Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Түрүүч нь 186(6552), 192(6558) дугаарт

Б.Цэнддоогийн шинэ бүтээл болох “Монгол: 11 үгээр” хэмээх номын хэсгээс үргэлжлүүлэн нийтэлж байна. Монгол хүний зан төрх, үндэстний хэв шинжийг 11 сэдэвт хураангуйлан хөгжөөн, наргиантайгаар өгүүлсэн энэ ном саяхан хэвлэлд шилжиж байгаа аж.

---

ТАВ. БОЛНО, ГЭХДЭЭ БОЛОХГҮЙ

Хошин урлагийн “Х түц” хамтлагийнхны нэг хөөрхөн шог байдаг юм. Төрийн байгууллагаар дамжин жижигхээн юм хөөцөлдөж буй өвгөн (жүжигчин Аглуу) гарна. Төрийн албан хаагч хүүхэн (жүжигчин Бархүү эмэгтэй дүрд тоглодог) уулзах тоолонд нь шинэ шинэ шалтгаан зааж буцаана. Үүнийг мэдсэн хашир өвгөн шаардаж магадгүй олон юмыг нь давхар бэлдээд ирэх боловч ажилтан заавал нэг юм олно доо. Төр иргэн хоёрын хооронд дараахь яриа өрнөнө.

-Та энэ төрсний гэрчилгээндээ баталгаа аваад ир!

-Аваад ирсээн. Миний төрсөн сумын захиргааны бичиг энэ байна аа.

-Наадах чинь хүчингүй ээ. Сумын иргэд нь таныг тэнд төрснийг батлах ёстой.

-Батлуулаад ирсээн. Манай сумын бүх хүний гарын үсэг энэ байна аа.

-Бас л биш байна. Таныг төрөх үед байсан бүх хүний гарын үсэг хэрэгтэй.

-Тэдний ихэнх нь нас барсан шүү дээ, яах вэ?

-Тэднийгээ “Нас барсан” гэсэн бичиг аваад ирэхэд тийм хэцүү байна уу?

Энэ мэтээр албан хаагчийн шинээр шаардах баримт бичиг, боох, саатуулах санаа дуусна гэж үгүй.

Хошин шог бол бодит амьдралын толин тусгал учраас хүмүүс инээдэг. Огт байхгүй зүйлийг шоолох аргагүй. Дээр шоглолын ажилтан (Бархүү) бол өөрийгөө “би бол хууль” гэдгийг харуулж, тэндээсээ нүүдэлчний таашаал авч буй хэв шинжит дүр. Хуулийн дээгүүр гарч, доогуур шургахаас гадна, өөрийгөө хуулин дээр нэмж өөрийгөө илэрхийлэх хэлбэр. Хүнд суртал хэмээх сонгодог ойлголтоос өөр юм ярьж байна шүү.

Үнэхээр, манай дунд шатанд ажилладаг, ялангуяа зөвшөөрөл олгох, шалгах эрх бүхий ажилтнуудын иймэрхүү“боолт” нийгмийг маш их бачимдуулдаг. Үүнийг, авлига нэхэж буй хэлбэр гэж үздэг нь үнэний хувьтай ч өөр шалтгаан нь өөр. Авлигаас илүүтэйгээ өгч байгаа таашаал нь нүүдэлчний өөрийгөө илэрхийлэх, престижээ харуулах явдал. Хууль тогтоогчид “Хууль ямар хамаатай юм бэ” гээд дээгүүр нь алхаж өөрийгөө бататгадаг бол дунд шатны албан хаагчид “Би бол хууль дээр нэмэгдсэн дүрэм” гэдгээ мэдрүүлэхийг хүсдэг. Тэрнээс биш цөмөөрөө л авлига нэхээд, гар хараад байгаа юм биш.

Монгол төрийн зарим албан хаагчийн хувьд иргэний хэргийг шууд шийдээд өгөх нь нэг гомдолтой, албан тушаалаа ч хүндлээгүй юм шиг сэтгэгдэл төрүүлнэ. Иргэнийг ч нэг удаа буцаахгүйгээр, нэг ч юм нэмж шаардахгүйгээр хэргийг нь бүтээгээд явуулбал төрийн албыг хэтэрхий хөнгөнд оруулж байгаа мэт гоморхолтой. Төр бол хүнд суртал мөн, төрийг ч хүнд суртлаар дамжуулан илэрхийлдэг ч үнэн. Гэхдээ төр дээр албан хаагчийн өөрийн илэрхийлэл,оршин буйн баталгааг нэмэхээр хэцүү болоод байгаа юм. Энэ бүхэнтэй тулж бачимдсан иргэн гүйж гараад, урсгал сөрөн улаан гэрлээр сэм гарч “өөрийгөө бататгаад” дотор цэлмэн цааш одно.

ЗУРГАА. БОЛОХГҮЙ, ГЭХДЭЭ БОЛНО

1983 оны намар оюутны амралт дуусгаад хот руу буцах гэтэл онгоцны билет олддоггүй долоо хонолоо. Сургуульдаа буцаж буй олон зуун оюутан дээр ажил хэргээр Улаанбаатар орох хүмүүс нэмэгдээд тэр. Хуваарь ёсоор 50 хүний суудалтай Ан-24 онгоц өдөр бүр нисэх боловч нэмэгдэл рейс гарвал газар дээр нь билет бичээд суулгана гэх тул бүгд онгоцны буудал дээр өнжинө.

Аа тийм, иргэдийн орон нутгаас гарах зөвшөөрөл, албан томилолтыг шалгаж байж тийз бичнэ.

Харин оюутнууд бол “Оюутны үнэмлэх” нь түүнийг орлох боловч хүн бүр нэг шуудайгаас доошгүй өвс түүж тушаасан бичиг заавал авчрах ёстой болов. Аймгийн захиргааны шийдвэр гэнэ. Бүх хүн, нэгдлийн мал сүргийг өсгөхөд хувь нэмрээ оруулах ёстой. Хувь нэмэр оруулж байгаагаа өвс зулгаан нотлох үүрэгтэй.

Манай голынхон л гэхэд Завхан голын Цагаан булан, тэр хавийн жижигхэн арал, Уртын хавцал гэсэн хоёр гуравхан газраас л хадлан авдаг. Өөр хадаад авчихаар өвс ургасан газар үгүй тул энд тэнд ургасан уртхан өвсийг зулгаан шуудайлна. Ийм учраас “өвс түүх”, “өвс зулгаах” гэж их ярина.

Өвс зулгаах ч яахав, гол нь онгоц буудлаас тийм шийдвэр гарахыг мэдээгүй учраас бичиг бэлдсэнгүй. Ер нь, амарч яваа оюутнууд нэг их өвс зулгаадаг ч юм биш. Сумын нарийн бичгийн дарга, эсвэл бригадын дарга дээр очоод нэг тийм бичиг хэрэгтэй байна гэхэд,

-Уг нь бол хууль номд харш шүү. Гэхдээ яахав, чамайг бодоод хийгээд өгье л гэнэ. Ном сайн сураад, эх орондоо ихийг бүтээн, энэ мэт бичгээ харамлаагүй нам төрийн ачийг хариулаарай хэмээн захих нь ч бий.

Залуучуудын эвлэл, Улаан загалмайн хорооны бичиг байсан ч болно. Учир нь бүгдээрээ хадлан бэлдэхэд оролцох үүрэгтэй, хэн нэгэн түүсэн өвсөө тэдний шугамаар тушаагаа л биз.

Энэ удаад манай сумын баахан оюутан өвсний бичиггүйгээс онгоцонд сууж чадахаа болиод ар гэр лүүгээ хэл өглөө. Удсан ч үгүй, замын хүнээр дайж явуулсан дугтуйтай зүйл бидэнд ирлээ. Бэлэн бичиг биш ээ. Нэгдлийн болон мал аж ахуйн бригадын даргын тамгатай баахан хоосон бланк хуудас ирсэн дээр бид өөрснөө бичиг зохион үйлдээд тийзээ бичүүллээ. Би ч гэсэн “Тодорхойлолт: МУИС-ийн Сэтгүүлчийн ангийн оюутан Цэнддоо нь хоёр шуудай өвс зулгаан тушаасан нь үнэн” гээд гарын үсэгний оронд сараачлаа. Ер нь сайн гарын үсэг бол сараачмал байдаг биз дээ.

Иймэрхүү “Уг нь хууль номд таарахгүй зүйл. Гэхдээ чамайг бодоод зөвшөөрч байна” гэдэг бол тал нутгийн хуулийн зарчим. Зарчимгүй, хүн муутай этгээд л нүүдэлчний оршихуйд харштай, гадаад гүрний тулган батлуулж, албадан мөрдүүлсэн хуулийг яг таг хэрэгжүүлдэг аж.

ДОЛОО. “ХЭРЭГТ ДУРТАЙ” ХҮН

Монгол “хэлний хэрэгт дуртай хүн” хэмээх томьёлол өөрт хамаагүй юманд ороолдож явдаг, ер нь л өөдгүй этгээдийн нэр юм. Гэхдээ авгай хүүхний хэрүүлд хутгалдаад явчихдаг хэмжээний хүнийг ч хэлдэггүй. Хууль дүрэм зөрчигдөж байгааг сайн дураараа мэдээлдэг, хуулийн хүрээнд бусдыгаа амьдруулахыг хичээдэг л хүний хоч байгаа юм. Эрүүл, иргэншсэн нийгмийн бол хэв шинжит дүр л дээ, уг нь бол.

Малчин ардууд, “хэрэгт дуртай” хүнээс их цэрвэж, хэрэгт дурладаггүй этгээдийг бол машид хүндэлнэ ээ. Хууль биелүүлэхийг шаарддаггүй, дүрэм зөрчигдөж байгааг хараад нүдээ анидаг бол олны хайрыг хүлээнэ гэсэн санаа.

Миний багад, малчид наадмаар өөр өөр зорилготойгоор гурав хуваагдан хэргээ бүтээдэг байв. Хамгийн эхэнд сайн морио унаж, сайхан дээлээ өмсөөд наадам үзэж цэнгэх хүмүүс. Энд залуус охид голлоно. Харин дараагийн хоёр нь сумын дарга нар, нам эвлэлийн хариуцлагатан нар болоод Нийгмийг аюулаас хамгаалах Яамны аймаг дахь хэлтсээс суманд суудаг төлөөлөгч нарыг наадамдаад, хээр талд “хууль эзгүйрэх”-ийг анасан хүмүүс.

Долдугаар сарын аравдаар тарвага тарга авч, анчдын ярьдгаар “элэг нь цайх” тул боодог хийхэд яг таардаг үе. Тарвага алахыг хориглодог байсан юм биш. Тухайн үед олон мянган тарвага агнаж, арьсыг нь Зөвлөлтөд гаргах ба хатуу төлөвлөгөөг гүйцээхийн тулд насанд хүрээгүй хүүхдийг ч ан агнуурт татан оруулдаг байсан цаг. Гэхдээ, тарвагагыг арьс үс нь ургаж гүйцэхээс өмнө агнахыг буюу 8 сарын 15-наас өмнө агнах, мөн Зөвлөлтөд гаргадаг үнэт түүхий эд болох арьс үсийг нь түлж устгах нь гэмт хэрэг байв.

Иймээс тарваганы хорхойтнууд наадам үзэж бөх морь харсанд орвол уулын хярд гарч боодог хийхийг илүүд үзнэ. Боодог хийж байгаа этгээдүүд уулын хяр дагадаг нь бас учиртай. Тэднийг түүдэг галын утаагаар нь илрүүлэхээс сэргийлж байгаа арга. Энэ аргыг мэдэхгүй хүн бол нөмөр газар гал асааж, бөөн утаа май тавиад өөрийгөө илчилж мэднэ. Хяр газар түлсэн гал унгасах гэж баагихгүй, салхинд үлээгдэн агшин зуур дүрэлзэх тул утаа гардаггүй юм.

Хууль эзгүйрсэн зайг ашигладаг өөр нэг шалтгаан бол цэвэр аж төрөл, ахуй амьдралын хэрэгцээнээс урган гарсан зүйл. Улсын төлөвлөгөөнөөс давсан ноосоо атга чимхээр жоорлосоор байгаад сэмхэн эсгий хийж, гэрийн бүрээсэндээ “хууль бус”-аар нэмэрлэх малчид энд орно. Яалт ч үгүй, социалист хууль ёс, коммунист хүмүүжлийн таван зарчмыг хөсөрдүүлэн гэрээ дулаалсан явдал.

Нам засгаас малын бүхий л ноосыг улсад тушаах үүрэг тавьдаг байлаа. Ноос, ноолуур, сүү, үс хялгасны гарцыг дундажлан гаргаад, түүнийгээ заавал улсад тушаахыг үүрэг болгоно. Хариуцан маллаж байгаа нэгдлийн сүргээс гадна аминд байх лимиттэй хэдэн малд ч энэ үүрэг тэгш ногдоно. Ухаандаа, таны монголсох зан гэнэт гижигдээд хурдан морь худалдаж авлаа гэхэд жил бүр, түүнийхээ хөөврийг самнаж, дэл сүүлнээс хярган тушаах үүрэг хүлээх ба эс биелүүлбэл торгохоос эхлээд хуулийн хариуцлагад татагдана гээд ойлгочих.

1960 онд бүх өмчийг улсад хураахаас өмнө хувийн малынхаа ноосыг дутаасан хүнийг 10 жил хүртэл шоронд хорьдог байсныг бодоход “хүнлэг энэрэнгүй” социализм болоод байсан цаг шүү дээ, ХХ зууны далаад он бол.

Өгсөн төлөвлөгөөнөөс илүү ноос хяргавал яах вэ гэж үү? Авч үлдэж болохгүй, нэмж тушаагаад “баярын бичиг”-ээр шагнуулах үүрэгтэй. Ийм учраас малчид төлөвлөгөөнөөс илүү гарсан ноосоо хадгалах, хувиараа эсгий хийж гэрээ бүрэх нь гэмт хэргийн шинжтэй үйлдэлд орж байсан юм. Хэрвээ чи эсгий хийж байгаа бол ноосоо бүгдийг нь улсад тушаагаагүй гэсэн үг.

Гэвч, улсын үйлдвэрт хийдэг “Комбинат эсгий” буюу бор эсгий нь ховроос гадна, юуны ч юм бэ хялгасаар дүүрэн, маш хүнд жинтэй. Сумын худалдаанд өдрийн од шиг ховор ирдэг бор эсгийг жаатай нэг нь авна. Ийм болохоор малчид аргагүйдэн эсгий хийдэг байжээ.

Тэр жил Өвөр Хөндлөнд зусч байсан арваад айл наадмын хоёр өдрийг таширалдуулан эсгий хийхээр явлаа. Дээд тал нь туурганы, уруудаад өрхний, арга ядахад тохомны эсгий хийх ноосоо нийлүүлээд замаас зайдуу Мянган хэмээх том уулын хяр өөд, Хярын зуслан гэдэг газар луу явлаа. Хуулийн ойлголтоор бол бүлэглэн үйлдэж буй гэмт хэрэг юм даа. Хоёр өдрийн дараагаар уулнаас буухдаа баяртай бас айдастай ирцгээлээ, манай голын “гэмт хэрэгтэн” нар.

Эсгий сайхан болсон нь баяр хөөрийн шалтгаан аж. Харамсалтай нь, Дүгэрсүрэн дарга яг ороод ирж гэнэ. Бөөн айдас байвч, “Дүгэрсүрэн дарга хүн сайтай”, “хэрэгт дуртай хүн биш” гэсэн хоёрхон тодорхойлолтоор сэтгэлээ зогоосон улс.

Дүгэрсүрэн гуай бол манай голынхныг нэгтгэсэн Соёл бригадын дарга юм. Миний анх харсан, ер нь тэр үед сумандаа ганц байсан авагддаг хиймэл шүдтэй хүн. Олон хүүхэдтэй, тэднийх нь заримтай би найзалдаг, гэм халгүй байрын л хүн л дээ, уг нь.

Дүгээ дарга юугаа хийж явсан юм бүү мэд, аягүй бол хэн нэг нь түүнд “Өвөр хөндлөнгийн хэдэн айл эсгий хийх гээд байх шиг” хэмээн халуун хошуу өргөсөн ч байж мэднэ. Халуун хошуу өргөх гэдэг нь хошуугаа хүний чихэнд ойртуулан, халуун амьсгаагаар төөнөн байж хов зөөхийн нэр юм. Эсвэл, мань шал өөр юм бодсон ч байж магад.

Дүгэрсүрэн дарга тэдэн дээр ирээд мэнд ус мэдэлцсэнээ, баахан хүрлийж байгаад,

-Ноосны төлөвлөгөө биелсэн үү гэж асууж, нөгөөдүүл нь,

-Биелсээн, дарга аа хэмээн хоороор хариулж.

Дарга мөн л хүрлийж байснаа,

-Энэ жилийн ноос бэлтгэх төлөвлөгөө давахаар байгаа юу,

-Давуулна аа дарга аа хэмээн хоолой нийлүүлж. Дарга нэмж үг хэлэлгүй, хүрлийсээр яваад өгчээ.

Манайхан тэр явдлаас хойш даргыгаа “Хэрэгт дурладаггүй сайн хүн” хэмээн магтаж, үгэнд нь орно гэж жигтэйхэн болов. “Ноосны төлөвлөгөө давуулна биз дээ” гэхэд нь хонь таргалаагүй, ноос хөөрөөгүй гэхчлэн шалтаг заахын оронд “Давуулна аа дарга аа” гэлцэнэ. Ер нь арга, баширтай Дүгэрсүрэн гуай, эсгий хийх сураг дуулаад, үгэнд ордоггүй хэсэг нөхдийн чихийг зөөлөн болгох гэж хийсэн ажил ч байж мэднэ. Энд хэрэглэсэн “Зөөлөн чих” бол ямар нэгэн юманд буруутаж, чихээ мушгиулах шийтгэл хүлээсээр байгаад өнөө муу нь элдүүр аваад зөөлөрсөн гэсэн үг юм. Байн байн шийтгүүлсээр хаширсан нэгэн ажгуу.

Дүгээ дарга шиг хэрэгт дурлаад явдаггүй хүн ч олон, эсрэгээрээ хэрэг олж дурлаад болдоггүй нь ч байх, манай тэнд.

Далаад онд манай суманд малын бага эмч ажилтай нэгэн шилжиж ирлээ. Улаан доктор гэж хүмүүс дуудах. Улаан доктор хатуу ундаанд дуртай, халамцуухан үедээ мал нь өвдөх байтугай, өвдөх малгүй айлаар хэсч явах нь элбэг. Тэр үед суугаад уух газар ч, тэгдэг соёл нь ч хаа байлаа. Хэнбугай ч болов жаахан халамцахаараа л “Тэднийд ганц шил юм байж магадгүй”, “Эднийх ч надад ганц юм гаргавал гаргах л айл даа” гээд бие биенээ хэсүүчлэх тул гайхах ч юм биш.

Харин Улаан доктор зүгээр айл хэсэхгүй, үзэл суртал сахиулах ажил хийж, хөгшчүүлийн бурхан шүтээн, зул хүжээр оролдож зовооно. Далаад онд социалист үзэл санаа ерөнхийдөө ялаад одоо коммунизмд шилжих цаг болсон гэж үзэж байсан юм. Ийм учраас нугалаа завхрал гайгүй, Соёлын довтолгооны эхэн үе шиг настайчуудын бурхан шүтээнтай дайтах нь багасаад байсан цаг. Хуучны хоцрогдсон нэг эмгэн хоймортоо Буддагийн сувенир тавьсан мэт л хараад өнгөрчихдөг байж. Гэтэл, Улаан доктор манай эмээг маань оролдож зовоогоод байх болов. Хувьсгалчдаас ч илүү сонор сэрэмжтэйгээр шашин шүтсээр ирсэн эмээ маань, “улаан” докторын айсуй бараанаас бурхнаа нуучих боловч зулаа яаж ч чаддаггүй байжээ. Асч байгаа зулаа үлээх нь бүү хэл сэвж далдичуулахын нүгэл гэж үзнэ. Ингээд өөдсөн чинээ бяцхан зул Бурхан нь эзгүй хойморт сүүмэлзэн үлдээд эзнийгээ хэрэгт хийн алдана даа.

Мөнөөх согтуу маркист чинь зүгээр явчихгүй.

-Содномдамба гуай та зул өргөж болохгүй. Зул өргөж байгаа хайран шар тосоо өөрөө уух хэрэгтэй гэхчлэн дүрэмдэн, бараг л миний нүдэн дээр уугаадах гэх нь холгүй.

Үргэлжлэл бий

Түрүүч нь №186(6552) дугаарт

Б.Цэнддоогийн шинэ бүтээл болох “Монгол: 11 үгээр” хэмээх номын хэсгээс үргэлжлүүлэн нийтэлж байна. Монгол хүний зан төрх, үндэстний хэв шинжийг 11 сэдэвт хураангуйлан хөгжөөн, наргиантайгаар өгүүлсэн энэ ном саяхан хэвлэлд шилжиж байгаа аж.

---

ГУРАВ. ПҮРЭВДОРЖИЙН АРГУМЕНТ

1962 онд Чингис хааны мэндэлсний 100 жилийн ойг тэмдэглэх гэж байгаад Москвагийн шахалтаар зогсож, удирдан зохион байгуулсан хүмүүс, дэмжсэн уран бүтээлчид буруутаж, зарим нь шийтгэгджээ. (Монгол Улсын ямар ч хуулинд Чингисийг магтах хийгээд буруушаахтай холбоотой зүйл анги байхгүй гэдгийг дурдаад цаашаа явцгаая) Буруутсан хүмүүсийн дотор “Чингис”, “Тусгаар тогтнол” шүлгээрээ алдаршсан, нэрт яруу найрагч Д.Пүрэвдорж багтжээ. Монголчуудын аугаа өвөг-Чингис хааныхаа ойг тэмдэглэх сургаар, онгод нь бадарсан найрагч “Чингис” шүлгээ туурвиад эх орондоо ч хэвлүүлж амжилгүй байтал Чингис хааны ой цуцлагдаж. Гэтэл шүлгийг Зөвлөлт Буриадад хэвлэчихсэн байжээ.

Д.Пүрэвдоржийг Намын хянан шалгах хорооны дарга Лувсанравдан биечлэн дуудаж, улс төрийн алдаатай бүтээлээ гадаадад хэвлүүлсэн ял тулгав. Яг ийм зүйл заалт хуулинд байхгүй ч гэсэн зохих ялыг эхэлж төлөвлөөд, түүнийгээ батлах маягтайгаар шүүхээр оруулан ямар нэг зүйл ангийг төлөөлүүлэн хэрэглэдэг дэглэм байлаа.

Процедур нь ийм. Бүхний дээр байсан Нам ба Намын шүүх болсон Хянан шалгах хорооноос хэн нэгнийг буруутгаад, түүнийгээ шийтгүүлэхээр хууль хэрэгжүүлэгчдэд шилжүүлнэ. Тохирох зүйл анги олох нь шүүх, цагдан сэргийлэхийнхний үүрэг. Тэдний дунд “жижиг хулгай болгоод зохих зүйл анги олох уу”, “Үгүй ээ. Намаас үүрэг болгосон 10 жил хорих чиглэлд тохирох зүйл анги наана чинь алга. Танхайн хэрэг төлөвлөчихөөд нэг юм сэтгэе. Харин та нар танхайрсан болгочихмоор нэг үйлдэл олдог ч юмуу, сэддэг ч юмуу, өөрснөө мэд” гэх маягийн яриа болохнээ дээ, логикоор нь хөөвөл.

Жишээлэхэд, нам төрийн тэргүүн Ю.Цэдэнбалыг шүүмжлээд нутаг заан цөлөгдсөн Ц.Лоохууз сүйхээтэй нэгэн байсан тул жижиг хөдөлмөр эрхлэн хөөрхөн хөлжижээ. БНМАУ-ын ямар ч хуулинд “МАХН-ын Төв хорооны ерөнхий нарийн бичгийн даргыг шүүмжилбэл цөлнө” гэсэн заалт байхгүй ч Төрийн шийдвэрийг хэн ч гайхширсангүй хүлээж авсан юм.

Тэрчлэн, цөллөгийн нөхцөлийг хуульчилсан зүйл үгүй, “цөлөгдөгч этгээд хоёр хоногт нэг удаа хооллож, арваас доошгүй нөхөөстэй гадуур хувцас хэрэглэнэ” гэхчлэнгийн зохицуулалт ч үгүй. Гэтэл ажилсаг, сүйхээтэй Ц.Лоохууз нам төрийн удирдагчдын итгэлийг хугалан, дажгүй сайн амьдраад болсонгүй.

Түүнийг шийтгэх үүрэг авсан хууль сахиулагчдад аанай л “Цөлөгдчихөөд тэндээ сайхан амьдарсан”, “зовлон эдлүүлж, үйлийг нь үзэх гэсэн Цэдэнбал даргын урмыг хугалсан” гэх зүйл анги олдохгүй. Иймээс, хайсаар байгаад “Улсын худалдаанд гараагүй хар цаас, хадаас олж байшин барьсан нь гэмт хэрэг” болохыг тогтоон яллажээ. Ийм тогтолцоотой нийгэмд Д.Пүрэвдорж найрагчид ямар аюул нүүрлэж байгааг таашгүй.

Гэвч тэрээр сүрхий хэрсүүгээс гадна дэглэмийнхээ тоглоомын дүрмийг сайн анзаарсан нэгэн байж. Д.Пүрэвдоржтой нэг үед гарч ирсэн Р.Чойном найрагч эр зориг, авьяас хоёртоо найдан үзэж тарсаар шоронд орж дууссан байдаг. Харин нөгөөх нь дэглэмийнхээ дүрмийг өөртөө ашигтайгаар эргүүлэн тоглолт хийсээр эрх чөлөөт цагтай золгож, алдар хүндийн оргилдоо гарч чадсан нэгэн, энд жишээлэн буй түүхийг ч дурсах боломж олсон хувьтан.

Яруу найрагчийн өөрийнх нь дурссанаар бол, Намын хянан шалгахын даргад хэлэх үгээ сайн бодож, урьдчилан цэгцэлжээ. Яг л төсөөлж байсанчлан түүнд улс төрийн алдаатай зүйл бичсэнээ гадаадад гаргасан ял тулгав гэнэ.

Д.Пүрэвдорж гуай, За дарга минь, та бид хоёр нэг юмтай хамтарч тэмцэхгүй бол болшгүй нь. Зөвлөлт орныг би гадаад харь орон гэж бодохгүй байна. Зөвлөлт бол бидний ах дүүгийн найрамдалт их өмөг түшиг болсон орон. Зөвлөлтөд бүх хэвлэл ЗХУКН(Зөвлөлт Холбоот Улсын Коммунист Нам)-ын удирдлагад байдгийг та бид мэднэ. Гэтэл, Зөвлөлт холбоот улсын коммунист намын шийдвэрээр хэвлэгдсэн бүтээлээс өө сэв эрж байгаа хүмүүс мэр сэр байна. Тэд МАХН, ЗХУКН-ын хооронд яс хаях оролдлого хийж байгаатай та бид хамтдаа тэмцэх үүрэгтэй гэсэн юм яриад хаяжээ. Намын хянангийн айхавтар дарга царай нь хүрлийж байснаа “Гар, чи” хэмээн хөөгөөд, дахин дуудсангүй. Ийм айхавтар гаргалгаа сонссон Лувсанравдан дарга бээр Д.Пүрэвдоржийг шийтгэчихээр Зөвлөлтийн коммунист намын эсрэг үйлдэлд холбогдчих гээд хулчийсан хэрэг.

Зөвхөн улстөрийн шинжтэй үйлдэл дээр л нам оролцож байсан юм биш. Хүний биед мэс хэрэглэн, хөнгөн гэмтэл учруулсан “Чонон” Борис гэгчийг Нам төрийн дээд удирдлагаас нийгэмд санамж болгон чанга шийтгэх үүрэг өгснөөс үүдэн цаазалсан гэдэг. Борис хумсны хутгаар хүний гуяыг эсгэснээс гадна, өөрөө насанд хүрээгүй байжээ. ХХ зууны дундуур болсон явдал.

Эндээс ямар ойлголт гарах вэ? Хууль бол нийтэд тэгш үйлчилдэг зүйл биш. Яах вэ, мод түлдэггүй, мужаан хийдэггүй ч малчин айлд нэг хөрөө байхад зүгээр гэдэг шиг ,улс юм чинь БНМАУ нэг Үндсэн хуультай байхад зүгээр. Хөрөөтэй айлыг хараад, гэрийн эзнийг гарын дүйтэй хүн байхнээ хэмээн тоож болох шиг улсыг маань хөндлөнгөөс хараад “улс шиг улс” байна гэж бодог, хөөрхий.

Тодорхой албан тушаалтан төдийгүй, зөв гаргалгаа харуулж чадсан жирийн хүн ч хууль, дүрмийг хүссэнээрээ тайлбарлан өөрчилж болно. Бас чадал чинь хүрвэл, хамгаалалт чинь байвал хууль цаазын нэрээр тэнд огоот байхгүй зүйлийг хэрэгжүүлэхээс гадна байгаа зүйлийг нь ч хэрэгсэхгүй орхиж болно. Ямар чадал, юу яасны хамгаалалт яриад унав аа гэж үү?

Өнгөрөгч далаад оны дундуур юм даа. Малаа сайн өсгөөд МАХН-ын гишүүн болсон нэг залуу айлын найран дээр агсам тавьж байхыг харсан юм. Хэнхдэгээ ярьж, хүрэн цээжээ гаргасан тэрээр, морины наймаанаас бол муудалцсан нэгэндээ,

-Чи мууг бялба нүдээд хаячихад би шоронд орохгүй, намын арга хэмжээ авахуулаад л үлдэнэ мэдэв үү? Харин чи муу гөлөг, над руу сарвайх л юм бол намын гишүүн, тэргүүний малчинд халдсан хэргээр, маргааш л ачигдах юм чинь хэмээн сүгсэгнэнэ. Үнэхээр ч тийм. Намын гишүүн хүн хэрэг үйлдвэл эхний ээлжинд намын дүрмээр арга хэмжээ аваад орхидог байсан.

Гэхдээ, намын гишүүд дандаа ч жаргаагүй л дээ. Жишээлэхэд, албан хаагч этгээд эхнэрээсээ салбал албан тушаалаа өгөх энүүхэнд. Ямар сайндаа л намын ажилтны эхнэр нь нууц амрагтайгаа хонож байгаад нөхөртөө гардуулсан тухай онигоо гарах вэ? Чемоданаа чирээд гарах гэж байсан нөхрөө “Хотын намын хороо байхад, чи муу хаашаа зайлах билээ” хэмээн дарамталсан гэх. Үнэний ортой онигоо.

Харин, 1990 оны эхээр, голдуу нам эвлэлийн шугамаар дэвшиж явсан олон ажилтан эхнэрээ сольж билээ. Улсынх нь хууль Намын дүрмийн дээр нь гарч ирснийг ашигласан хэрэг.

ДӨРӨВ. ХУУЛИЙГДАГАХУУ, ДАГУУЛАХУУ?

Хууль зөрчихгүй амьдарсан нь дээр үү, хуулийн дээр гарсан нь өлзийтэй юү гэсэн асуулт эндээс гарна.

Бичигдсэн үг үсэг, биелэлт хоёр нь зөрдөг хуулийг дагаж амьдрах хэцүү. Санаандгүйгээр буруутах аюул алхам бүрт отоостой. Харин хуулийн дээр суувал хууль зөрчсөн ч түүнийгээ зөрчөөгүй дагасан болгож чадна. Энэ уламжлал өөр өөрийн дүрмийг бие биедээ ээлжлэн тулгадаг дайнч нүүдэлчдийн амьдралын хэвшлээс эхтэй байж мэднэ. Тэдний хэн ялсан нь өөрийн дүрмээ тулгана. Дүрмээ тулгаж чадаж байгаа бол ялагч. Чухам эндээс л нүүдэлчдийн дунд байсан хууль үл хэрэгсэх, эсвэл дээр нь гарч зогсох замаар өөрийгөө хүлээн зөвшөөрүүлж, престижээ бататгадаг хандлага үүсссэн бололтой.

Ийм хандлагыг өөгшүүлэгч нь Чингис хаан өөрөө байлаа. Дэлхий дахиныг нэгэн тугийн дор журамласан, Монголчуудыгаа “Их засаг” хэмээх алдарт хуулинд захируулсан тэр хүн. Ер нь бол Монголын анхны Үндсэн хуулийн эцэг юм даа.

Хэрвээ таны дэргэд “Монголын нууц товчоо” байгаа бол 205 дугаар зүйлд Боорчийг “есөн удаа гэмт хэрэг хийхэд нь шийтгэхгүй байх”-аар урамшуулсан тухай өгүүлнэ. Хааныхаа шагналыг хүртэж, дээдэст хайрлагдсан хүн гэдгээ харуулахын тулд иргэн Боорчи есөн удаа гэмт хэрэг үйлдэх учиртай. Ингэж гэмээнэ түүнийг олон нийтээрээ хүндэлж, хүлээн зөвшөөрнө өө дөө.

Эндээс, нүүдэлчин баатар өөрийгөө бусдад хүлээн зөвшөөрүүлэхийн тулд хуулиас дээгүүр байгаагаа л харуулах учиртай. Эсвэл хуулин дээгүүр алхах эрхийг жолоодогчоосоо авах хэмжээний гавьяа байгуулах шаардлагатайг харна. Хэрвээ хуулиас дээгүүр л байгаа бол чи ялагч, бусдыгаа дагуулагч, за даа ер нь хүний дайтай яваа л гэсэн үг.

Хубилай хаан Хятадыг байлдан дагуулж, Их Юань гүрэн байгуулаад монголчуудыг хууль бараг үйлчилдэггүй шахам давхраа болгон хуульчилсан нь мөн л үндэстнийхээ престижийг нотолсон явдал байлаа.

Монголын эзэнт гүрэн, Юань, Гадаад монгол, тэр ч байтугай феодалын дэг ёс арилан оджээ. Хүмүүс хүчирхэг удирдагч, сайн хаанд найдахын оронд бүгдэд тэгш үйлчилдэг хуулийн засаглал руу дараалан шилжлээ. Монголчууд ч Халх журам, Гадаад Монголын хууль зүйл, Тангаргийн гэрээ, 1924 оны Анхдугаар үндсэн хуулиар дамжин өгсөөд л явлаа.

Гэвч хуулийг үзэх үзэл нь бараг л хэвээрээ шахуу ХХ зууныг тууллаа. Өөрөөр хэлбэл, хуулийг дагаж амьдарсанд орвол, түүнийг мөрдөх дүрэм хэнд байгааг зөв харах, хэн дүрэм зохиогчийн талд байгааг анзаарах, дүрэм зохиогчид олсон нүүр тал зэрэг нь чухал байсан нь байсаар л байгаа гэсэн үг.

Энэ үзэгдлийг Баабар тайлбарлахдаа, өнгөн талаасаа тусгаар мэт засаглал хуультай мэт боловч Манжийн вассаль, Зөвлөлтийн дагуул байдлаар 300 жил явсны ул мөр гэж үздэг. Гадаад Монголд Чин династийн хууль үйлчлэхгүй, БНМАУ-д Зөвлөлтийн Үндсэн хууль албан ёсоор хамаагүй байсан. Гэхдээ, Манжийн эсрэг боссон Чингүнжавыг Бээжинд цаазалж, БНМАУ-ын нам төрийн удирдагчдийн Зөвлөлтийн эрүүгийн хуулиар зүйлчлэн яллаад Москвад буудан хороожээ. Эндээс үүдээд, харийн гүрний эрхшээлд байгаа улсынхаа хууль цаазыг гаднаас тулгасан хүчирхийлэл хэмээн харж, аль болох зөрчих, давах эрмэлзэлтэй байсан байж болох юм хэмээн тэр үздэг. Хуулийг эсэргүүцэх нь эзлэн түрэмгийллийг эсэргүүцэх хэлбэр болсон гэсэн үг.

Үнэхээр, 1921 онд Хятадын гамин цэргээс салах гэж хувьсгал хийсэн боловч Зөвлөлтийн улаан армийн гарт орсон монголчууд Үндсэн хуульт хаант улс, эсвэл Швейцарь лугаа адил төвийг сахисан Бүгд найрамдах улс болох гэж хэд хэд оролдоод, түүндээ таарах Үндсэн хууль зохиогоод бараагүй юм.

Коминтернийхэн Зөвлөлт маягийн, шашингүй, бас хувийн өмчгүй БНУ байгуулах бэлэн төсөл авчраад, түүнийгээ орчуулаад батлахыг тулгажээ. Ингээд бодохоор 1924 оны үндсэн хууль нь зууны тэртээд Бээжин дэх Монгол журганаас гаргасан Гадаад Монголын хууль зүйлийн бичгээс юуны ялгаа, айн?

Гүй ээ яах вэ, “оргүйд орвол охинтой” гэгчээр, Бээжинд ч биш, Москвад ч биш, төрөлх Монголдоо, хүний эрхэнд ч гэсэн өөрснөө гар өргөх байдлаар баталсан аж, 1924 оны Үндсэн хуулийг.

Хууль батлах яах вэ, тал нутагт, хуулиас дээгүүр гарах замаар өөрийгөө нотолдог уламжлал хаачих билээ? Эрх мэдэлтэн, ихэс дээдэс, дарга удирдагч хэмээх элит хэсэгт ороогүй үлдэгсэд хэрхэн өөрийгөө харуулж, дайчин мөн чанараа илэрхийлэх билээ? Арга байж л таарна.

Сайн эрс хэмээх малын хулгайч нар баригдсан ч хэрэг хүлээдэггүй, нутаг усаа зааж өгдөггүйгээрээ алдартай. Хэргээ үл хүлээх нь нэг талаасаа хилс ялыг эсэргүүцэх хэлбэр мөн. Түүнээс гадна хуулийг үл хүндэтгэх, үл зөвшөөрөх байр суурь юм. Шилийн сайн эрчүүдийн заримыг нь “Есөн эрүү давсан” хэмээн бахдан хүндэлсээр ирсэн нь 9 зүйлийн эрүү шүүлтээр залхаасан ч, улайм цайм үйлдэл дээрээ баригдсан хэргээ хүлээгээгүй гэсэн үг. (Тэднийг ядаж л эрэн сурвалжлах хүрээнд баривчилна уу гэхээс, зүгээр явахад нь саатуулаад “Харах царайнаасаа хулгайч байна” хэмээн эрүүдээгүй л болов уу)

Шилийн сайн эр гэдэг бол бие махбод, сэтгэл санааны ер бусын тэнхээгээр хуулийн дээр гарч чадсан нэгэн сайн эр ажгуу. Хэрвээ тэр, хууль цаазыг хүндэтгэн, нэрээ болон нутаг усаа үнэн зөв мэдүүлбэл хэрэг явдал өөрөөр эргэнэ. Хулгайчийн учруулсан хохирлыг нь төрөлх нутаг хошуу нь гаргаж барагдуулах болдог байна. Иймээс, хийсэн хэргээ хүлээх байтугай ч өөрийгөө ч “тэр мөн” гэж хүлээн зөвшөөрөлгүй хуулийн дээгүүр туучин гарагсад нь нутаг хошуугаа, хүн ардаа ч хамгаалан баатарлагчид болж хувирна.

Харин ХХ зуунд сайн эрсийн явдал түүх болж, мал хулгайлах нь социалист өмчийг шамшигдуулсан хүнд ноцтой гэмт хэрэгт тоологдов. Өмчийн хэрэгт заримдаа цаазын ял оноох. Малыг өөрийг нь алга болгох байтугай, түүнээс гарах учиртай үс ноосыг дутаавал шоронд явна. Ийм учраас, сайн эр төрөхөө болив.

Хүн гэдэг амьтан өөрийгөө л илэрхийлэх, боломжтой хүрээндээ хүлээн зөвшөөрүүлэх гэж л оршин тогтнодог хойно. Нэг арга олдож л таарна. ХХ зууны монгол хэлнээ “Чадаж байгаа юманд арга байхгүй” гэдэг хэллэг шинээр орж ирлээ. Харахад гэм зэмгүй энэ үг дүрэм журмын дээгүүр алхахыг зааж байгаа юм. Дээгүүр өгүүлсэн “Чадаж байх” гэдэг ойлголт ч бас энэ.

Үргэлжлэл бий

Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярын орчуулгаар хэвлэгдсэн Оросын суут зохиолч Н.В.Гоголийн “Петербургийн туужис” зохиолын тухай ярьж өгье. Энэ номыг аль 1987 онд орчуулжээ. Уг номд “Невийн өргөн чөлөө”, “Хамар”, “Хөрөг зураг”, “Шинель”, “Галзуу хүний өдрийн” тэмдэглэл зэрэг туужууд байдаг. “Невийн өргөн чөлөө гэдэг туужаас нь та бүхэнд жишээ болгон сонирхуулъя. Залуу зураач, залуухан офицер хоёр Невийн өргөн чөлөөгөөр зугаалж яваад үзэсгэлэнт бүсгүйтэй тааралдана. Зураач залуу нь тэр хүүхнийг дагаад явдаг. Түүний үзэсгэлэн гоо хэтийдсэн агаад хэн ч хараад дурлахаас өөр арга үгүй. Зохиолч энэ тухай бичсэнийг уншиж үз дээ. “Бүрх малгайнх нь доороос доош унжиж буй тэрхүү гайхамшигт сайхан буржгар мушгиа үснийх нь нэг хэсэг үдшийн жихүүнд даарсан ягаахан хацрыг нь илбэнэ. Түүний уруул гайхамшигт хүсэл мөрөөдлийг агуулан амлаж байлаа. Хүүхэд наснаас үлдсэн ариун дурсгал, зулын гэрэлд сэтгэлд урсан орж ирдэг бүхий л сайхан мөрөөдөл, онгод, хүслэн, жаргал төгс төгөлдөр уруул нь нийлэн нэгдэж” гэх мэтээр дүрсэлжээ. Тэр сайхан охин нь биеэ үнэлэгч байдаг бөгөөд зураач залуу түүнд хичнээн дурлавч сэтгэлийг нь булааж үл чадна. Хоёул амьдарч гэр бүл болъё гэсэн ч тэр охины хөх инээдийг хүргэн доог тохуу болохоос үл хэтэрнэ. “Би тэгж хар бор ажил хийж байдаг угаагч юмуу эсвэл оёдолчин авгай биш” гэж уурладаг. Ингээд зураач залуу амиа хорлоно. Нөгөө офицер залуу нь бас нэгэн үзэсгэлэнт шар үстэй хүүхэнтэй тааралдаж дагаж гүйх боловч тэр нь герман хүүхэн байдаг бөгөөд нөхөртөй аж. Тэр маш үзэсгэлэнтэй боловч шал тэнэг хүүхэн байв. Гэвч орос офицер үл цуцан эргүүлнэ. Зохиолч “Гэхдээ тэр тэнэг зан нь хөөрхөн зүс царайтай авгайг улам чимж, улам хөөрхөн, өхөөрдөм болгодог билээ. Ямар ч байсан би, авгай нарынхаа тэнэг ааш занд баярлан хөөрч, түүнийг нь бяцхан хүүхдийн гэнэн хонгор зан хэмээн үздэг олон олон харцуулыг мэднэ” гэж бичжээ. Тэгээд хүүхнийг эргүүлж байгаад нөхөрт нь зодуулаад дуусдаг. Уншигч та “Ердөө л ийм юм гардаг гэж үү” гэж яаран урмаа хугалах гэж зүтгэсний хэрэг үгүй. Яагаад гэвэл энэ зохиолчийн уран тансаг орчуулга, зохиолчын адилтгал, зүйрлэл, егөөдөл зэрэг нь үнэн тасархай сайхан билээ. Та бүхэн сонгодог зохиолч, сонгодог зохиол гэж ямаршуухан юм байдаг гэдгийг танилцаж үзэж мэдэрнэ гэсэн үг. Невийн өргөн чөлөөнд явж байгаа хүмүүсийг дүрслэн бичсэн хэсгээс сонирхуулахад ийм жишээний. “Энд та, хэзээ ч таны зүүдэнд орж ирж байгаагүй тийм нарийхан,лонхны хүзүүнээс бүдүүнгүй бэлхүүстэй тааралдаж болно. Та, тийм бэлхүүстэй тааралдмагцаа, санаандгүй, болгоомжгүй бүдүүлэг хөдөлж тохойгоороо түлхчихгүйн тулд хүндэтгэлтэйгээр хажуу тийш зайлж, байгаль, урлаг хоёрын гайхамшигт сайхан бүтээлийг эвгүй амьсгалаад хугалчихгүй юмсан хэмээх айдас аяндаа таны зүрхийг эзэмдэнэ. Та, Невийн өргөн чөлөөнд мөн ч гайхамшигтай эмэгтэй хүний ханцуйтай тааралдав гээч…хэрэв эрэгтэйчүүл нь эмэгтэйчүүдээ сайн сугадаж явдаггүй байсан бол дээш хөөрөн нисчихмээр санагдана. Учир нь эмэгтэй хүнийг дээш өргөх нь, шампан дарстай хундага өргөхтэй адил маш амархан болоод таатай ажил билээ” гэх зэргээр бичсэнийг та уншин бахдах болно. Ер нь энэ номны орчуулга маш сайн болсон байдаг нь манай Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр хэр сайн орчуулагч байсныг илтгэнэ.

Б.Цэнддоогийн шинэ бүтээл болох “Монгол: 11 үгээр” хэмээх номын хэсгээс үргэлжлүүлэн нийтэлж байна. Монгол хүний зан төрх, үндэстний хэв шинжийг 11 сэдэвт хураангуйлан хөгжөөн, наргиантайгаар өгүүлсэн энэ ном саяхан хэвлэлд шилжиж байгаа аж.

---

НЭГ. ШИНЭ МАЯГИЙН “ХҮҮР”

-Хаана суралцсанаа ойлгохгүй явсаар баахан юм мэдээд авчихсан гэвэл хүмүүс гайхаж таарна. Гэтэл, хэлбэр нь огт ойлгогдоогүй атлаа, агуулга нь мэдрэгдээд байдаг зүйлс амьдралд бишгүй тааралдах аж.

Ийм юмны нэг нь манай сургуулийн хаяг байв. Ер нь бол учрыг нь олоогүй явсаар төгссөн гэхэд болно. Хаягийг нь ухаараагүй явдал тэнд заасан зүйлсийг ойлгоход огт садаа болсонгүй нь сонин.

Мөнөөх ойлгомжгүй хаягтай газарт найман жил болохдоо олон юмыг хэвийн ойлгож чадаад байсныг нотолсон “Бүрэн бус дунд боловролын гэрчилгээ” хүртэл надад бий. Сургуулийнхаа хаягийг бүрэн ухаараагүй надад болон миний өрөөсөн дугуйнуудад олгосон тэр сертификатад, БНМАУ-ын Ардын боловсролын Яамны нэрийн өмнөөс манай сургуулийн захирал, хичээлийн эрхлэгч нар гарын үсгээ итгэлтэйгээр зурсан байдаг.

Гэрчилгээний “Бүрэн бус” гэдэг тодотгол нь сургуулийнхаа хаягийг бүрэн ойлгоогүйг тэмдэглэсэн хэрэг биш бөгөөд 10 жилийн шатлалтай сургуулийн 8 дугаар ангийг төгссөнийг заах аж. Дотор нь математик, физик, утга зохиол, хэл бичиг зэрэг ерөнхий эрдмийг зохих хэмжээнд заалгаж шалгуулсан дүнг жагсаасны дотор сургуулийн хаягтай холбоотой зүйл огт үгүй.

Манай хаяг дээр “Шүлүүстэй сумын хөдөлмөр-политехникийн найман жилийн дунд сургууль” гэсэн бичиг байх. Амьдардаг сумаа мэдээд, сургууль гэдгийг нь ойлгоод, найман жилийг нь багцаалаад байв ч “хөдөлмөр”, “политехник” хоёр дээр очоод гацчихсан.

Боловсролын Яам, энэ этгээд сургуулийнхаа хаягийг ойлгоогүй явдал нь цаашдаа суралцахад саад болохгүй, улмаар бүрэн дунд, дээд боловсрол эзэмшихэд харшлахгүй гэж үзсэн учраас намайг аймгийн төвийн бүрэн дунд сургууль руу илгээв.

Олон жилийн хойно мэдэх нь ээ БНМАУ-д ХХ зууны далаад оноос ирээдүйн коммунист нийгэмд амьдрах өв тэгш хүнийг бэлдэж эхэлсэн юм билээ. Марксын онол ёсоор ирээдүйн коммунист нийгмийн гишүүн нь “өдөр банз харуулдан гампанз хийгээд, орой харьмагцаа театрын шүүмж бичих” хэмжээний боловсрол чадамжтай “Сарваахь-мужаан” байх аж. Монголчууд олон авьяастай хүнийг “арван (гарын) хуруу тэгш” гэж хэлдэг бол Марксын мөрөөдсөн тэр хүн “Хорин(хөлөө нэмээд) хуруу тэгш” болох учиртай ажгуу. ( Зөвлөлтийн шогч И.Ильф, Е.Петров нар “12 сандал” бүтээлдээ “Дунд боловсролтой Слесарь-сэхээтэн” хэмээх нэршлээр энэ үзэл санааг битүү егөөдсөн нь буй)

Хожим мэдэх нь ээ, бидний үеийнхэн тэрхүү “хөдөлмөрчин бөгөөд политехникчин” хүний болох туршилтад аль хэдийнэ орчихсон явжээ. Тэр нь юу гэхээр, хөвүүд, охидыг ялгаад ордог “Дархан мужаан”, “Гэр ахуйн” хичээлүүд үүний баталгаа аж.

Банз харуулдах, сандал хийх цаашаа ахисаар төмөр зорох хичээл орно. Охид нь юм оёх, хоол хийхийг хэлээд заалгана. Гоёор төсөөлөхөд: биднүүс өдөр нь дээд сургуульд дээд тооны лекц уншихаад, орой суурь машин дээр боолт зордог хүн болно гэсэн үг. Эсвэл урвуугаараа, өдөржин банз харуулдаж сандал хийчихээд, шөнө хагаслан тоо бодож, Фермагийн их теоромыг батлах жишээний нэгэн болох нигууртай байх жишээний. Харин зөвхөн сайхан зордог, эсвэл тоо бодохоос өөр чадамжгүй бол коммунизмд амьдарч чадахгүй, айн?

Бяцхан дизель станц асааж, өвлийн улиралд 18.00-23.59 цагийн хооронд тог өгдөг газрын сургуульд хүртэл суурь машин, зоомол цахилгаан өрөм байгааг бодоход биднийг “өвтэгш” хүн болгохоор их л шургуу бэлдэж байж.

Ямар ч байсан бид “өвтэгш хүн” болох бэлтгэл ажлыг хүрээнд олон зуун гурилын элдүүр, гампанз, мах татдаг мод хийсэн. Дарханы хичээл дээр заазуур их урласан. Бусад олон сургууль ч бас хийлгэсэн гээд бодохоор тухайн үеийн БНМАУ-ын бүх малыг (тэр үед 24 сая толгой мал байсан) нэг дор төхөөрлөө гэж бодоход гампанз, заазуураар л лав дутахааргүй байж.

Хүүхэд бүхэн үүнийг чадахгүй тул манай сумын гарын дүйтэй гэгдэх Далх гуай, Гүрцог гуай, Сандаг ах зэрэг хүмүүс “өвтөгш” болох найдвар муутайчуудын эцэг эхийн гуйлгад дараастай. Багш нар хараад л “Энэ ч Сандаг гуайн хийц”, “тэр сандал бол Гүрцог гуайн гараас гарч” гэдгийг мэдэх боловч хэн нэгэн сурагч Цогтгэрэл, Мягмаржав, Сэр-Од нарыг гэрийн даалгавраа сайн хийсэнд эргэлзээгүй тооцно. Бидэнтэй хамт манай сум тэр аяараа суралцаж байсан гэсэн ч болмоор.

Харин аймгийн төвийн сургуульд шилжиж ирээд өвтэгш болох шалгуур бүр хүндэрснийг харав. Сурагчдад алх хийх даалгавар өгөөд, авто засварын заводын токарьч ах нарыг царайчилж явснаа л сананам.

Хачирхалтай нэг юм гэвэл, хичээлдээ тааруухан хүүхдүүд дархан мужааны хичээлд авьяастай биш юм гэхэд мэрийлттэй нь ажиглагдах. Болдогсон бол манай болоод хөрш ангийн зарим нөхдийг анги улируулан зовоож, байн байн самбарт дуудан тэртэй тэргүй ойлгоогүй өдий хүрсэн юмыг асууж эрүүдэхээ болимоор. Оронд нь дуртай мужаан, зүтгэлтэй дархны чиглэлээр явуулбал сургууль ч яс амраад, тэд ч нуруу нь тэниймээр.

Багшийн дэргэд очоод шалгуулж байгаа тэднийг харахад, хэзээ ч хийгээгүй хэрэг тулгагдсан гэмгүй сэжигтнээс ч нажидтай, бас өрөвдөлтэй. Хилс хэрэгт унаж байгаа этгээдэд бол байцаагчийн хэлсэн болгоныг л зөвшөөрөөд байхад хурдан нэг талдаа багтана. Гэтэл сурлага муутай гэмтнээс багш

-Устөрөгчийн хоёр атом, хүчилтөрөгчийн нэг атомтой нэгдээд ус болсон гээд л хүлээчих! Тэгэх үү? гэхчлэн хэзээ ч асуухгүй.

Хичээл тарангуут л баяр хөөр цацарсан жирийн хүүхэд болон дэгэж дэрвэж оддог тэднийг ихэд өрөвдөнө. Анги танхимд орж ирэнгүүтээ хэзээ ч хийгээгүй гэмт хэргийнхээ буруутан маягтай байцаагдан, самбарын өмнө шүүгдэхийг харах харин ч амаргүй.

Тэдний зарим үнэхээр шүүх, цагдан сэргийлэх байгууллагын байнгын үйлчлүүлэгч болж хувирах. Амьдрал угаасаа шүүх мэт санагдаад сурах, шүүгдэх ялгаагүй санагдсанаас ч тэгдэг байсан юм бил үү, хэн мэдлээ.

Би ч тэднээс дээрдээд байх юмгүй, хичээлдээ боломжийн авч “өвтөгш” болох найдлага багатайн тоонд орно. Миний хийсэн гампанзан дээр, урласан ганжингаар маань гурил элдвэл Сальвадор Дали-гийнх шиг бүтээл гарч мэдэхээс биш, ахуйн хэрэглээний элдсэн гурил хүлээгээд нэмэргүй. Үнэхээр, “далий” бүтээл туурвисан байлаа ч Социалист реализм хэмээх урлахуйн ганц арга зөвшөөрөгддөг нийгэмд тэрний нэмэр гэж үгүй.

Нөгөөдүүлээсээ азтай нь миний өмнөөс “өвтөгш” хүний бүтээл хийгээд өгөх хүн олдоно. Харин тэдний өмнөөс самбарт гарах ачтан гэж үгүй. Иймээс, гол төлөв мужааны хичээлд хамт суралцсан Сандаг ахынхаа хойноос маанийн ерөөл айлтгаму.

Харин охидод маань “Гар ахуй” орохоо болиод, нас бие гүйцэхийн хэрд “Үйлчлэх хөдөлмөр” заасан байдаг юм. Юунд үйлчилдэг, тэгээд яадаг хөдөлмөр зааж байсныг бүү мэд, ямар “юм” сурснаа өөрснөө л хэлэх байх даа.

Үүнээс ч аймаар юм бас байх. Биднээр эхэндээ зурам агнуулж байлаа. Зуны даалгавар шүү дээ. Бусад газрын хүүхэд төгсгөсөн ангидаа үзсэн хичээлээ давтан бататгадаг, эсвэл зүгээр л энэ хорвоод сургуульд сурах, самбарт гарч асуугдах гээч юм огт байдаггүй аятай зугаацан цэнгэж зусдаг ч байсан байж магадгүй.

Харин “хөдөлмөр-политехник”-ээр хүмүүж байгаа бид тэгэхгүй. Зун хичээлээ давтахаас гадна амьтан алахад дадлагажина. Ер нь бол, коммунизмд хүрч чадсан “өвтөгш” хүн байлаа гэхэд аг агнуурхнаар л амь зогоох учиртай байсан юм болов уу, гэмээр. Наснаасаа хамаараад нэг сурагч зуны амралтаараа 5-10 зурам агнаж арьсыг нь авчрах даалгаврыг БНМАУ-ын Ардын боловсролын Яамны нэрийн өмнөөс сургуулийн захиргаа бидэнд өгөх.

Ингээд бид зурамны нүхэнд ус цутгаад, гарч ирэнгүүт нь толгойг хага цохих эрдэм сурцгаав. Фашист германы гитлергюндын тусгай сургалт бус аа, ХХ зууны БНМАУ-д болсон явдал. Ахлах ангид оронгуут хонь алуулж эхлэв. Сум-нэгдэлд улсаас өгсөн төлөвлөгөөний дагуу олон зуун мал нядална. Тэр төлөвлөгөөний тодорхой хэсгийг сургуульд хуваарилна. Тэнд бид хулгана зурам мэтийн жижиг амьтан дээр сурсан мэддлэг чадвараа ахиулна.

Сумын бойны газар (орос хэлний бойня гэдэг үг) хэмээх яргын хашаанд хүүхдүүдийн дутуу алж гэдсийг нь цувуулсан хонь, голыг нь таслахын оронд улаан хоолойг нь таслаад тарчлаан бахируулсан ямаа…( Ум мани бадми хум. Хамаг амьтны, бусдын эрхшээлд үйлдсэн хийгээд мунхагийн эрхээр шохоорхон хийсэн хилинц нүглүүд нимгэрэх болтугай)

Дутуу алагдсан тарчилсан малыг томчууд заримдаа гүйцээж өгөх ба ингээгүй тохиолдолд нийлж амыг нь барьсаар бүтээж алдаг байж. Аймшгийг зохиолын хаан гэгдэх Стивен Кингийн туужийн хэсэг бус “өвтөгш хүн” болохоор чармайж яваа БНМАУ-ын хүүхдүүдийн нэг өдөр.

Дотуур байрны нэг өрөөнд амьдардаг Ц.Сэр-Од гэдэг найзтайгаа “анги танхимд сурсан зүйлээ” бататгах хүрээнд айлын идэш хийж үзэв. Нэг богийг нэг төгрөгөөр тооцон төхөөрч, тус бүр 10 гаруй төгрөгтэйгөөр анхны капиталаа хуримтлуулж байтал хэрэг бишидлээ. Ар гэрийнхэн бидний бизнесийн гарааг дуулаад их багагүй л галзуурах дөхсөн юм байх. Муу ээж минь, дуулуутаа л бараг дээлээ солилгүй мордоод ирсэн байж билээ. Үхтлээ загнуулаад, дахиж хэзээ ч амьтны амь тасалж мөнгө олохгүй гэдгээ андгайлснаар анхны “старт-Ап” төсөлдөө цэг тавилаа.

Харин анги танхимд бидэнд хүнлэг үзэл, энхтайванч ёсыг заана. Сургуулийн босго алхмагц “Хүний зүрхийг үгээр дулаацуулна. А.С.Пушкин” гэсэн сэтгэлийн утас хөндсөн мөрүүд биднийг тосох. Тэнд бид дэлхийн сонгодгууд, хүнлэг үзэл санааны туг болсон эрхмүүдийн номлолд боловсрох. Аа бас гараад амьтан алах дадлага хийх. Бусдын төлөө эргэлзээнгүй амиа өгөх, бас бусдыг эргэлзээнгүй алсан ч чадах учиртай байсан юм болов уу “өвтэгш” хүн маань.

Азаар, ямар ч үзэл санааг өнгөц төдий дагаад хэрэггүй болсон газарт нь хаядаг нүүдэлчдийн удам байлаа, бид. Өвлийн дээлээ хаваржаан дээрээ тайлаад явахдаа, зуны тэрлэгээ намаржаанд буугаад далд хийхдээ өчүүхэн ч гайхаж эргэлздэггүй шигээ, “өвтэгш” болгох бүхий л сургалтыг танхимд нь, бойны цэгт нь орхиод бид цаашаа явцгаасан. Бид өвтөгш коммунистад хувиран хүмүүжээгүй, бас террорист ч болоогүй нууц энд л байгаа байх. Сурсан мэдсэн бүхнийг буурин дээрээ хаяад, шинэ өдөр, шинэ цаг агаарт дасахаас өөр аргагүй болгодог хээр мал минь. За энэ ч яах вэ, гол юмандаа орох минь.

…Ахлах ангид орохын хэрээр, бидний “хөдөлмөр ба политехник” сургалтад дэвшил гарч суурь машин дээр юм хийж үзэв. Тэр нь цахилгаан өрмийн машин гэж юу болохыг мэдэх бас түүгээр төмөр өрөмдөж үзэхээс эхэлсэн юм, уг нь.

Гэтэл, манай ангийн Чадраа золиг, өрмийн даралт тохируулдаг гарыг хамаг бяраараа дараад хөдөөгийн бяцхан суманд ирээд байсан технологийн шинэ эрэмбийг хийсгэж орхив. Тасхийн дуугараад тэртээ булан рүү үсрэн одох өрөмний хугархайтай хамт “коммунист өвтөгш хүн” болох найдлага шунгинан нисч одсон хэрэг.

Сайхан ааштай, өвгөн багш маань царай нь хувьсхийн босч ирснээ,

-Эй, яс нь цайрсан хүүрнүүд, яс нь цайрсан хүүрнүүд… яс нь цайсан хүүрнүүд хэмээн харааж гарлаа. Харин “Яс нь цайрах” нигууртай хүүрнүүд нь чив чимээгүй. Тарчигнаж байсан суурь машин ч дуугаа хураав. Нам гүм байдал нь багшийн уурыг улам дүрсхийлгэсэн бололтой, илүү чанга тембрээр “ясан цайсан хүүр”-ээ урсгана.

Ядрах шинж түүнд үгүй. Тэндээс би, монгол хүн хараахаараа харин ч хүч орж байгааг харах шиг санагдсан. Төө хэрийн урттай тэр өрөм, багшид төдийгүй манай сумын хэмжээгээр ганцхан байсан эд байхаа, тэгж их харамсаж байгааг бодоход.

Багш маань, ганц өгүүлбэрээс бүрдсэн ч үл дуусах, үл дундрах хараалынхаа чөлөөгөөр,

-Зайлцгаа… гэдэг сул үг оруулангуут үүнийг л хүлээж байсан мэт бид дэрхийн гараад “яс нь цайхаар” одлоо. Багшийн уншлага, хөвөн зулж хавсан даалимбан давхаргатай хаалганы цаана бүдэгрэн үлдэв.

Яс нь цайран үлдэх, амьд бие нь хүүр болох тухайд бидний хэн ч гомдсонгүй. “Хүүр” гэдэг бол бидний өдөр тутам сонсдог, хэлдэг үг байв. Миний найз өвгөчүүдийн нэг, цагтаа чойрын номд умбаж лам явсан Дэмбэрэлсүрэн гуай маань хүртэл багачууд биднийг хурга тугал нийлүүлсний төлөө “Улаан хүүр”-ээр нь өдөржин цоллоод, орой нь сан тавьж, ариулж, өхөөрдөн ерөөж өгөх нь олонтаа.

Хүүр бол хараал гэхээсээ илүү ерийн уулга алдалт, хүч нэмэгдүүлэх сул үг төдий болсон хэллэг. Хэрвээ “намайг хүүр гэж хараалаа” гэсэн гомдол гаргавал “Эрүүл байна уу, хүүр минь”гэсэн хариу ч сонсож мэднэ.

-Би гэдэг хүүр, ингээд хө

-Ямар хөөрхөн хүүр вэ, тиим ээ гэсэн, хараал зүхлийн өчүүхэн ч амьсгалгүй, харин ч эелдэг дотно хүүрнэлийг сонсож болно. (Хүүр, хүүрнэл хоёр нэг язгуургүй гэж найдъя)

Ийм болохоор багшдаа хараалгаж зогссон бид юун гомдох вэ, харин ч “Хүүр”-ийн цоо шинэ, сонирхолтой хувилбар сонссондоо харин ч олзуурхав.

Хэрвээ, манай сургууль үнэхээр л хаяг дээрх шигээ, биднийг “хөдөлмөрчин-политехникчин” хүн болгож чадлаа гэхэд “хүүр”-нээс нь бол салгаж дийлэлгүй үлдээх байсанд итгэсээр явдаг.

Харин ч, монгол хэлний хүндэт үгийн тоонд орж, “Маркс хүүр хэлэхдээ” “Хайрт хүүр МАХН, мандтугай”, “Орон бүхний хүүрнүүд ээ, нэгдэгтүн”(уг эх:Орон бүхний пролетари нар, нэгдэгтүн) болох ч байсан юм бил үү? Өнөө, Халхад дэлгэрсэн Шарын шашныхан овоо тахих бөөгийн зан үйлийг хориглож барахаа болиод, ламаар тахиулдаг болгож үлдээсэн шиг.

Ингэхэд яагаад “Хүүр” гэдэг үг бидний аманд хоногшин, хэлэгдсэн байдлаараа “Ум мани бадми хум”-ын араас дугаарлах болов?

Үргэлжлэл бий.

НЭГ. КАЙРЫН ХОШИГНОЛ

Баабар хошигнон ярьдаг юм, Кайрын музейн ажилтнуудыг. Гурван мянганы тэртээх дурсгал чихэлдсэн, хашаандаа хүртэл муми овоолсон, үзмэр нь шалаар хөглөрсөн гэмээр, тийм музей л дээ, Кайр хот дахь Египетийн музей. Хэтэрхий их үзмэртээ хахаад, дэглэлт тавилт нь хоёрдугаарт эрэмбэлэгдсэн газар. Музейд байна уу, эсвэл “Костко” энээ тэрээ шиг агуулах худалдааны сүлжээ дэлгүүрийн антикварийн тасагт явна уу гэж эргэлзмээр.

Хэрвээ та Кайр орж амжаагүй бол төсөөлөх боломж байна. Жишээлэхэд, Ордос дахь Чингис хааны онгоноор аялж, зэргэлдээ хошууных нь “Нууц товчооны музей” зэргийг үзсэн бол олдвор баримтаас илүүтэй хөшөө баримал, дизайнаар зодсон хийцийг санаж байгаа байх. “Нууц товчоо”-г бүрэн эхээр нь цаас, төмөр, ширэн дээр бичээд зогсоогүй, вааран дээр буулгаад шатааснаа үзмэр болгосон байдаг. Мэдээж, “Нууц товчоо”-ны үйл явдлыг олон янзаар зурж үзүүлсэн. Тааруу музей гэх гээгүй шүү. Юу нь сонин гэхээр, Кайрын музей хийгээд Ордос дахь “Нууц товчооны музей” бол үзвэр толилуулах аргын хоёр туйл санагддаг. Нэг нь бодит олдвор нь хэтэрсэн, нөгөө нь төлөөлөл-төсөөлөл, дүрслэл нь хэтийдсэн ч гэмээр юм уу? За энэ ч яахав, юунаас болоод энд тэндхийн музей рүү орчихов, гэхээр ийм юм.

Кайрын музейд зургийн аппараттай орох, зураг дарахыг хориглодог. Хаа сайгүй л ийм байдаг болохоор гайхах ч юм биш. Харин үүдний харуул нь зочид аппарат зүүсэн, нуусан алин болохыг нягтлахаас гадна, гарыг нь дагуулан харна. Хэрвээ 10 фунт(Английн паунд биш болохыг анхаарна уу!) атгуулчихвал чиний аппаратыг олж харахаа болино. Дотор хэсгийн ажилтнууд аппарат бүхий хүн ороод ирсэн байвал олон юм ярихгүй, зүгээр л зураг дарж эхлэхийг нь хүлээнэ. Яг зураг аваад эхэлбэл дэргэд ирээд, хазгай мурий англи хэлээр “Зураг авах хориотой” тухай шулганаж гарна даа. Мэдээж, 10 фунтээ авсны дараа бол зураг дарж байгааг харах завгүй болчихно.

Баабар юуг гэж хошигносон гэхээр “Хэрвээ тэдэнд 10 биш, 100 паунд өгсөн бол мумигаа тэвэрч гарч ирээд харуулах байсан” гэж.

Та нар жигшиж байгаа, тийм үү? Авлигачин, хахуульчин, дүрэм журмаа уландаа гишгэсэн Мисир албан хаагчид эртний түүхт энэ орныг сөнөөж байна, мөн үү?

Гэхдээ энэ бол ёс суртахууны хувьд найгаа алдсан ч гэсэн мөн чанараараа “харьцангуй эрүүл” нийгмийн шинж гэвэл та мэл гайхаж цэл хөхрөх биз ээ?

ХОЁР. ТЭНЭГ НӨХӨР УХААНТАЙ ДАЙСНААС ХОРОН

-Хорвоог муу санаатнууд, шуналын туламнууд хөнөөдөггүй. Харин өөртөө ч, өрөөлд ч ашиггүй юм хийдэг тэнэгүүд л хөмөрч хаядаг тухай Карло М Сиполла хэмээх сониуч судлаач бичжээ. Тэрээр “Тэнэглэл, түүний хуулиуд” хэмээх сонирхолтой, бас хөөрхөн судалгаатай ном бичиж, энэ дүгнэлтээ баталгаажуулсан байдаг юм.

Нэгдүгээрт, шуналтай хүнийг, санаа муутай хүнийг, боловсролгүй хүнийг, ядуу хүнийг, бохир заваан хүнийг, ёс суртахуунгүй хүнийг “Тэнэг” гэж Карло үзэхгүй байна.

Хоёрдугаарт, шуналтай болоод муу санаатай, боловсролгүй атлаа хүмүүжилгүй, ядуу агаад бохир, ёс суртахуунгүй дээрээ ичгүүргүй хүнийг тэрээр сайн ухаалаг гээгүйг бас болгооно биз.

Гуравдугаарт, шунахай, хорлонтой, харанхуй бүдүүлэг, ёс суртахуунгүй байдал нь хүний л хорвоогийн шинж учраас түүнтэй тэмцэх туршлага, таних чадвар нийгэмд байдаг гэдгийг зохиогч иш үндэс болгосон байдаг.

Хүний ертөнц шунал дээр цогцолсон гэдгийг Өрнө, Дорнын мэргэд бүгдээрээ л анхааруулж, Будда ч айлдсан, Адам Смит ч хэлсэн. Бурхан багш шуналтай тэмцэхийн оронд “Яагаад шунаад байгаа” эх үүсвэрээ олж харахыг сургасан бол Адам Смит, хүн хүний шуналын нийлбэр нь эдийн засгийн хөгжлийг хөдөлгөгч “үл үзэгдэх” гар болон хувирдгийг судалсан байдаг. Ерөөсөө “Хүсэл ба шунал” нь эзнээ л хөнөөдөг болохоос биш, хүний нийгмийг бүхлээр нь самардаггүйг мэргэд бас олж харжээ. Яагаад гэвэл, ямар ч мундаг шунал өөр нэгний шуналтай тулаад гацдаг. Гэтэл, тэнэглэл нь тэнэглэлээ гацаана гэсэн номгүй.

Бурхан ч тэр, эдийн засагчид ч ялгаагүй, шунал буюу гоёор хэлэхэд “хувийн сонирхол”-ыг энэ ертөнцөд байж болшгүй зүйл гэж үзээгүй. Шунал нь үл ханах шинжтэй тул эзнээ байнгын эрэлтэд оруулснаар зовоодог тухай нэг нь айлдсан байхад нөгөөдүүл нь мөнөөх байнгын эрэлт нь хүний нийгмийг баялаг бүтээгч болгох сурвалж болдгийг олж харсан авай.

ГУРАВ. ТӨРӨЛ ТӨӨРӨГСӨД

Хүсэл шуналаасаа нэгэнт ангижрагчид бол өнөөгийн хүний нийгмийн гишүүн байх боломжгүй. Тэд нирваанд хүрсэн гэгээрэгч болоод сансрын хүлээснээс алдуурах учиртай. Ингэхгүй, төрөл төөрч гариг андуурах юм бол ертөнцийг түйвээгч хорлогчин болж нийгмээ самрагч, хувьсгалын болон шашны фанатуудад хувирдаг.

Сая Пакистанд тарьсан моддыг “буруу ном”-ын гээд булга булга татан хаялж байгаа фанатуудын бичлэг яваад байгааг манайхан харж шогшроод байсан нь үүний жишээ. Уг нь ойжуулалт нь тэдний эрүүл энх амьдралд тун ч хэрэгтэй зүйл шүү дээ. Улмаар, тэднийг шоолохын өмнө өөрсдийгөө нэг харчихмаар байгаа юм. “Хятадын вакцин хийлгэж Ковидоос хамгаалуулсанд орвол үхсэн нь дээр” гэсэн бот-ын жиргээг хувилж түгээн давалгаалаад л байгаа манайхан ч тэднээс юуны ялгаа. Хэвийн эрүүл хүн бол ямар ч хамаагүй вакцин хийлгээд, яаж ийгээд амьд үлдэхийг боддог юм байгаа биз дээ.

Дээрэмчид, хулгайч нарийн үйлдэл рациональ шинжтэй учраас түүнийг урьдчилан таамаглах, хамгаалах, сэргийлэх боломжтой. Ухаандаа, тэд бусдын өмч баялгийг устган сөнөөхийн оронд өөрийн өмч рүү зөөвөрлөх, нууц сан үүсгэх хандлагатай байдаг. Иймээс тэдгээрийг нь олж илрүүлэх замаар хувь хүнд болон нийтийн өмчлөлд учирсан хохирлыг нь барагдуулах нимгэлэх боломж ядаж байгаа гэсэн үг.

Харин тэнэгүүдэд хүний унаган шинж болох “хүсэл, шунал” байдаггүй учраас бүхий л хандлагууд нь иррациональ шинжтэй, улмаар логикгүй учраас урьдчилан тааварлах, сэрэмжлэн хамгаалах боломжгүй байдаг гэнэ. Хулгайч баяжих зорилгоор түрийвчийг чинь суйлж, дээрэмчин бээр алмаазан бөгжийг тань авахын тулд таныг алж мэднэ.

Гэтэл тэнэгүүд “Таныг ямар ч шалтгаангүйгээр, ямар ч ашиг хонжоо олохгүйгээр, ямар ч төлөвлөгөөгүйгээр, тааварлах аргагүй газарт, төсөөлөөгүй цаг үед хохироож чадна. Энэ бүхнийг урьдчилан таамаглах, сэргийлэх ямар ч боломжгүй” тухай мөнөөх Карло М Сиполла бичжээ.

Энд өгүүлэн буй “Тэнэг” гэдэг ойлголт нь боловсролгүй, бүдүүлэг, хүмүүжилгүй, ёс суртахуунгүй хүмүүсийг хэлээгүй, харин өөртөө ямар ч ашиггүй үйлдэл хийдэг хүмүүсийг хэлээд байгааг дахин сануулъя. Ямар ч учир шалтгаангүйгээр, өс хонзонгүйгээр, ашиг хонжоо бодолгүйгээр бусдыг хохироодог тийм үйлийн эзэд.

Тэнэгүүд маш царайлаг, харваас хүмүүжилтэй, бузгай жээнтэлмээн төрхтэй, үнэхээрийн өндөр боловсролтой, олон хэлтэй, чемодан дүүрэн дээд боловсролын дипломтой ч байж болно гэсэн үг. Гагцхүү өөрийгөө төдийгүй чамайг ямар ч учир шалтгаангүйгээр, өс хонзонгүйгээр алах, сүйрүүлэхэд бэлэн байдлаараа л ялгаатай.

Гоёор хэлбэл: Нирваанд байх ёстой атлаа Самсара-д төрсөн,хувийн сонирхлоор хөдөлдөг нийгэмд амьдардаг атлаа “үл үзэгдэх гар”-гүй мэндэлсэн этгээдийн тухай яриад байгаа хэрэг.

Үргэлжлэл бий