нэн шинэ үеийн түүхийг бичилцсэн хурандаа нарын нэг” гэж хэлсэн. Билгээ хурандаагийн удирддаг “Ахмадын хороо”-нд зуун жилийн түүхтэй цагдаагийн байгууллагын зүрх, тархи нь болсон генералууд, олон шилдэг хурандаа нар багтдаг. Тэдний нэг нь мэдээж ЦЕг-ын тэргүүн дэд даргаар ажиллаж байсан цагдаагийн хурандаа Дамдинсүрэнгийн Базаргүр юм. Монголын цагдаагийн онц хүнд гэмт хэргийг илрүүлэх ажлыг олон жил, тэр тусмаа 1990-ээд оны хатуу цаг үед тогтвортой сайн удирдсан, нийгэмд шуугиан тарьсан олон ноцтой хэргийн халуун мөрөөр орж илрүүлж явсан түүнийг хөдөөд ч, хотод ч жигд сайн ажилласан гэж нөхөд нь тодорхойлдог.

Эрхэм хурандаагийн нэр алдрыг “Өдрийн сонин” “Ардын эрх” байх үеэс хөдөөх сургуулийн жаалхан сурагч би уншиж, сонсож явжээ. Мань хүн өөрийнх нь хэлснээр манай сонинтой шифийн харилцаатай байсан гэнэ. “Танай сонин одоогийнх шиг олон нүүрээр гарахгүй, харин дөрөвдүгээр нүүрт бидний мэдээлэл баттай гарна даа” гээд инээж сууна. Бас ч үгүй хэд хэдэн ярилцлагыг нь уншиж, тэр дундаас Тунгаа сэтгүүлчийн хөрөг нийтлэлийг санаж байна. Ерээд оны нийгмийн шилжилтийн жилүүдэд амьдрал хүндэрч, аймшигт хэргүүд олноор гарах болсон хийгээд цагдаагийнхан гэмт этгээдүүдийг баривчилсан тухай дайн байлдаантай кино шиг л яригддаг. Зүүнхараагийн банкны дээрэм буюу цагдаа цагдаагаа буудсан хэрэг, Авдрантын чанга дэглэмтэй хорихоос гурван оргодол оргож хүн барьцаалж ууланд бүгсэн дуулиан, за тэгээд С.Зоригийн амь насыг онц ноцтойгоор бүрэлгэсэн гээд нийгмийг цочроосон дуулиант хэргүүд гарч байв. жагсаал цуглаан, өлсгөлөн дээрээс нь алтан цөгцний асуудал, шатдаг өнөрмаагийн хэрэг гээд ид шидтэнүүдийн хэрэг нийгмийн сэтгэл зүйд нөлөөлж байсан үе. Дуулиан шуугиан болсон эдгээр онц хүнд гэмт хэргүүдэд гар бие оролцож, ихэнхийг нь гардан удирдаж ажилласан хүн Базаргүр хурандаа. Уншигчдын олон асуултад хариулт өгч чадах түүнтэй уулзах боломжийг ийнхүү Билгээ хурандаа олгосон юм. Базараа хурандаа бид хоёр, хөөрөлдөөн, нийтлэл, дурсамж сэлтийг хослуулж энгийн сайхан ярилцлаа. Эхлээд төгссөн сургуулийг нь сонирхлоо. 1975 онд Цэргийн ерөнхий дээд сургуулийг төгсөөд Дорнод аймагт өмчийн төлөөлөгчөөр ажиллажээ. “Миний хувьд хамгийн анх томилогдсон Чойбалсан хотын хөнгөн, хүнсний үйлдвэрүүд хариуцсан өмчийн төлөөлөгчйн ажлаа олигтой хийж чадаагүй. Нягтлан бодох бүртгэлийн наад захын мэдлэггүй хүн чинь ашиглалын хэрэг илрүүлнэ гэж юу байхав. өмчийн төлөөлөгч атлаа дандаа хулгай, дээрэм, хүчингийн хэрэг илрүүлсэн байсан.

Харин Халх гол дахь Цагдан сэргийлэх группийн даргаар томилогдсоноос хойших томилолт болгон миний сонирхолд нийцсэн, хүч чадлыг минь сорьсон 1977 онд Халх голд цагдан сэргийлэх группийн төлөөлөгчөөр очоод дараа жил нь дарга болжээ. Тухайн үед Халх гол нь хоёр сумтай, 5000 гаруй оршин суугчтай, нөхцөлд байдал хүндэрсэн газар байж. Увсын Тэсээс таван малчин айл нутаг заагдаж очсоны гурав нь Тува руу мал хулгайлдаг архаг хулгайчид, “Цагаан толгой”-н хүүхдийн колониос 20 хүүхдийг АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн зарлигаар өршөөгөөд эвлэлийн төв хорооны илгээлтээр хүмүүжүүлэх зорилгоор явуулсан нь Халх голыг самарсан дээрэмчид болсон гэдэг. Тэнд ажилласан он жилүүд түүний цааш цаашдын ажил амьдралд хөрс суурь нь болж өгчээ. 1981 оны 11 сар хүртэл Халхын голд “дайтаад” Чойбалсан хотод буцаж ирэв. Гарамжил генерал цагдаагийн хэлтсийн даргаар, Базараа хурандаа гүйцэтгэх албаны тасгийн даргаар нэг тушаалаар томилогдсон байна. Халх гол, Чойбалсанд ажиллахдаа тэрээр Лувсангүрийн хэрэг, Дорнодынхон түрүү бөх, түрүү морио алсан гэх шуугиант хэрэг, мөн орос цэргүүдийн тавдугаар дэлгүүрийг олон удаа ухсан, 25 адуу буудсан хэргүүд, Авдрантаас оргосон онгорхой Чулуунбаатар зэрэг алдартай архагуудтай учирч байжээ. Баян-Уул сумын аварга малчин Лувсангүр гэгч Долгор гэж хөгшний 14 үхрийг хулгайлаад, араас нь мөрдөж очсон хөгшнийг алаад нэгдүгээр сарын дүн өвлөөр газарт булчихсан байсан гэдэг. Долгор хөгшнийг олох гэж Баян-Уул, Цагаан-Овоо сумдыг самнасны эцэст нуруулдсан өвсний туурийг яраад газар ухаж булсныг олж, нуруулдсан өвсний доодох газар хөлддөггүй гэсгүүн байдгийг тэгж мэдсэн удаатай. Ингээд наян найман оны хавар Улсын цагдан сэргийлэх ерөнхий газрын Эрүүгийн хэргийг эрэн сурвалжлах хэлтэст төлөөлөгчөөр ирсэн. Цагдан сэргийлэхийн дарга нь Дамдинсүрэн генерал, яг тэр мөчид Бүдрагчаа сайдад ажлаа өгч байж. “Миний томилсон хамгийн сүүлчийн хүн чи болж байна. Ажлаа сайн хийгээрэй” гэж Дамдинсүрэн генерал захисан байдаг. “Орлогч дарга нь Давааням хурандаа, одоогийн Мөрдөн байцаах газрын дарга Отгонжаргалын аав. Намайг ерөнхий сургуульд байхад миний багш байсан, мундаг хүн” гэж хурандаа тодотгосон.

Ерэн онд Улсын цагдан сэргийлэх газар Цагдаагийн ерөнхий газар болоод Эрүүгийн хэлтэс шинээр байгуулагдахад даргаар нь З.Төрмандах дэслэгч цолтой томилогдож байсан юм билээ. Тус хэлтсийн Онц хүнд, зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй тэмцэх тасгийн даргаар Базаргүр хурандааг томилсон байна. Энэ он цагаас “Цагдаагийн нэн шинэ үе” эхэлснийг мэдэх хүмүүс хэлдэг. Цагдаагийн түүхэн ном зохиолд ч тэгж дурдагддаг. Ерэн оны үйл явцыг жинхэнэ халуун цэгт нь явсан хурандаагийн хэлснээр хүргэе. “Зарим хүн ардчилсан хувьсгалын улмаас амьдрал хүндэрч, гэмт хэрэг даамжирсан гэдэгтэй би огт санал нийлдэггүй. Ерэн оноос өмнө 80-аад оны сүүлчээс социалист систем задран унаж, социалист орнуудын эдийн засгийн хамтын ажиллагаа байхгүй болсноос голдуу мах, мал аж ахуйн түүхий эд боловсруулдаг томоохон үйлдвэрүүд бүгд хаалгаа барьж, ажилгүйдэл, ядуурал, архидалт эрс нэмэгдсэн. Энэ үеэс л урьд хожид дуулдаж байгаагүй аймшигт хэргүүд, хил дамнасан улаан, цагаан мөнгөн усны болон хар тамхины наймаа, түүх соелын үнэт бүтээл, байгалын олдворын хууль бус худалдаа, ид шид, сүсэг бишрэлийн гээд шинэ төрлийн хэргүүд олноор гарах болсон. Мэдээж хулгай, дээрэм тонуул замаа алдсан. Миний хувьд улс орны эдийн засгийн байдал хямарч сулрахад, нийгмийн амьдрал, гэмт хэргийн нөхцөл байдалд гүнзгий өөрчлөлт гардгийг энэ үеэс л яс махаараа хатуу ойлгож авсан. 1990-ээд оны цагдаагийн байгууллага хүн хүч, техник хэрэгслийн хувьд тун ядмаг атлаа гайхалтай сайн ажиллаж хүнд цаг үеийг амжилттай даван туулж, ноцтой хэргүүдийг шил дараалан илрүүлж, гэмт хэргийн өсөлт, өрнөлтийг зогсоож хяналтандаа авч, ард түмний амгалан тайван байдлыг хамгаалж чадсан. Улс орны эдийн засгийн байдлыг сайжруулахад ч бодитой хувь нэмрээ оруулсан. Энэ бол Монголын цагдаагийн байгууллагын Ардчилсан хувьсгалын ололтыг хамгаалах, бэхжүүлэх үйлсэд оруулсан үнэтэй, хүндтэй гавьяа гэж бодож явдаг. Юм бүхэнд л цагдаа гэдэг тийм цаг үе байлаа” хэмээн хурандаагийн хэлсэнтэй Билгээ хурандаа ч санал нийлж “Тийм шүү, ард түмэн цагдаад үнэхээр итгэж найдаж, юм болгонд цагдаад ханддаг болчихсон байсан. Буруу зөрүү юманд ч цагдааг дайчлах гэнэ. Ямар сайндаа Пүрэв генерал “Цагдаа нохойд барьдаг мод биш” гэж байхав. 1990 онд Улсын цагдан сэргийлэх ерөнхий газрын офицерууд хуралдаж, даргаараа Говь-Алтай аймгийн даргаар ажиллаж байсан Б.Пүрэвийг томилж өгөхийг хүссэн захидал дээш нь бичсэнээр Пүрэв генерал ЦЕГ-ын дарга болсон түүхтэй, одоо харахад их л зөв шийдсэн байгаа юм” гэж өгүүлэв.

Базаргүр хурандаа Эрүүгийн цагдаагийн алба хэрхэн бэхэжсэн тухайгаа “Пүрэв генерал даргаар томилогдож ирээд, ард олны санал сэтгэгдлийг судалсны үндсэн дээр шинээр хоёр тасаг байгуулсны нэг нь Онц хүнд, зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй тэмцэх тасаг, нөгөө нь хошууч Уугангэрэлийн даргалсан 3 дугаар тусгай тасаг юм. Эрүүгийн цагдаагийн албыг, тэр дотроо манай тасгийг бэхжүүлэх, ажиллах боломжоор хангах талаар Б.Пүрэв генерал, Ц.Жамъянсэнгээ хурандаа, хэлтсийн дарга З.Төрмандах нар анхаарч дэмжсэний хүчинд ажил маш хурдан цэгцэрсэн. Энэ хэрээрээ манай тасгийнхан сайн ажилласан. Онц хүнд хэргээс гадна тухайн үедээ их дуулиантай өөрөөсөө гал гаргадаг, алтан цөгцний, Рембо гаригын гээд ид шид, сүсэг бишрэлтэй холбоотой олон асуудлын учрыг тайлж, хуурамч доллар, бензины талон, улаан мөнгөн усны хэргүүдийг илрүүлж байлаа” гэж тодруулсан. Ерээд оны цагдаа нарын ярианд Пүрэв, Жамъянсэнгээ гэсэн хоёр хүний нэр байнга дурсагддаг. Базараа хурандаагийн ярианд бүр олон дурсагдсан нь дээрх хоёр эрхэм яах аргагүй Монголын цагдаагийн нэр нүүр нь байжээ гэж бодогдоно. 1995 оны намар Пүрэв генерал Базаргүр хурандаагийн удирдаж байсан хэлтсийнхэнтэй тусгайлан уулзахдаа “Та нар бол манай цагдаагийн АС-ууд” гэж анх удаа үнэлсэн нь онц хүндийнхэн ямар өндөр ур чадвартай, алдар хүндтэй хүмүүс байсныг гэрчилнэ. Пүрэв генерал ярианы завсраа –Та нар хөдөө орон нутагт томилолтоор их явдаг улс. Хичнээн сайн гэсэн ч хүний газрын өвс ногоо, рашаан ус бүү ууж байгаарай гэж захисан. Гэтэл 2-3-хан сарын дараа Завхан явсан сайн ажилтан маань Отгонтэнгэр хайрханы олон рашааны нэгнээс нь уугаад өнгөрсөн харамсалтай явдал гарсан. Ахмадуудын үгэнд ажил, амьдралдаа мэдсэн арвин их туршлага байдаг юм шүү дээ. Ийм сайхан сургамжтай үг, яриаг би залуу жанжин Лхагвасүрэн гуай, Балдан гуай гээд ахмадуудаас их л сонсож явсан даа гэж ярив. Төв, хөдөөд очиж онц хүнд гэмт хэрэг илрүүлэх ажлыг удирддаг ЦЕГ-ын тасгийн даргатай дүйцэхүйц “Чиглэлийн ахлах ажилтан” гэдэг урьд хожид байгаагүй албан тушаалыг энэ тасагт анх бий болгон Д.Мөрөн, Ш.Цолмонхүү, А.Дулаанжаргал, З.Төрмандах, А.Болдбаатар, С.Эзэннайрамдах, Рэнцэнрээбуу, Баатаржав, Л.Батбаяр, Ч.Чинбат нарын олон шилдэг мөрдөгчид ажиллаж байж. Хурандаагийн нэрлэсэн болгоныг бичнэ гэвэл лавтай 50-60-аас илүү хүний нэр дурдагдах бололтой. Харин энэ хамт олноос одоо ажиллаж буй хурандаа Б.Даваажав, Ц.Зоригоо, О.Зоригт нар, мөн 1996-1998 онд гурван жил дараалан Цагдаагийн академиас өөрөө биечлэн сонгож, чиглэлийн ахлахууддаа даатган дадлага хийлгэж ирээдүйн ажилтнуудаа бэлтгэж байсан нь одоогийн цагдаагийн шилдгүүд болох хурандаа Манлайбаатар, Очгэрэл, Буянбат, Отгонжаргал, Ууганбаяр, Дамдинцэрэн нарын нэрс хөвөрдөг.

Хурандаа бид хоёр цагдаагийн албан яриагаа жаахан хойш тавиад амьдралынх нь сонин үүх түүх, уулзаж учирч явсан домогт хүмүүсийн тухай хөөрөлдлөө. “Би чинь Халхын голын бүх баатруудыг танина, уулзаж байлаа” гэж хэлэх нь арга байхгүй “цаг түүхийн гэрч мөн юм даа” гэж бодогдсон.

-Монгол Улсын баатар, Залуу жанжин Ж.Лхагвасүрэн гуайгаас та ямар сургаал сонсож явав?

-Эргээд харах нь ээ, дурсамжтай, сургамжтай зүйл олон байх юм. Би Халх голын хэдэн баатруудыг бүгдийг нь сайн танина. Зарим нь манай аавтай найз байлаа. Гонгор баатар, Дандар баатар, Төмөрбаатар, Чогдон баатар. Мөн эх оронч Балдан, Гэндэн гээд үнэхээр гавъяатай, түүхтэй хүмүүс. Балдан гуай манайд цагдаа байсан. Насаараа ажил хийгээгүй, тагнуулын газрын даалгавраар хилийн наана цаана үүрэг гүйцэтгэж явсан хүн. Хожим тэтгэвэртээ гарах гэтэл ажилласан жил нь хүрдэггүй. Ингээд манайд цагдаа хийж ажилласан жилээ гүйцээж байсан. Их гоё гоё юм ярьдаг өвгөн байсан. Одоо би харамсдаг юм. Аавынхаа яриаг, тэр домог түүх болсон баатруудын яриаг ухаж төнхөж ярилцаж байсангүй. Толгойд орчихлоо гэж бодон, өөрийгөө ингээд түүх ярьдаг өвгөн болчихно гэж боддоггүй байж. Тэр өвгөдөө мөнх юм шиг санаж байжээ. Залуу жанжин Лхагвасүрэн гуай улсын ургацын комиссын гишүүн. Намар бүр ургац хураалтын үеэр Халх голд очоод тариа хураалт дуустал яс сууна даа. Тухайн цагт сумын машинтай дарга нартаа мал аж ахуйн ферм, хадлангийн бригад, тариа бригад нэг нэгийг хариуцуулдагын нэг нь би байв. Нэг удаа Лхагвасүрэн генералд хань болон чоно харах санаатай уулын орой дээр сууж байтал залуу жанжин халуун савтай цайгаа гаргаж ирлээ. Надад аяга байдаггүй, халуун савныхаа таганд цай хийж өгөх зуураа “Цэргүүдэд хөнгөн цагаан аяга, тавганд хоол цайг нь яагаад уулгадгийг мэдэх үү” гэж асуулаа. Би хагарахгүй болохоор л тэр байх гэтэл биш ээ, хөнгөн цагаан аяганд халуун цай уусан хүний уруул ам гэмтдэггүй, наад зах нь хомхой долоохгүй, хагарч шархлахгүй гэж хэлсэн. Тэр яг үнэн. Халх голын тариаланчид хөнгөн цагаан аяганд цай уудаг болсноосоо хойш ам хамар нь хагарч гэмтэхээ больсон юмдаг. Залуу жанжин олон л юм ярьж байснаас энэ л сэтгэлд тод үлдсэн байна. Хурандаа бид хоёрын хөөрөлдөөн, тэмдэглэлийн эхний хэсэг ингээд шувтарч байна. Дараагийн дугаарт Лувсангомбо сайд, Бугын Дэжид генералын тухай мөн С.Зоригийн хэрэг гээд олон сонирхолтой сэдвээр өрнөх болно.

“Нэг ангийнхан” буландаа энэ удаа Булган аймгийн төвийн Нэгдүгээр арван жилийн сургуулийг 1990 оны цагаан морин жилийн хавар төгссөн ангийнхныг хүндэтгэн онцолж байна. Тэртээ наян оны намар 36 сурагч 1А бүлэгт хуваарилагдан нэг ангийнхан болж энэхэн амьдралын нэгэн сайхан түүхээ бүтээсэн тэд өнөө жил сургуульд анх орсны 40, сургуулиа мөнгөн хонхны дуутай төгссөний 30 жилийн ойтойгоо учран золгож байна. Алтан номын А үсэг анх зааж эрдмийн их аянд дөрөөлүүлсэн ачит багш нь Д.Раднааханд гэж элгэмсэг зөөлөн, сайхан хүн байжээ.

Тус ангийнхны үүх түүх, харгуй замын эргэн сөхөхүйд хэд хэдэн зүйлээр онцлог байх юм. Хамгийн гол нь хоорондоо маш эвсэг, эелдэг, нэгнээ гэх халуун сэтгэл нь бүгдээс нь мэдрэгддэг нийтэч хамт олон. Мөн арван жилийн сурагч ахуй бүгд ижил тэгш сурлагатай, бусдаасаа онцгойроод эс бөгөөд бусдаасаа хоцроод байх зүйлгүй нэгэн зэрэг урагшилж хичээл сурлагадаа болоод бүхий л зүйлдээ давшилж чаддаг ийм л анд нөхөд юм билээ. Түүнийх нь илэрхийлэл олон зүйлээр хэмжигдэнэ. Анги хамт олноороо манлайлагч гэдгээ бага балчир наснаасаа харуулсан байна. Тухайлбал, хоёр, гуравдугаар ангийн сурагч ахуйдаа буюу 1982, 1983 оны монгол хэл, унших бичгийн олимпиадад түрүүлж байсан гээд бодохгүй юу. Мөн наян зургаан онд ангиараа зохион бичлэгийн улсын олимпиадаас хүрэл медаль авч, багш нарыгаа сургуулийн хамт олноо баярлуулж байсан удаатай.

Анги ангийнхны дурсамж дурдатгал түүхийг аваад үзэхээр заавал ч үгүй нэг онцлог харагддаг.

Энэ ангийнхныг амьдаа нарын ангийнхан гэж хэлж болно. Хичнээн ч олон ижил нэртнүүдтэй байсан юм бэ дээ. Хоёр Батсайхантай, нэг нь Баттулгын Батсайхан нөгөө нь Дамдинсүрэнгийн Батсайхан. Б.Батсайхан нь улс төр олон нийтийн байгууллагын ажлыг олон жил нэр төртэй хийж иржээ. Монголын залуучуудын холбооны Эрдэнэт хот дахь нарийн бичгийн дарга, Иргэний Зориг намын хэрэг эрхлэх газрын дарга гээд намтар цадиг нь үргэлжлэх аж. Д.Батсайхан нь болохоор Монголын жүдо бөхийн холбоонд ажилладаг, “Алдар” спорт хороонд багш дасгалжуулагчийн албатай. Тэдний ангиас төрийн дээд шагнал Алтан гадас одонгоор одоогийн байдлаар хоёр эрхэм шагнуулаад байгаа нь хоёр Батсайхан юм гэнэ. Мөн Цэдэн-Ишийн Батжаргал, Даваасүрэнгийн Батжаргал гээд эрэгтэй эмэгтэй хоёр Батжаргалтай. Бас эрэгтэй, эмэгтэй хоёр Лхагвасүрэнтэйгээс Д.Лхагвасүрэн нь Булган аймгийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын санхүүгийн албан хариуцлагатай алба хашиж байна. Эл бүсгүй ангийнхаа эвлэлийн дарга, бүлгийн дарга байсан гэдэг. Аав нь Дэмчигбал гэж Булганы Эрүүл мэндийн газрын дарга байсан, үндсэндээ даргын даамал охин. Мөн эрэгтэй, эмэгтэй хоёр Мөнхбаяртай. Ширчиндоржийн Мөнхбаяр, Усны аж ахуйн Манлай инженерийн хүү Мөнхбаяр гээд тэд овог нэртэй нь нэрлэнэ. М.Мөнхбаяр Францад гэр бүлээрээ сайн сайхан амьдарч байгаа гэсэн. Амьдаа нар ингээд дуусахгүй, цаана нь бас хоёр Дэлгэрмаа байгаа. Ч.Дэлгэрмаа нь холын Америкт гэр бүлээрээ амьдарч буй аж. Ангийн дарга нь гавьяат Могойтор гуайн хүү Цогбадрах. Бизнес хийгээд маш амжилттай яваа гэж нөхөд бахдал дүүрэн хэлнэ билээ.

Бүгд ижил тэгш сурлагатай ч улаан онцын эзэн гэж байлгүй хаачихав. Тэр нь арван жилээ алтан медальтай төгсөж хамт олноо баярлуулсан Мишигийн Мөнхбат. Аав нь математикийн багш, ээж нь Булганы Цэрэнпил гэж гавьяат багш бий. Хоёр багшийн сурлага сайтай хүү тэрээр цэл залуухнаараа бурхан болж нөхдийнхөө дунд орон зайгаа орхиод, сэтгэлд нь харуусал үлдээгээд буцжээ, хорвоогийн жам яалтай. Ангийн эрэгтэй, эмэгтэй гэлтгүй бүх хүүхэд дундаас хамгийн нямбай нь Б.Батсайхан гэдгийг нөхөд нь санал нэгтэй хэлдэг гэж байгаа. Багын нямбай, юманд яс, төлөвлөгөөтэй сүрхий хүүхэд байжээ. Тэр нь ч амьдрал дээр үр нөлөөгөө үзүүлж залуучуудын байгууллага, нам улс төрийн байгууллагыг удирдахад хөрс суурь нь болсон байна. Нямбай, сүрхий нэгэн байхад бас сахилгагүй барам гэж бий. Хамгийн сахилгагүй хүүхдийн тоонд Сумсур нь орно. Одоо аймагтаа хувиараа ажил эрхлээд явж байна.

Булганы Сайханы Нямсүрэн гэж цэрэгжилтийн багшаар удирдуулж аравдугаар ангиа төгссөн тэд Раднааханд багшаас Долгормаа гэж орос хэлний багшийн гар дээр дараа нь зургийн Даариймаа, мөн Галя гээд хүндтэй багш нарын гар, сэтгэл дамжсанаа хэлсэн. Химийн Батчимэг, орос хэлний Нарантуяа, дунд ангид байхад хичээл зааж байсан алдарт хар Жийгээ буюу Жигжид багш, буурал Бадрах багш, түүхийн Бадарч, Дугаржав, хэл уран зохиолын Дэмбэрэлдорж гээд алдартай, Булган хангайдаа домог болсон, тухайн цагийн нэрийн хуудас багш нараар хичээл заалгаж байснаараа бахархдгаа нуугаагүй. “Бид чинь аравдугаар ангиа төгсөхдөө Монголын нийгмийн задралтай нүүр тулсан даа” хэмээн сонирхуулсан. Энэ бол яалт ч үгүй амьдралын үнэн. Ерэн оны цагаан морин жилийн хувьсгал ид өрнөж байх тэр хавар арван жилээ төгсөж ажил амьдралын гараатайгаа золгосон тэд нийгмийн задрал, дуулиан шуугиантай улаан нүүрээрээ тулсан хүмүүс. Барьц алдах үе байсан гэдэг. Үндсэндээ нийгмийн шуурганд өртөж гадаадын сургуульд авсан хүүхдүүд хүртэл тухайн сургуульдаа явж чадаагүй, улсын сургуулиас ч завсардах байдалд орж байжээ. Бүгд их, дээд сургуулийн хуваарь авсан ч сургуулиа бүрэн төгссөн нь ховор гэдэг. Зөвлөлтөд инженерийн сургуулийн бэлтгэл, Германд инженерийн сургуулийн бэлтгэл зэргийг авч байжээ. Олон улсын харилцааны чиглэлээр сургууль авсан ч сургуульдаа явж чадаагүй байна. Өнөө нийгмийн шуургатай холбоотой. Ерэн оноос өмнө улсын зардлаар гадагшаа сургуульд байсан асуудал шувтарч тэр хэдийг “үүр”-нээсээ нисэхэд сургалтын төлбөрийн асуудал дэгдсэн, дээрээс нь нийгмийн байдал, ард иргэдийн ахуй амьдрал ямар байсан цаг билээ, тэр бүхэн нөлөөлж таарна. Наймдугаар ангиа төгсөөд техникум аваад явсан нөхөд нь бүгд мэргэжил эзэмшиж сайн сайхан амьдарч явааг хэлж байна.

Арвын “А”-гийнхан жил бүр уулзацгаадаг. Хүний тоо хамаарахгүй, уулзмаар цагтаа хэдийд ч уулздаг гэнэ. Зарим нь ажил албатай, зарим нь гадаадад амьдарч байгаа. Гэхдээ бүгдийнх нь зүрх сэтгэл хамт, ёстой элэг нэг гэдэг шиг сэтгэл нэг халуун дотно байдаг. Уулзалтын ажлыг гол нугалж зохион байгуулдаг хүн нь Хишигдүүрэнгийн Саранчимэг, мөн Эрдэнэт үйлдвэрт амжилттай ажиллаж байгаа Ариунцэцэг буюу ангийн нөхөд нь Ариунаа гэж дууддаг “сурагч охин” нь байна. Ариунаагийнх нь өвөө Нацагаа эмч гэж сайхан хүн байжээ. Сараа, Ариунаа хоёр нь тэгэхээр гол зохион байгуулагч байх нь. Уулзаад суухаараа бүгдийнх нь нүд нь гэрэлтчихсэн, зүрх сэтгэлд нь багынх нь хиргүй тунгалаг, ариун сайхан дурсамж дурдатгал санагдаж, Ачуутын голынхоо ус нь харзлан мэлмэрсэн хаврыг, Зүүн түрүүний голын сайхан дурсамжийг сэргээх нь мэдээж. Хөрөө рам, цаг уурын тийшээ хөөцөлдөн гүйцгээж, эрхлэлдэн тоглож, жаргалтай нь аргагүй бага насаа үдэж тэр л сайхан газруудад хичээл номоо уншиж, шалгалт шүүлэгтээ бэлдэж байжээ. Дугуй унаж Чачиртын гол, тэр сайхан уул ус руу явдаг байснаа ч хуучилсан. Хамгийн дурсгалтай, хөөр баяртай сайхан мөч маань Жаргалантын зусланд өнгөрсөн дөө гэв. “Нанзадын Хишигдорж гэж Пионерын ордны багш маань байна. Тэнд чинь шүлэг найргийн тэмцээн уралдаанд хүртэл оролцож байлаа” гэх даруйд Б.Батсайхан “Би чинь энэ цагийн нэртэй яруу найрагч, зохиолч, Зохиолчдын хорооны дарга байсан Ц.Буянзаяагийн багш нь байлаа шүү дээ” гээд инээд алдсан юм. Ц.Буянзаяа яалт ч үгүй наймдугаар ангийн сурагч Сайхан сумаас, үндсэндээ хөдөөнөөс ирээд Батсайханд хандаж “Би чамаар шүлэг зохиол заалгая” гэх утгатай үгс хэлж ойр дотно явсан нь үнэн юм гэнэ лээ.

Есдүгээр ангид байхад Орхон сумаас шилжиж ирсэн Энхболд нь лам болсон. Булганчуудын бараг л даасан лам нь гэж болохоор буян төгс тэр хүн энэ ангийн хүүхэд. “Энхболд лам найз маань бид бүхний чаргаар гулгадаг байсан Ачуутын голын тэр сайхан ууланд хийморийн овоо босгосон. Багадаа гулгаж, багын дуугаа хадааж үлдсэн тэр сайхан ууланд овоо босгон биднийхээ адис жанлав, сүлд хийморийг оршоосон. Бид бүхэн тэр овоондоо сүслэн залбирдаг. Тийм нэг шүтээнтэй болгосонд Энхболд найздаа баярладаг” хэмээн илэрхийлсэн. Баатарын Ганзориг, Цогбадрах хоёр спорт талаа, Б.Батсайхан, Бадам-Арилдыгийн Бямбаа хоёр нь урлаг соёлын талаа аваад манлайлаад явдаг байж. Сонирхолтой нь энэ ангид улс төрийн дууны “Мөнгөн чавхдас” гэж хамтлаг байсан гэнэ. Ийм л нэг эвсэг дулаахан, үргэлжид биенээ үгүйлэн санаж, тэр даруйдаа уулзан баярлалдаж, амьдралын сайхныг хуваалцдаг ангийнхны тухай товчхон өгүүлэхэд ийм байна.

Австрали улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд, эрхэмсэг ноён Дэйв Воусэнтэй ярилцлаа.Тэрээр Австралийн Гадаад хэрэг, худалдааны яаманд умард Солонгосын асуудал хариуцсан хэлтсийн даргаар ажиллаж байсан. Мөн Вьетнам болон Порт-Морсби хот дахь Австралийн ЭСЯ-нд өндөр алба хашиж байсан туршлагатай дипломатч юм. Ноён Элчин сайдтай УИХ-ын сонгуулийн өмнөхөн ярилцсанаа хүргэе.

-Ноён Элчин сайд танд энэ өдрийн мэндийг хүргэе. “Өдрийн сонин”-ы урилгыг хүлээн авч ярилцаж буйд талархаж байна. Австрали улсаа төлөөлж Монгол Улсад суух Элчин сайдын албыг хаших болсноо хэрхэн хүлээж авсан бол. Яриагаа эндээс эхлэх үү?

-Өглөөний мэнд. Австрали Улсаа, Монгол Улсад төлөөлж Элчин сайдаар ажиллах болсноо маш баяртай хүлээж авсан.

Би өөрийгөө энэ дэлхий дээр хамгийн сайхан ажлыг хийж байгаа хүн гэж боддог. Манай хоёр улс ижил үнэт зүйлстэй, аль аль нь газар нутгийнхаа баялагт түшиглэдгээрээ ижил. Хүмүүс нь алиа хошин зантай, бусадтай илэн далангүй чин сэтгэлээсээ харилцдгаараа адил төстэй. Иймээс Монгол Улсад Австрали улсыг төлөөлөн ажиллах амархан бөгөөд сайхан байдаг. Ижил үнэт зүйлстэй тул хоёр орны харилцаа гүнзгийрэн хөгжиж байгаа нь таатай. Миний бие дипломат албанд очих хүртлээ багагүй урт зам туулсан. Боловсрол, залуучуудтай ажиллах, банк санхүү, олон улсын харилцаа гээд олон зүйлийг ихэд сонирхдог учир надад энэ ажил их таалагддаг. Элчин сайдын хувьд өдөр бүр эдийн засагт хамааралтай олон чухал асуудалд анхаардаг, бодит дэмжлэг үзүүлэх, бизнесийн үйл ажиллагааг нь тэлэхэд туслах талаар бизнесийн төлөөлөгч болон томоохон компаниудтай уулзах, Монгол Улсад болж байгаа сонгуулийн кампанит үйл ажиллагаанд дүн шинжилгээ хийх, “КОВИД19”цартахал зэрэг олон асуудалд анхаарч эрүүл мэндийн салбарын үйлчилгээ, тогтолцоонд үзүүлж байгаа нөлөө зэрэг цаг үеийн асуудлуудад хариу арга хэмжээ авах хэрэг гарна.

Ер нь олон салбар, чиглэлийн асуудлуудад няхуур, гүнзгий оролцож байж Элчин сайдын яамны ажил үр дүнтэй болно. Дипломат алба үр дүнтэй байхад, мөн бүс нутагтаа эерэг нөлөө үзүүлэхийн тулд бидэнд хүчирхэг эдийн засаг, хүний эрх, чөлөө, ил тод, чөлөөт худалдааг хангасан хүчирхэг дүрэм, хэм хэмжээ хэрэгтэй. Энэ тал дээр манай хоёр улс санал нэгтэй учраас их сайн түнш болж, сайн хоршин ажилладаг гэдгийг дуулгах нь зөв болов уу.

-Гадаад харилцааны сайд Д.Цогтбаатартай “Ковид-19”-ийн асуудлаар уулзсан байсан. Уг уулзалтын үр дүнгийн талаар сонирхож байна?

-Бид төр засгийн сайд, бизнесийн удирдлагуудтай тогтмол холбоотой ажилладаг. Монголын Засгийн газрын гишүүн, сайдуудтай уулзаж эдийн засаг, олон улсын харилцаа, уул уурхай, нийгмийн хүрээнд болон хоёр орны харилцааны олон асуудлын талаар санал солилцон яриа өрнүүлдэг. “Ковид 19”ийн асуудлаар Монголын Засгийн газарт баяр хүргэж, хүн амаа хамгаалах, хорио цээрийн ажлыг маш үр дүнтэй зохион байгуулсныг хүлээн зөвшөөрч байгаагаа илэрхийлсэн. Монгол Улс уг өвчний цар тахлыг дотооддоо алдаагүй байгааг сайшаах ёстой. Энэ бол маш том амжилт. Харин одоо бүх улс орны төр засагт цар тахлын улмаас хэрэгжүүлсэн хоригоо хэрхэн сулруулж тавих, ашигт малтмалын экспортын ачаа болон хүн тээвэрт хил бүсээ хэзээ нээх, энэ бүх арга хэмжээг ямар шат дараалаар авах, гэхдээ хориг тогтоосны ачаар тогтоосон хамгаалалтаа алдагдуулахгүйгээр хөдөлгөөнд орох асуудал тулгарч байгаа. Энэ асуудалд Австрали улс ч хариулт хайсаар байна. Гэхдээ цаашдаа хорио цээрээр бий болсон хамгаалалтыг алдагдуулахгүйгээр эдийн засгаа сэргээхийн тулд зарим арга хэмжээг сулруулах нь зүйтэй байх. Эрсдэлийг байнга хянах хэрэгтэй, түүнчлэн эдийн засгийн хэрэгцээ болон нийгмийн эрүүл мэндийн хэрэгцээг тэнцвэртэй авч явахын тулд байнга үнэлгээ хийх шаардлагатай байна.

-“Ковид-19”-ийн цар тахлын улмаас Австралийн эдийн засаг ямар байна, уул уурхайн компаниуд зогсонги байдалтай байна уу?

“Ковид19”ийн үр нөлөөгөөр дэлхийд тэргүүлдэг олон компаниуд ажлын байраа хумьж, хил хооронд үйл ажиллагаа явуулдаг групп, компаниудад хүндрэл учирч байгааг бид цаг үеийн мэдээллээс харж байгаа. Аялал жуулчлал, олон улсын боловсрол, урлаг гээд бүх газарт нөлөөлөл нь туссан. Уул уурхай, эрдэс баялгийн салбар угаасаа мөчлөгтэй явагддаг, тэрнээс биш зогсонги байдалд орсон зүйл байхгүй. Дээшээ, доошоо хэлбэлзэх эдийн засгийн хөдөлгөөн, урсгалд Австралийн компаниуд дасан зохицсон гэж хэлж болно. Австралийн компаниуд Австрали ч гэлтгүй дэлхийн хаана үйл ажиллагаа явуулахаасаа үл хамааран хамгийн түрүүнд эрхэмлэдэг зарчим бол аюулгүй байдал. Тийм учраас Австралийн компаниудад “Ковид”той тэмцэх, хүмүүсээ түүнээс хамгаалах нь нэн тэргүүний асуудал бөгөөд энд үйл ажиллагаа явуулж байгаа бизнесүүд зохих арга хэмжээг үр дүнтэй хэрэгжүүлж байгааг харахад таатай байдаг.

-Манай хоёр улс 1972 онд албан ёсоор дипломат харилцаа тогтоосон байдаг. 2017 онд 45 жилийн ойгоо тэмдэглэж байсан. Харин ерэн оноос хойш буюу Монгол Улс ардчилал, чөлөөт эдийн засгийн тогтолцоонд шилжсэнээс хойш хоёр улсын харилцаа улам бэхэжсэн гэж үздэг юм билээ. Энэ тал дээр Элчин сайд таны бодлыг сонсох гэсэн юм?

-Монгол Улс ардчилал, чөлөөт зах зээлийн нийгэм рүү энх тайвны байдлаар шилжсэн байдаг. Дэлхийн хэмжээнд аваад үзвэл Монголын ардчилал залуу үе шатандаа явж байгаа бөгөөд бүс нутагтаа өвөрмөц. Ардчиллын институциуд, ардчилсан үйл явц улам бүр бэхжиж байна. 30 жилийн дараа ардчиллын гол тулгуур болсон зүйлс буюу парламентын засаглал, бие даасан, хүчирхэг хэвлэл мэдээлэл, иргэний нийгэм, шүүх засаглалыг төсөөлөөд үзвэл эдгээр ардчилсан институциуд улам бэхэжсэн байгаасай гэж хүснэ. Байгалийн нөөц баялгаас хүртээлгүй, Монголтой харьцуулбал боловсролын түвшин доогуур,байнга зөрчил мөргөлдөөн болж байдаг улсууд олон бий. Нөөцгүй, зах зээлээс алслагдмал, хүчин чадавх муу учраас эдгээр оронд бүрэн дүүрэн хөгжихөд хүндрэлтэй байдаг. Монголын ард түмэн гайхалтай. Хүн ам цөөхөн ч маш ухаалаг, боловсролын түвшин өндөр, нийтээрээ бичиг үсэгтэй. Та нар Азид хамгийн томд тооцогдох зах зээлүүдэд ойрхон байдаг учраас олон орны атаархлыг хөдөлгөхөөр. Манайхтай байршлаараа ойр хөршүүд буюу Номхон далайн арлын орнууд алслагдмал байршилтай, газарзүйн хувьд холбоос муу учраас тээвэрлэлтийн зардал өндөр, зах зээлд нэвтрэхэд маш хүнд. Монгол Улс байгалийн нөөц баялаг дээр ч, хүний нөөц баялаг дээр ч ямар нэгэн хомсдол байхгүй. Манай хоёр орны харилцаа боловсрол, уул уурхай төдийгүй батлах хамгаалах салбарт явуулж буй хамтын ажиллагаагаар улам бэхжиж байна. Австралийн бизнесүүд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт авчрахаас гадна технологи, инноваци нэвтрүүлэх байдлаар энэхүү харилцаа холбоог бэхжүүлэхэд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэж байна.

-Элчин сайд та Монголын тухай нэлээдгүй судалж буй нь анзаарагдлаа. Ардчиллын үнэт зарчмууд, шүүх засаглал, хэвлэл мэдээллийн тухай хүртэл дүн шинжилгээ хийжээ…?

-Монголд Элчин сайдаар томилогдож ирэхээсээ өмнө би Монгол Улсын тухай мэдээлэл, ойлголттой болсон байсан. Миний ажиллаж байсан бусад оронд суугаа Монголын Элчин сайдууд зэрэг олон хүнтэй хамт ажилласан. Тухайн үед авсан ойлголт, мэдээлэл, Монголд ирээд нэг жил ажилласан хугацаанд нэг их өөрчлөгдөөгүй. Харин нэг өөрчлөлт нь гэвэл Монголын нөөц бололцоо илүү их юм байна гэдгийг мэдэрч байна. Үүндээ баяртай байгаа. Монгол Улсын цаашид хөгжих бололцоо, бизнесийн боломжийн гарцуудыг хараад Монгол Улсад суугаа Элчин сайдын хувьд улам урам зориг төрж байна. Улс орон хөгжихөд юуны түрүүнд ямар өөрчлөлт хэрэгтэй гэдгээ монголчууд мэдэж байгаа. Харин түүнийгээ ажил хэрэг болгож, сайн үр дүнд хүрэх нь туйлаас чухал.

-Австрали, Монгол улсын аль аль нь байгалийн арвин их баялагтай. Олон улсын эдийн засагчдын ихэнх нь Монгол Улсын эдийн засагт хөгжих томоохон боломж бий гэж дүгнэдэг. Гэвч Монголд энэ боломж үр дүнгээ хараахан мэдрүүлээгүй л байна. Монголын хөгжлийн гарцыг гадны хүний нүдээр хэрхэн харж байна вэ?

-Манай хоёр орон хоёуланд нь боломж бий гэдэгтэй санал нэг байна. Хоёулаа байгалийн арвин нөөц баялагтай. Хоёулаа хүн ам шигүү биш тархай, газар нутгийн хувьд өргөн уудам. Тийм учраас сэргээгдэх эрчим хүч буюу нар, салхи, салхины эрчим хүчийг ашиглах тал дээр асар их боломжтой. Австрали улс хүн ам харьцангуй жижиг, эдийн засгийн хэмжээ дунд зэрэгт орох учраас гадны хөрөнгө оруулалт чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.Гадны хөрөнгө оруулалтгүйгээр хөдөө аж ахуй болон уул уурхайн салбар дахь боломжоо бүрэн ашиглаж чадахгүй байсан. Бид эдийн засгаа өсгөх, бүтээмжийг нэмэгдүүлэх, илүү сайн үйлчилгээ хүргэхийн тулд төрийн үйлчилгээнүүдээ хувьчилсан. Төр засаг, төрийн албан хаагчид олон ажлыг сайн гүйцэтгэж чадна. Гэхдээ бизнесийг хувийн хэвшил зах зээлийн өрсөлдөөний зарчмаар илүү үр дүнтэй бөгөөд эцэстээ ашигтай ажиллуулдаг гэдэг дээр бид бүгд санал нэгдэж болно гэж бодож байна.

Миний бодлоор, Монгол Улсыг гадны хөрөнгө оруулагчдыг урьдаг, хүндэлдэг, тэдний эрх ашгийг хамгаалдаг орон байгаасай гэж гадны хөрөнгө оруулагчид харж байгаа болов уу. Австралийн туршлагаас жишээ татахад Австралийн төр засаг, төрийн албан хаагчид уул уурхай ажиллуулахдаа тааруухан гэдгээ харуулсан. Энэ бол хувийн хэвшлийн хийдэг ажил. Засгийн газар тогтвортой, олон улсын хэмжээнд өрсөлдөхүйц дүрэм журам гаргах, өрсөлдөөнт татварын орчин бүрдүүлэх, дотоодын ба гадаадын хөрөнгө оруулалтын үндэс суурийг тавихад анхаарах нь зүйтэй. Тэгээд хувийн хэвшил эрсдэл, ашгаа тооцсоны үндсэн дээр хөрөнгө оруулах, шийдвэр гаргах боломжийг нь олгох хэрэгтэй. Бидэнд байгалийн баялаг, өндөр ур чадвартай ажиллах хүчин бий. Австралийн цалин хөлс бусад улсынхаас харьцангуй өндөр бөгөөд бид олон улсын хэмжээнд өрсөлдөх чадвартай байхад анхаарах ёстой байдаг. Бусад оронтой өрсөлдөхдөө тогтвортой бодлого, татварын орчин бүрдүүлж, бизнесүүдэд эрсдэлдээ тохирсон ашиг олох боломж олгодог. Мөн бид гадаадын хөрөнгө оруулалтаас хамааралтай учраас найрсаг ханддаг. Монголд бас тийм шинж ажиглагдаж байна. Монгол Улс эдийн засгийн тэс өөр загвар буюу хувийн хэвшил (төр биш) ажил олгож, төр засаг нь дүрэм тогтоодог тогтолцоонд шилжээд хэдхэн арван жил өнгөрсөн. Тавин жилээр бодоод үзэхэд өмнө нь дурдсанчлан жил ирэх тусам институциуд бэхжиж, хөрөнгө оруулалтын орчин ч илүү өрсөлдөх чадвартай болж байгаа тул ерөнхий чиг хандлага эерэг талдаа байна.

-Дараагийн асуулт Австралийн Засгийн газраас Монголд үзүүлж ирсэн буцалтгүй тусламж, Австралийн компаниудын хэрэгжүүлж ирсэн төслүүдийн тухай байна?

-Бид монголчуудад өрсөлдөөний зарчмаар тэнцэн Австрали улсад магистр зэрэг эзэмших сургалтад хамрагдах боломжийг олгодог тэтгэлгийн хөтөлбөрийг их амжилттай үр дүнтэй хэрэгжүүлж байгаа.Түүнчлэн Монгол Улсын уул уурхайн салбарын хууль дүрэм боловсруулах, хэрэгжүүлэх үүрэг бүхий байгууллагуудад дэмжлэг үзүүлдэг Австрали, Монголын олборлох салбарын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлдэг. Уг хөтөлбөр ТББ, иргэний нийгмийг дэмжиж, олборлох салбарын бизнес, бусад хандивлагч нартай ойр нягт ажилладаг. Монгол Улсад ажиллаж байгаа австрали компаниудын тухайд Австралийн худалдааны танхимтай бид хамтран ажиллаж, дэмждэг. Уг байгууллагын гишүүнчлэлд энд үйл ажиллагаа явуулж байгаа хоёр зуугаад Австрали компани ордгоос нэлээд нь олборлох салбарт ажилладаг бөгөөд Оюу толгой зэрэг томоохон төслүүдтэй хамтран ажиллаж байна. Австралийн компаниуд хийн салбарыг хөгжүүлэхэд ч түншлэн ажиллаж эхлээд байна. Монгол Улсын эдийн засагт хувь нэмэр оруулж байгаа Австралийн компаниудаараа бид их бахархдаг. Тэд зөвхөн хөрөнгө мөнгө төдийгүй техник технологи, ур чадвар, туршлагаа авчирдаг. Монголд хөрөнгө оруулалтын орчин хэчнээн ойлгомжтой тодорхой, тогтвортой байна, тэр хэрээр Австралийн компаниуд хөрөнгө оруулах сонирхолтой байгаа. Манай буцалтгүй тусламжийн хөтөлбөр Монгол Улсын нөөц баялгийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх бизнесийн орчныг бүрдүүлэх, хүний нөөцийг нь тасралтгүй хөгжүүлэхэд голлон анхаардаг.

-Австрали улс 2003 оноос хойш Элчин сайдын яамаараа дамжуулан “Бичил төслийн хөтөлбөр” хэрэгжүүлж байгаа. Уг хөтөлбөрөөр дамжуулан Монгол Улсын хөгжилд онцгой хувь нэмэр оруулж байна. Одоо яриагаа бичил төсөл хөтөлбөр рүү хандуулъя?

-Бичил хөтөлбөрөөр дамжуулан хийж байгаа ажил миний дээр дурдсан бодлого, тэргүүлэх чиглэлд бүрэн нийцдэг. Австрали улс, манай тусламжийн хөтөлбөр ардчилсан институциудыг бэхжүүлэх, бүх нийтийн төлөө хүний эрхийг хөхиүлэн дэмжих, хариуцлага, ил тод байдлыг хангаж байгаа байгууллагуудад дэмжлэг үзүүлэхэд чиглээсэй гэж хүсдэг. Одоогийн байдлаар 20 жилийн хугацаанд уг хөтөлбөрт гурван сая доллар зарцуулсан байна. Долларын хэмжээ нь бага, бичил төсөлд чиглэсэн хөтөлбөр боловч зөв газраа амжилттай хөрөнгө оруулалт болж чаддаг.

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд туслах, хүчирхийлэлд өртсөн хүүхэд эмэгтэйчүүдийг хамгаалах, архины хамааралтай хүмүүсийг нийгэмшүүлэх гээд нийгмийн аль л эмзэг давхарга бүрт танай хөтөлбөр хүрч ажиллаж байна. Энэ бүхэн чинь нийгэмд гэгээ гэрэл авчрах юм?

-Та “Бичил хөтөлбөрийг” гэрэл гэгээ авчирч байгаа гэж тодорхойлсон нь таалагдлаа. Сонирхолтой өнцгөөс харжээ. Өнөөдөр хүний эрх гэж ярихдаа бид тодорхой шинж чанараар ангилсан хэсэг бүлэг хүнд хамаатай юм шиг ойлгох гээд байдаг. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн эсвэл бэлгийн тодорхой баримжаатай иргэн гэсэн тодорхойлолтын цаана хүн л байгаа шүү дээ. Бичил төсөл хөтөлбөрөөр хүний эрхийн тодорхой асуудлууд, нэмэлт бэрхшээл тулгараад байгаа газар таны хэлсэнчлэн гэрэл тусгадаг байх. Гол нь монголчууд, монгол байгууллагуудын хийж байгаа ажилд дэмжлэг үзүүлж байгаа гэдгийг хэлэх нь зөв болов уу. Үр дүнг сайжруулах, урам зориг бэлэглэх, ижил зорилготой бусад хүмүүстэй нэгдэн хамтрахад тус болох бичил тусламжийг энэ хөтөлбөрөөрөө дамжуулан бид өгдөг. Дэлхийн ямар ч орон, Австрали ч гэсэн төгс биш. Бидэнд ч гэсэн тэгш эрх, хүний түгээмэл эрхийг эдлүүлэх талаар асуудал тулгардаг. Бичил төслийн хөтөлбөр зүгээр зааж сургаад байх бус яг жинхэнэ амьдрал дээр, бодит хэрэгжилт рүү чиглэн анхаардаг. Энэ хөтөлбөрийн хүрээнд бид дэвшил, ахиц хийхээр хамтдаа суралцаж, хамтдаа урагшилдаг.

-Бичил төслийн хөтөлбөрт олон салбар, байгууллага хамрагддаг.

Хорт хавдрын өвчлөл өндөр, эмнэлгүүд ачааллаа дийлэхээ больж байгаа үед эрүүл мэндийн чиглэлд онцгойлон анхаарч байгаа нь талархууштай.

Эрүүл байх, эрүүл мэндийн үйлчилгээ авах нь хүний үндсэн эрх. Хавдар бол монголчууд төдийгүй австраличуудын дунд ч ихээхэн тохиодог аймшигт өвчин. Бид хуваалцаж болох чиглэлээр буюу хавдрын тодорхой төрлөөр урьдчилан сэргийлэх, эмчлэх туршлагаа хуваалцахад анхаардаг. Жишээлбэл, сүүлийн хорин жил бид Австралид арьсны хавдраас сэргийлэхийг зааж зөвлөн, урт ханцуйтай цамц өмсөх, нарны хамгаалалтын тос түрхэх ёстой, далайн эрэг дээр байнга биеэ наранд шарж болохгүй гэж анхааруулж байгаа. Бичил хөтөлбөрөөр бид умайн хүзүүний хорт хавдар, хөхний хорт хавдраас эмэгтэйчүүдийг яаж вакцинаар урьдчилан сэргийлэх үү, эрт үед нь яаж илрүүлэх үү гэдэг дээр хавдрын үндэсний төв болон тэргүүлэх эмч нартай хамтран ажиллаж байна. Эмч сувилагчид сайн сургагдсан, харин дараагийн алхам бол иргэдийг эрт илрүүлэх үзлэгт хамруулах. Тэгэхээр бид зөвхөн эрүүл мэндийн салбарынхантай ажиллаад зогсохгүй өөрсдийгөө хамгаалах, урьдчилан сэргийлэх ажилд оролцох иргэдийн зан үйлд нөлөөлөх хэрэгтэй. Үүнийг бичил төслөөр дэмждэг. Хүний папилома вирусийн вакцин умайн хүзүүний хорт хавдраас бүрэн сэргийлдгийг бид мэднэ. Австрали ч, Монгол ч энэ чиглэлээр зарим төслийг хамтран амжилттай хэрэгжүүлж байгаа.

-Энэ жил хичнээн төсөл хөтөлбөр хэрэгжиж байна вэ. Цаашид үргэлжлэх үү гэж хүмүүс их сонирхдог, үүнд хариулт өгөхгүй юү?

20192020 оны хувьд бид есөн төсөл хөтөлбөр санхүүжүүлсэн. Бичил хөтөлбөрийн давуу тал бол өрсөлдөөний зарчмаар шалгаруулалт явуулдаг. Өрсөлдөөний зарчим нь тодорхой, хамгийн шилдэг төслийг бид шалгаруулж санхүүжүүлдэг учраас бичил төсөл хөтөлбөр амжилттай хэрэгжих нөхцөл бүрддэг. Бид төслийг сонгон шалгаруулахдаа олон янзын салбар, байршлыг бодолцдог. Магадгүй бидний олж хараагүй өнцөг, сэдвийг хэн нэгэн иргэн, төрийн байгууллага олж харж, төсөл хэрэгжүүлж болно. Би нэрийг нь дурдахгүй, гэхдээ манай нэг төслийн ажилтан, оролцогчдод “КОВИД19″ийн хориг их хүчтэй нөлөө үзүүлсэн. Гэвч тэд бууж өгөлгүй үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлж, зохих арга хэмжээ авсан учраас төслийн ач холбогдол “Ковид19”ийн цар тахлын энэ үед улам хүчтэй мэдрэгдсэн. Урьдчилан хараагүй нэг үр дүн бол уг төслөөр хүмүүс бие биендээ дэмжлэг үзүүлж, төлөвлөөгүй үйл ажиллагаа нэмж хэрэгжүүлэн, түүнээсээ орлого олж, нэг өрх бүлд анхныхаа шинэ гэр худалдан авах боломжийг олгосон. Энэ төсөл амжилттай хэрэгжиж, үр дүн нь улам бэхэжсэн шалтгаан нь бид хүчирхэг манлайлалтай сайн түнш сонгосонд оршино. Австралийн Засгийн газраас санхүүжиж, ЭСЯ-аар дамжуулан хэрэгждэг Бичил төслийн хөтөлбөрийн дараагийн шалгаруулалтын дүнг удахгүй зарлах боломж гарна гэж бодож байна.

“Багшийн дээд” нэрээр түмнийхээ сэтгэлд хоногшсон багш мэргэжлийн боловсон хүчин бэлтгэж буй ууган сургуулийн эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлын талаар МУБИС-ийн эрдэм шинжилгээ эрхэлсэн дэд захирал, профессор Д.Наранцэцэгтэй ярилцлаа.

-Танд энэ өдрийн мэнд хүргэе. Та өөрийнхөө талаар товч танилцуулна уу?

-Миний бие тус сургуульд 1989 оноос хойш тасралтгүй ажиллаж байна. Дагалдан багшаас эхлээд багш, тэнхмийн эрхлэгч, салбар сургуулийн захирал, албаны дарга гээд бүхий л ажлыг хийж ирлээ. Өдгөө эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлыг хариуцсан дэд захирлаар ажиллаж байна. Анх 1989 онд ЗХУ-ын Ленинградын Их Сургуулийг түүхч, түүхийн багш мэргэжлээр онц дүнтэй төгсөж ирээд тасралтгүй 31 жил ажилласаар байна. Өнгөрсөн хугацаанд сургуулийнхаа үе үеийн захирлууд, багш нартайгаа мөр зэрэгцэн ажиллаж, сургуулийнхаа хөгжил дэвшил, шинэчлэлийн төлөө өөрийн хувь нэмрийг оруулж яваадаа сэтгэл хангалуун байдаг.

-Улс даяар элсэлтийн ерөнхий шалгалт явагдаж, төгсөгчид аль сургуульд ямар мэргэжлээр элсэх талаар шийдвэрээ гаргах гэж байна. Та сургуулийнхаа эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлын онцлог талыг танилцуулна уу?

-Юуны өмнө дунд сургуулиа амжилттай төгсөж элсэлтийн шалгалтаа өгч байгаа сурагчиддаа баяр хүргэж, амжилт хүсье. Монгол Улсын Засгийн Газраас хамгийн эрэлт ихтэй 5 мэргэжлийг зарласаны дотор Сургуулийн өмнөх боловсрол болон Бага ангийн багш нар багтаж байгаа. Өнөөдөр МУБИС нь сургалтын үйл ажиллагаагаа судалгааны үр дүнд үндэслэн зохион байгуулж байна. Манай сургуулиас санал болгож буй бакалаврын шатны хөтөлбөрүүд нь дотоод, гадаадын магадлан итгэмжлэх байгуулллагаар шалгагдан баталгаажсан чанартай хөтөлбөрүүд болно. Иймд МУБИС-д элсэн суралцах нь хамгийн зөв сонголт юм. Тус сургуульд өнөөдөр 500 гаруй багш нар бүтэн орон тоон дээр ажиллаж байгаагаас докторын зэрэгтэй багшийн эзлэх хувь 50 хувьтай байгаа нь үндэсний бусад их сургуулиудтай харьцуулахад өндөр үзүүлэлт юм.

МУБИС нь эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлаа үндсэн хоёр баримт бичгийн хүрээнд хийж гүйцэтгэдэг. 2024 он хүртэл баримтлах МУБИС-ийн Хөгжлийн бодлого, Эрдэм шинжилгээ, судалгааг хөгжүүлэх хөтөлбөр. Түүний дагуу судалгааны ажлын тэргүүлэх чиглэлийг Монгол судлал, Боловсрол судлал, Байгалийн ухаан гэж томъёолсон байгаа. Бүрэлдэхүүний 8 сургууль дээр хэрэглээний салбар шинжлэх ухааны чиглэлүүдээр судалгаа хийж, дэг сургуулид үүсч түүний индэр болсон эрдэм шинжилгээний бичгүүд тогтмол дугаараар хэвлэгдэн гарсаар байна.

-Танай сургууль бага насны хүүхдийн талаар ямар судалгаа хийдэг вэ? Танай дээр хүүхдийн хөгжлийн оношилгоо хийгддэг хэмээн сонссон юм байна. Та энэ талаар тодруулж өгнө үү?

-Тиймээ. Бид цэцэрлэг, бага ангийн багш нарыг бэлтгэхээс гадна тусгай хэрэгцээт боловсролын багш нарыг бэлтгэж байна. Иймд хүүхдийн хөгжлийг цогцоор судлах ажлыг хийж гүйцэтгэдэг хэмээн ойлгож болно. Тодорхой аргачлалаар хүүхдийн оюун ухааны хөгжлийг оношилдог, зөвлөгөө өгдөг хэд хэдэн төв манай сургууль дээр байгуулагдан ажиллаж байна. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэдтэй эцэг, эхчүүд мөн энэ төвтэй хамтран ажиллаж, эрт зөв оношилгоо хийлгэн хүүхдээ зөв тохирсон сургалтын арга барилаар хөгжүүлж эхлээд байна. Улсын хэмжээнд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийг оношлох, зөвлөгөө өгөх ажил орхигдсон тэр цоорхойг бид нөхөн ажиллаж байна. Тухайлбал: Японы Нагоягийн Их Сургуультай сүүлийн 4 жил бид хамтран төсөл хэрэгжүүлсэний үндсэн дээр “ Хүүхэд хөгжлийн төв” -ийг байгууллаа. Тус төв нь оюун ухааны Танака-Бинет сорилыг нутагшуулж, монгол хүүхдийн хөгжлийг оношилж байгаа нь шинэлэг үйл ажиллагаа хэмээн тооцогдож байна. Цаашид бид тус төвийн үйл ажиллагааг өргөжүүлж, улсын хэмжээний хүүхэд хөгжлийн хүрээлэн болох зорилт тавин ажиллаж байна.

-Танай сургуулийг судалгааны хүрээлэн байгуулах гэж байгаа хэмээн сонслоо. Та энэ талаар товчхон мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Хөгжил гэдэг нь өрсөлдөөний замаар явагддаг зүй тогтолтой үйл явц учир хэн түрүүлж сэтгэнэ тэр нь зах зээл дээр хүлээн зөвшөөрөгддөг. Боловсролын салбар дахь өрсөлдөөн ч мөн адил. Өнөөдөр МУБИС-ийн хэмжээнд нийт 10 төв үйл ажиллагаа явуулж байна. Иймээс бид судалгааны төвүүдийг нэгтгэж, үйл ажиллагааг өргөжүүлж судалгааны хүрээлэн байгуулах ажлыг эхлүүлээд байна. Бид Хүүхдийн хөгжлийн судалгааны хүрээлэн байгуулах бэлтгэл ажлыг хангахын зэрэгцээ тус хүрээлэнг монгол хүүхдийн бие, хэл, сэтгэхүйн судалгааг улсын хэмжээнд цогц байдлаар судалдаг тэргүүлэх хүрээлэн болгох бэлтгэл ажлаа хангаад байна.

-Сурагчдын инженерийн боловсролыг дэмжих талаар танай сургууль мөн Японы талтай олон жил хамтран ажиллаж байгаа, маш хэрэгтэй багажууд өөрсдийн хүчээр үйлдвэрлэж улс даяар нийлүүлдэг туршлагатай гэсэн. Энэ талаар та тодруулна уу?

-Бидний амьдарч байгаа эрин үед аж үйлдвэрийн дөрөв дэх хувьсгалын тухай ярьж байна. Хүн төрөлхтөн хиймэл оюун бүтээж эхэлж байна. Шинжлэх ухаан технологийн ололт амжилт минут секундээр хэмжигдэж байна. Хүүхдийг бага наснаас нь инженер тэр дундаа робот электроникийн ертөнцтэй нөхөрлүүлэх нь манай сургуулийн зорилго юм. Тухайлбал, нэг жишээ дурдахад Японы засгийн газартай хамтарсан физикийн сургалтын хэрэглэгдэхүүний “Моноцүкүри” инновацийн төвөөс хот, хөдөөгийн ерөнхий боловсролын 20 дунд сургуульд 1 тэрбум орчим төгрөгийн үнэ бүхий 800 багажийг үнэ төлбөргүй нийлүүлээд байна. Дунд сургуулийн сурагчдын инженерийн боловсролыг хөгжүүлэхийн тулд “Робот”, STEM, STEAM сургалтын хэрэглэгдэхүүнийг дотоод төслийн хүрээнд үйлдвэрлэн дунд сургуулиудад нийлүүлж байгаадаа бид баяртай байна.

-Танай сургууль багшлах боловсон хүчин сайтай. Багш нарынхаа судалгааг хэрхэн дэмждэг вэ?

-Манай сургууль жил бүр багш нарынхаа судалгааны ажилд дэмжлэг үзүүлэх үүднээс судалгааны ажилд олгох санхүүжилтийг нэмэгдүүлсээр ирлээ. 2018-2020 онд судалгааны ажилд зарцуулах төсвийг 3 дахин нэмэгдүүлсэн нь бид хаахна явна гэдгийг харуулж байгаа үзүүлэлт болов уу. МУБИС-ийн санхүүжилтээр 2015 онд 20, 2016 онд 31, 2017 онд 32, 2018 онд 41, 2019 онд 38, 2020 онд 63 болгон нэмэгдүүлж, багш нарын төсөл, хөтөлбөр, бүтээлч саналуудыг дэмжин ажиллаж байна. МУБИС-ийн санхүүжилттэй төслийг захиалгат, суурь, инноваци, дэд профессор, профессор, докторын дараах судалгаа гэсэн чиглэлүүдээр дэмжин ажиллаж байна. Түүнчлэн гадаадын их, дээд сургууль, байгууллагуудтай хамтарсан төслүүдийн тоог жилээс жилд нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ гадаадад судлаачаар ажиллах багш нарын тоог нэмэгдүүлсээр байна.

-Цахим мэдээллийн сан тэр тусмаа цахим номын санг хөгжүүлэх талаар ямар ажил хийж байна вэ?

-Бид дэлхийн түвшинд хүрье гэвэл шилдэг мэдээллийн санг ашигладаг байх шаардлагатай. 2014 оноос “Springer Nature” компанийн сэтгүүлийг МУБИС-ийн сүлжээнээс үнэ төлбөргүй судалгааны ажилдаа ашиглах эрхийг авч багш, оюутнууд ашиглаж байна. Түүнчлэн дэлхийн хэмжээний нэр хүнд бүхий 5 мэдээллийн санг судалгааны ажилдаа ашиглах бололцоог нээж өгөв. 2019, 2020 онд “Springer Nature”, “EBSCO” компанийн 2018, 2019 оны боловсролын багц цахим номыг худалдан авч багш нарынхаа судалгаа шинжилгээний ажлыг дэмжин ажилласан гээд дурдаад байвал олон ажил байна. Эдгээр мэдээллийн сангуудыг судалгааны ажилдаа ашиглахаас гадна заах арга зүй, гадаад хэлний мэдлэгээ дээшлүүлэх боломжтой. Түүнчлэн ХБНГУ-ын “Unisolution partners” компанитай хамтран бүтээлийн хуулбарлалтыг шалгах plagscan программыг ашиглаж эхэлсэн нь судалгааны ажлыг чанражуулах, судалгааны ажлын ёс зүйг дээшлүүлэхэд чухал алхам болсон.

-Танай сургууль гадаадын нэр хүнд бүхий сэтгүүлд өгүүлэл хэвлүүлсэн багш нарыг урамшуулан шагнадаг болсон гэж дуулдсан.

-Олон улсын жишгээр авч үзвэл, аливаа их сургууль, эрдэм шинжилгээний байгууллага, судлаачийн судалгааны ажлын чансааг тогтоох, эрэмбэлэхдээ импакт-фактор бүхий олон улсын сэтгүүлд хэвлүүлсэн бүтээлийн тоо, тэдгээрийн эшлэгдсэн байдал, авсан патентууд зэрэг түлхүүр үзүүлэлтүүдийг ашигладаг. МУБИС 2014 оноос Томсон-Ройтерсийн индекстэй сэтгүүлд өгүүлэл хэвлүүлсэн багшийг 2 сая төгрөгөөр шагнан урамшуулж байна. Монгол улсдаа хамгийн том урамшуулалыг манай сургууль олгодог хэмээн хэлж болно. 2017 оноос импакт фактортай сэтгүүлд өгүүлэл бичихэд 5 сая хүртэл төгрөгийг сургуулиас санхүүжүүлж дэмжлэг үзүүлж буй нь олон улсын чансаатай судлаачийн тоо нэмэгдэх үндэс болж байна. Түүнчлэн судлаач, багш нараас Томсон-Ройтерсийн мэдээллийн санд бүртгэлтэй сэтгүүлд өгүүлэл хэвлүүлсэн тохиолдолд тухайн жилийн эрдэм шинжилгээний цагийг нь бүтэн тооцож, урамшуулж байна. Тодруулбал, багш тухайн хичээлийн жилийн эрдэм шинжилгээний ажлын кредитээ нэг л өгүүлэл бичээд биелүүлэх боломжтой болсон гэсэн үг. Ийм шинэлэг урамшууллын хэлбэр нь багш нар гадаадын нэр хүндтэй сэтгүүлд өгүүлэлээ хэвлүүлж, өөрийн судалгааг дэлхийн эрдэмтэдтэй хуваалцах хөшүүрэг болж байна. Импакт фактортай сэтгүүлд өгүүлэл хэвлүүлэх тоог нэмэгдүүлэх ажлын хүрээнд Springer Nature AJE гэрээ байгуулж, англи хэлний засварын үйлчилгээний гэрээг байгуулж, төлбөрийг сургуулиас төлж ажиллаж байгаа нь багш нарын судалгааг дэмжиж байгаа шинэлэг хэлбэр хэмээн үзэж болно. Бид сургуулийн хэмжээнд хэвлэгдэж буй эрдэм шинжилгээний сэтгүүлүүдийг 100 хувь олон улсын дугаарлалттай болгосон “Лавай” эрдэм шинжилгээний сэтгүүлийг дэлхийн хэмжээний сэтгүүл болгохоор шат дараатай арга хэмжээ авч ажиллаж байна гээд дурдаад байвал энэ ярилцлагын цаг хүрэхгүй их ажил ярихаар байна.

-Эрдэм шинжилгээний дотоод, гадаад харилцааг хөгжүүлэх чиглэлээр ямар ажлууд хийгдэж байна вэ?

-Багш боловсрол, эрдэм шинжилгээний үйл ажиллагааг дэмждэг олон улсын байгууллага, их сургуулиудтай хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, өргөтгөх зорилгын хүрээнд АНУ, ОХУ, Австри, Финлянд, Япон, Солонгос, Хятад зэрэг орны тэргүүлэх их сургуулиудтай эрдэм шинжилгээ, инновацийн чиглэлээр хамтран ажиллаж байна. Гадаад хамтын ажиллагааны хүрээнд Японы Засгийн газар, Азийн хөгжлийн банк, Дэлхийн банк зэрэг олон улсын донор байгууллага, Засгийн газар хоорондын Оросын суурь шинжлэх ухааны сан, Хятадын шинжлэх ухааны сан, Солонгос, Японы сангуудтай хамтарч ажиллаж байна. Тэдэнтэй хамтарсан төсөл хэрэгжүүлж, хөгжингүй орнуудын шинэ төсөл шинэ инновацийг Монголд нутагшуулах чиглэлээр манай судлаачид амжилттай ажиллаж байгаа. Түүнчлэн дотооддоо судалгаа, шинжилгээний бодлогоо зах зээлийн суурь зарчимд нийцүүлэн өөрчилж, үр ашигтай тогтолцоог нэвтрүүлэх үүднээс тус сургууль дээр хийгдэж буй судалгааг өргөжүүлэх, практикт нэвтрүүлэхийн тулд ШУА болон эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүдтэй хамтран ажиллах санамж бичиг байгуулан хамтарсан судалгаа, төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлсээр ирлээ. Манай судлаачдын олон улсад хэвлүүлсэн бүтээлийн тоо өсч байгаа нь гадаад, дотоод хамтын ажиллагаа амжилттай хэрэгжиж байгааг илтгэх үзүүлэлт хэмээн ойлгож болно.