Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Жүүдийн хичээл-III: Эх орон VS эх оронч

Тэр яаж баатар болсон гэхээр төсвийг танаж, төрийн албыг нэлд нь цомхотгож, үйлдвэрчний эвлэлийг сөрж чадсан аж. Уул нь мянга мянган шударга төрийн албан хаагчийг гудамжинд гаргаж, улсын санг танасан төдийгүй, ард түмний аврагч болсон үйлдвэрчний эвлэлийг сөрөөд ялсан этгээд үндэстний дайсан болмоор доо. Гэтэл Шимон Пэрэс баатар болсноор барахгүй Израилийн хөгжлийн хамгийн үсрэнгүй үе эндээс эхэлсэн гэж үздэг юм байна. Үйлдвэрчний эвлэлийн үйл ажиллагааг ажилчны байрнаас ч биш, ажил олгогчийн зүгээс ч биш, хөв хөндлөнгөөс харахад их өөр дүр харагддаг. Учир нь үйлдвэрчний эвлэл орон тоог хадгалах, цалин нэмэхийн төлөө тэмцсэнээрээ үр бүтээлгүй байдал, илүүдэл орон тоо, үрэлгэн төсвийг өөгшүүлж байдаг. Нэг талаасаа ард түмний эрх ашгийг хамгаалж байв ч тодорхой заагийг давахын цагт үндэстнийхээ эдийн засгийг хорлож эхэлдэг гэж жүүдүүд үздэг байна. Тиймээс үйлдвэрчний шаардлагыг амжилттай сөрж, төрийн албаны орон тоо цомхотгож, төсвийг дээд хэмжээнд багасгасан Шимон Пэрэс бол Израилийн эдийн засгийг аврагч, хөгжлийн шинэ үеийг нээгч гэнэ.

Бид жүүдүүдийн нэгэн адил хочломтгой. Монголчууд бараг цөмөөрөө хочтой. Ялгаатай нь жүүдүүд нэг нэгнээ хочоор нь дууддаг бол манайхан далдуур хочилно. Эзэн нь гомдох учраас тэр. Их төлөв бие эрхтний сул талыг тодосгож, доромжилж шоолсон агуулгаар хочилдгоос тэр. Харин израильчууд арай өөрөөр, хөгжилтэй атлаа эзэн нь гомдоод байхааргүй, эмзэг дорой талыг нь дөвийлгөлгүй, бахаддаг талыг нь онцлон хочилдог бололтой. Жүүдүүд ах зах гэлтгүй, алба амь ялгалгүй бие биеэ хочоор нь дууддаг, тэр хэрээрээ дотно нөхөрсөг уур амьсгал бүрддэг гээд бодохоор даргыгаа “нөхөр хазгар аа”, “Долир гуайд хандахад” гэлцдэггүй бололтой.

Жүүд хүн бусдын үгээр явах, даргын заавраар хийх дургүй. Генералаас гарсан тушаал хэрхэн биелэхийг ахлагч шийднэ. Харин манай дарга нар бүх гүйцэтгэлийг өөрийнхөөрөө шийдэхийг хичээдэг. Энэ нь учиртай. Харин даргын өгсөн үүргийг жүүд албан хаагч өөрийнхөөрөө гүйцэтгэнэ. Манайхан ч гэсэн юмыг өөрийнхөөрөө гүйцэтгэх дуртай. Их төлөв монголчлох буюу өөрийнхөөрөө халтуурддаг учраас дарга нь оролцохоос өөр аргагүй болдог. Эцсийн эцэст дарга хариуцлага хүлээх учраас өгсөн үүргээ хамжиж биелүүлэхэд хүрдэг гэсэн үг. Харин жүүд ажилтан өөрийнхөөрөө, өөрийн гэсэн чанартайгаар хийдэг. Ийм л жаахан зөрүү байна.

Бид төсөөтэй атлаа ялгаатай. Жүүдийн туулсан зам бол аугаа сорилт, хатуужлын зам. Харин нугачаа дүүрэн монголчуудын түүх тэднийхээс өөр. Бид хэзээ ч бусдын газар оронд тэнүүчлэн хэрэхийн зовлонг амсаагүй. Хэдийгээр Манжийн эрхшээл, Зөвлөлтийн дагуул явсан ч уугуул нутагтаа дорд үзэгдэхийн зовлонг амссан нь бага. Үндэстнийхээ хувьд сэргэн мандсан үйл явц бүр нь гадаад, дотоод олон нөхцөл байдлаар ивээгдсэн харагддаг. Манжийн уналт, Бароны явдал, Зөвлөлт засаг, Дэлхийн II дайн гээд л олон үйл явдал Монголын тусгаар тогтнол, мандал бадралыг цаагуураа ивээхээр өрнөсөн мэт. Санасан хэрэг сэтгэлчлэн бүтэхийг бурхан цаагуураа таалах мэт. Зэрэгцүүлээд харахад хоёулаа бурхны хүүхэд мэт боловч нэг нь өргөмөл, нөгөө нь төрмөлийн замаар явсан мэт.

Та эл нийтлэлийн ерөнхий гарчгийг харсан байх. 972 ба 976 гэж. Эхнийх нь Израилийн олон улсын утсан ярианы код, арынх нь манай улсынх. Бид ижилсэхэд дөрөвхөн тооны байгаа юм биш биз? Энэ бүхний хариуг та Дэн Синер, Сол Сингер. Төр улс цогцолсон нь Хэрмэл жүүдээс хүчирхэг Израиль. НЭПКО. 2012 номоос эрээд үзээрэй.

Төгсгөл. Эхлэл…

Манайд нэг сонин парадокс байдаг. Нэг хүнд ногдох малынхаа тоогоор дэлхийд тэргүүлэх боловч суурин газрынхаа хүн амын сүүний хэрэгцээг үндсэнд нь импортын сүү, эсвэл импортолсон хуурай сүү найруулах замаар хангадаг.

Үнэн хэрэгтээ манай 40-өөд сая малтай, эцэг малаас бусад нь сүүтэй боловч мэссэнжэрээр л цуглуулахгүй бол үйлдвэрт бөөгнөрүүлж савлахад хэцүү. Сая таван зуун мянган ам.км нутагтаа мал сүрэг нь жигд таран бэлчдэг учраас цуглуулах өртөг өндөр. Замдаа гашилгахгүй аваад ирдэг юм аа гэхэд тээврийн зардал нь үнээнээсээ давна. Ийм учраас хөдөө тал минь малаар дүүрэн боловч манай хотынхон хуурай сүү найруулж уудаг. Арай биш, найруулсан хуурай сүү уудаг. Уг нь бол бэлчээрийн ургамлаар хооллодог монгол малын сүү нь “оргинал, органик, ногоон” гэсэн урианд дарагдсан өнөө үеийн хамгийн чамин, үнэт хүнс мөн. Гэхдээ түүнийг хүртэнэ гэвэл рашаанд явж байгаа аятай хөдөө нь очих л хэрэгтэй. Учир иймд манай бэлчээрийн малын сүүг цуглуулан боловсруулах боломжгүй тул зөвхөн малчин өөрөө уух нигууртай.

Гэтэл саяхан Монфрешийн Т.Насанхүү захирал нэг ийм юм ярив даа. Манай бэлчээрийн малын сүүг цуглуулан боловсруулах, ариутган савлах гэж байгаа тухай. Яаж гэдгийг нь сонирхож завдсангүй. Гэхдээ л монголчууд “боломжгүй”-н дотроос шинэ боломж хайгаад эхэлчихэж… сайн байна.

2012 оны 1 сарын 11


Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Гангийн үйлдвэртэй болж эдийн засгийн хараат бус байдлаас гарснаар Монгол Улс хөгжинө

Монгол Улс эдийн засгийн тусгаар тогтнолын хувьд ямар ч баталгаагүй, үхээнц дорой болох нь ковидын цар тахлын үед улам их анзаарагдаж байна. Өнөөдөр сонгууль гээд эрх баригч намын нөхөд, дарга сайд төрийн бүх шатны албан тушаалтнууд нэр дэвшигчээ даган хөөрцөглөж, энд тэндгүй уухай хашгирч явна. Гэтэл ард түмний ахуй амьдрал, хоол хүнснээс аваад улс орны цусны эргэлт болсон аж ахуйн нэгжүүдийн бараа бүтээгдэхүүн бүхий л зүйл Замын-Үүдийн хилийн боомт дээр гацаатай байна. Уг хилийн боомтоор Монгол Улсын нийт импортын бараа бүтээгдэхүүний 80 хувь дамждаг. Урд хөрш дургүйгээ хүрэхээр Эрээний хилийн боомтоо чангаруулж, улс төрийн сануулга өгөх үүднээс 14 хоног хилээ хаахад Монголын эдийн засагт хүнд цохилт болж байгаа юм. Америк, Япон, Солонгос гээд ихэнх улсаас газраар ирж байгаа ачаа тээвэр, өргөн хэрэглээний бараа, хүнс ногоо, эм бэлдмэл гээд бүх төрлийн импортын бараа Замын-Үүд дээр бараг жилийн туршид гацаж, сүүлийн хэдэн сар манай 800 гаруй ачааны машин бараагаа авахаар царайчлан хүлээж байна. Гэвч үүнийг анзаарч, ярьж хөөрч, ард иргэд аж ахуйн нэгжүүдийнхээ төлөө санаа тавьж байгаа эрх мэдэлтэн албан тушаалтан байна уу.

Монголчууд бид эдийн засгийн хувьд ийм хэврэг байна. Бүх зүйлээ гаднаас авч, хоёр хөршийнхөө гар хөл аяг аашийг харж харьяат улс шиг гөлгөнөн амьдарч байна. Туурга тусгаар улс орны хувьд энэ бол дэндүү гунигтай, байж боломгүй зүйл. Өмнө нь энэ бүхэн тэгтлээ анзаарагддаггүй, монголчууд бид зүгээр л урсгалаараа амьдраад, дор бүрнээ болох болохоороо амиа хоохойлоод яваад байж. Харин өвчин зовлонтой, хил гаалийн асуудалтай ийм цаг үед хоёр хөршөөсөө эдийн засгийн хувьд хараат байгаа маань айхавтар мэдрэгдэж Монгол Улс маань ямар арчаагүй, тусгаар улсын бодлогогүй явж ирээ вэ гэх харуусал өөрийн эрхгүй төрж байна. Яг л нөгөө бороотой өдөр такси олдохоо байдаг шиг. Нартай сайхан өдөр зүгээр явуулахгүй ээрээд хаашаа явах вэ гээд шалаад байдаг. Гэтэл тэнгэр муухайрах юм уу хүмүүст тавгүй болоод ирэхлээр хэн ч таксинд явахаа больдог доо. Уул нь үүнийг нартай сайхан өдөр нь ийм үйлчилгээ явуулдаг компани байгуулах хэрэгтэй байдаг даа.

Яг үүн шиг тахал гарсан хүнд хэцүү үед Эрээний хил хаагдахад эдийн засаг нам зогсдог, хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ өсдөг, наад зах нь нарийн ногоо олдохоо больдог, эм тан тасардаг, айл өрх бүр аргаа бардаг энэ байдлаасаа одоо гарах хэрэгтэй. Тэгэхээр монголчууд бид одоо үйлдвэрлэгч орон болох цаг нь ирсэн. Аль юм болгон гадагшаа царайчилж, гараа сунгаж гуйлгачин ядуу амьдрах юм бэ.

Дотооддоо үйлдвэрлэгч болж эдийн засгийн салбар бүр нь тэлж хөгжсөн, хүн бүр шаргуу хөдөлмөрлөсөн ажлын байр хэдэн зуун мянгаар нэмэгдсэн, ард иргэдийнх нь ахуй амьдрал дээшилсэн бүтээгч улс орон болох хэрэгтэй. Улс орны бүх бодлого, стратеги үүнд чиглэгдэх хэрэгтэй байна. Ерөөсөө төр засгийн удирдагчдын гол бодлого ажлын байрыг нэмэгдүүлж, ард иргэдээ ажилтай орлоготой амар тайван сайн сайхан амьдруулахад л зориулагддаг. Нэг үеэ бодоход бид бүхэн бас ч гэж эдийн засгийн хувьд хөгжих хөрс суурьтай, техник технологи болоод ажиллах хүчний хувьд ч боломжтой болсон. Хамгийн гол нь засаг төрийн бодлого зөв, тууштай байх нь чухал.

Үйлдвэрлэгч орон болоход хамгийн түрүүнд эрчим хүч цахилгааны асуудал, дараа нь төмөрлөгийн үйлдвэр, гангийн үйлдвэр хэрэгтэй гэх алтан томьёолол бий. Эрчим хүчний асуудлаа шийдэж гангийн үйлдвэрээ босгоод авсан байхад тухайн улс орон эдийн засгийн тусгаар тогтнолоо баталгаажуулаад авлаа гэсэн үг. Эдийн засгийн хөгжлийн тулгуур хуулийн дагуу Монгол Улс өөрсдөө төмрөө хайлж гангаа цутгадаг болох хэрэгтэй. Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялж тусгаар тогтнолоо тунхаглаад 110 жил, Ардын хувьсгал ялаад 100 жил болж байхад гангийн үйлдвэргүй ийм олон жил болсон нь харуусалтай. Хуучин Богдын засгийн үед нэг ийм яриа байдаг байсан гэж хууччуул ярилцдаг. “Манай хоёр хөрш биднийг төмөр хийлгэдэггүй юм. Хэрвээ монголчууд төмөр үйлдвэрлээд хөрөө хийгээд сурчихвал хоёр хөршөө хөрөөдөөд дуусна гэж айдаг юм” гэсэн Богдын харуусал дүүрэн яриа бий. Яг л тэр маягаар биднийг төмрийн үйлдвэртэй байлгаж болохгүй гэсэн хоёр хөршийн энэ бодлого зуун жилийн хойно ч өнөөдөр хадгалагдсан хэвээр байдаг бололтой гэж хардахаар.

“Монгол Улс гурван жилийн дотор гангийн үйлдвэртэй болох боломжтой. Энэ үйлдвэрлэлийг ажиллуулахад 42 мГвын хүчин чадалтай цахилгаан станц шаардлагатай. Өнөөгийн эрчим хүчний тулсан хэрэглээнүүдийг шийдэх боломжгүй ч цахилгааны асуудлыг шийдчихвэл бид жилд 500800 мянган тонн ган үйлдвэрлэнэ гэсэн үг. Эхний хоёр үйлдвэр барихад 450 орчим сая ам.доллар хэрэгтэй. Харин 3040 мГвын цахилгаан станц байгуулахад ойролцоогоор 100 орчим сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай. Бидэнд 600 орчим сая ам.доллар байхад гангийн цогцолбор үйлдвэртэй болно” гэдгийг мэргэжлийн судлаачид хэлж байна. Ерөөсөө гангийн үйлдвэртэй болох боломж бидэнд бүрэн байна гэдгийг тэд хэлээд байгаа.

“Гангийн үйлдвэр байгуулах нь стратегийн ач холбогдолтой. Ирэх 10 жилд Монгол Улс хөгжих үү, уруудах уу гэдэгтэй шууд холбоотой зүйл. Манайх дэлхийд эхний тавд орохоор зэсийн баяжмал экспортлогч болсон. Зэсийн баяжмалын үйлдвэрлэлд шаардлагатай чухал орц нь ган бөмбөлөг байдаг. Үйлдвэр байгуулснаар үүнийг дотооддоо хийнэ гэсэн үг. Өнөөдөр “Оюу толгой” компани ойролцоогоор 50 орчим сая ам.долларын ган бөмбөлөг хэрэглэдэг. Эрдэнэт үйлдвэр ч тэр хэмжээний ган бөмбөлөг хэрэглэдэг. Энэ өөрөө том зах зээл. Бид өмнөх 10 жилд үүнийг хийчихээр байсан л даа. Сэтгэл дутаад л байна. Манайх олон улсын айлчлалаар хүнд хүртээлгүй жижиг сажиг төсөл барьж явахаа одоо болих цаг болсон. Өөрсдөө шийдэх боломжтой зүйлийг гаднаас хайсны хэрэггүй” гэж “Үүр тээл” компанийн захирал А.Даваадорж шулуун шударга хэлсэн.

Нэг хэсэг Сайншандын аж үйлдвэрийн парк байгуулна, Гангийн үйлдвэртэй болно гээд баахан яригдсан. Хятадын гангийн үйлдвэртэй танилцаж туршлага судалж байна гэх мэдээ яваад л удаагүй Сайншандын аж үйлдвэрийн парк чимээгүй болсон. Өнөө хоёр хөршийн өөрсдийг нь хөрөөдчихнө гэсэн бодлогын үр нөлөө тусаа байлгүй дээ. Хэрвээ гангийн үйлдвэртэй болбол ёстой бид “хөрөө”-тэй болно. Үндсэндээ бид хэнээс ч гуйхгүй, бас хэнээс ч айхгүй болно.

Төмрийн худалдаанд жил бүр 300 орчим сая ам.долларыг гадагш урсгадаг энэ урсгал Монголдоо үлдэж, хамгийн гол нь бид барилгын арматур төмрөө өөрсдөө цутгаж, барилгын салбарт эргэлт ирж, адаглаад хадаасаа хийж, гүүрний гулдан төмөр, барилгын гулдан төмрууд, машины гол гээд хийх өч төчнөөн юм байдаг. Хэрэв төмөр цутгаж ган хатаагаад эхэлбэл хэнээс ч айхгүй болно гэдэг маань энэ. Гэтэл өнөөдөр Хятадын арматур төмөр сайн хямд, мөн үйлдвэр байгуулснаас гаднаас авах нь хамаагүй хямд, ашигтай гэх ойлголт төмрийн зах зээлд ноёрхож, хоёр хөршийн бодлого үйлчилж байгааг нуух аргагүй. Гангийн үйлдвэр баригдсанаар, үндсэндээ Монгол Улс үйлдвэрлэгч орон болсноор эдийн засгийн тусгаар тогтнол баталгаажиж, аль нэг улсаас хараат бус болж ДНБий хэм хэмжээ эрс өсч, Монгол Улсын өрсөлдөх чадварын индекс огцом урагшлах ийм л бодит ирээдүй харагдаж байна. Нийт бараа бүтээгдэхүүний 80 хувийг гаднаас авдаг бус дотооддоо үйлдвэрлэдэг, гадагшаа экспортолдог үйлдвэрлэгч орон болж хөгжин дэвших цаг болсныг ковидын нөхцөл байдал тод томруун харуулж байна. Тэгэхэд энэ талаар ярьж хэлж байгаа нэр дэвшигч байгаа юу. Хэн гэдэг нэр дэвшигч энэ талаар ярьж байгаа вэ. Хэдэн ажлын байр бий болгоно гэж хэн амлаж байна вэ. Яг хуучнаараа төрөөс зүгээр юм өгөхөө л ярьцгаагаад байх юм. Одоо бид зүгээр сууж, бэлэн шороо ухаж гадагш зарж хоолоо дөнгөн данган олж идэж болсоон. Цахилгаан станцаа барьж, гангын үйлдвэрээ байгуулж тэр ухсан шороогоор нь эцсийн бүтээгдэхүүн хийж үйлдвэрлэж, ажлын байр бий болгож хүн төрөлхтөнтэй адилхан амьдрах цаг ирсэн шүү.

Categories
мэдээ нийгэм

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: “Ад үзэгдэх зориг”

Ийм нэртэй ном манай бестселлерыг тэргүүлээд удаж байна. Уг ном Кишими Ичиро хэмээх япон эрхмийн бүтээл аж. Ямар ном ингэж удаан сайн борлуулалттай номын жагсаалтыг тэргүүлээд байдаг юм бол гэж бодоод уншиж үзсэн юм. Энэ ном ганц манайд ч бестселлер болоод байгаа юм биш. Олон улсад мөн хамгийн өндөр борлуулалттай номоор шалгарч байгаа аж. Уг ном Фрейд, Юнг нартай эн зэрэгцэн “Сэтгэл судлалын гурван том магнат” хэмээн алдаршсан Алфред Адлерын үзэл санаа буюу Адлерын сэтгэл судлалыг “Идэр залуу ба философич хоёрын харилцан яриа” хэлбэрээр тайлбарлан эмхэтгэсэн бүтээл юм. Хүн яавал аз жаргалтай амьдрах вэ гэх философилог асуултад туйлаас энгийн хэрнээ маш тодорхой хуриултыг дэлгэн үзүүлдэг. Та Адлерын сэтгэл судлалыг мэдсэнээр таны амьдрал өөрчлөгдөх үү. Үүнийг энэ ертөнцийн бас нэгэн үнэн ч гэж болохоор. Эсвэл бахь байдгаараа л байх уу. Та энэ номыг уншиж үзээд мэдээрэй. Уг номонд байгаа асуулт хариултуудаас танд сонирхуулах үүднээс ганц нэгийг нь эшлэж харуулъя.

Залуу: Та хорвоо ертөнцийг туйлын энгийн гэдэг гэлүү?

Философич: Тийм ээ, итгэхийн аргагүй энгийн хялбар, амьдрал ч бас тийм. Та л хорвоо ертөнцийг замбараагүй болгож хараад байгаа юм. Хүн объектив ертөнцөд амьдардаг бус, өөрийнхөө бий болгосон субьектив ертөнцөд амьдарцгааж байна. Та худгийн усыг ууж үзсэн бол өвөл бүлээхэн, зун хүйтэн мэт санагдана. Уг нь худгийн ус ойролцоогоор 18 хэмийн тогтмол дулаантай байдаг. Танд мэдэгдсэн уг усны дулаан нь ч, хүйтэн нь ч бодит факт. Субьектив ертөнцөд амьдарна гэдэг үүнийг хэлээд байгаа юм. Бидний хувьд “хэрхэн харж байна” гэх субъектив байдал л бүх юм бөгөөд өөрсдийн субьектив өнцгөөс хэзээ ч мултарч чадахгүй. Одоо та хорвоо ертөнц учир замбараагүй зөрчил будлианаар дүүрэн гэж харж байна. Хэрэв та өөрөө өөрчлөгдөх юм бол ертөнц эргээд энгийн хялбар төрхөндөө очиж болно. Тэгэхлээр асуудал нь ертөнц ямар гэдэгт бус, харин та ямар гэдэгт байгаа юм.

Залуу: Би ямар байна гэнээ?

Философич: Та нарны шилний цаанаас ертөнцийг харж байна гэж бодъё. Тэгвэл ертөнц бүүдгэр харагдана. Бүрэнхий байна гэж бухимдах хэрэггүй, шилээ аваад л болоо. Шилгүй ертөнц айхавтар гэрэлтэй нүд гялбамаар байж болно. Шилээ зүүмээр санагдахыг үгүйсгэхгүй. Тийм байлаа ч та нарны шилээ тайлж чадах уу. Ертөнцийг энгийн нүдээр шууд харж чадах уу. Танд тийм зориг бий юү?. Асуудал энд л байна.

Залуу: Зориг? та хүн өөрчлөгдөж чадвал ертөнц буцаад энгийн болно гэв үү?

Философич: Хүн өөрчлөгдөх боломжтой, түүгээр ч зогсохгүй аз жаргалтай ч болох боломжтой.

Залуу: Ямар ч хүн байсан бүгд чадах уу?

Философич: Нэг ч хүн үлдээлгүй, бүгд энэ мөчөөс эхлээд гэж эхэлдэг. Тэгээд цааш нь философич залуу хоёр амьдрал аз жаргалын талаар чухам юу хөөрөлдсөнийг та амтархан уншаарай. Уг номд “Сэтгэлийн шарх гэж байдаггүй”, “Бүхий л зовлонгийн үндэс хүн хоорондын харилцаа”, “Бусдын асуудлыг орхи”, ”Энд, одоо”-г чухалчлан амьдрах” гэх зэрэг бүлгүүдтэй. Уг бүлгүүдийг харахад л хичнээн сонирхолтой ном гэдэг нь шууд харагдана.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Монголчууд ямар хүнийг Ерөнхийлөгч болгохыг хүсч байгаа вэ?

Монголчууд бид ирэх зургаан жилд Монгол төрийг удирдах Ерөнхийлөгчөө сонгох нэн хариуцлагатай сонголтын өмнө тулж ирээд байгаа. УИХ-д суудалтай улс төрийн намууд Ерөнхийлөгчид нэр дэвшин өрсөлдөх хүмүүсээ хуулийн хүрээнд тодруулж дуусч байх шиг байна. аль намаас хэн хэн дэвшихээр болсон, салж сарнисан нам буцаж нийлсэн, нийлсэн байсан нам нь салсан, хэн намаасаа гарч намд элссэн, удаа ч үгүй бас хөөгдсөн, нэг намын нөхөд хоёр талд хэрхэн яаж өрсөлдсөн гээд улс төрийн энэ бүх үйл явц олны нүдэн дээр өрнөсөн учир тэр тухай юу хэлэх билээ. Цахим ертөнцөд амтай бүхэн л бичиж байна. Харин шинээр мөрдөгдөж байгаа Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Ерөнхийлөгчийн эрх үүрэг ямар байгааг сайтар анзаарах хэрэгтэй. Ямар ч байсан өмнө нь төрийн тэргүүний албыг хашиж байсан эрхмүүд уг хуулиар хамраа тас цохиулж дахин нэр дэвших эрхгүй болсон.

50-иас дээш насны Монгол Улсын иргэн зөвхөн нэг удаа зургаан жилийн хугацаанд хаших эрхтэй Ерөнхийлөгчийн чиг үүрэг, бүрэн эрхийг Үндсэн хуульд ингэж тусгасан. “УиХ-ын шийдвэрт хориг тавих, өөрийн бүрэн эрхэд хамаарах асуудлаар Засгийн газарт чиглэл өгөх, Гадаад харилцаанд улсаа бүрэн эрхтэй төлөөлөх, Элчин сайдуудыг томилох эгүүлэн татах, улсын цол цэргийн цол хүртээх, одон медалиар шагнах, уучлал үзүүлэх, Монгол Улсын харьяат болох, харьяатаас гарах, тус улсад орогнох эрх олгох асуудлыг шийдвэрлэх, Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийг тэргүүлэх, бүх нийтийн буюу хэсэгчилсэн цэргийн дайчилгаа зарлах, улс оронд онцгой нөхцөл бий болбол холбогдох хууль журмын дагуу онц болон дайны байдал зарлах, түүнчлэн цэрэг хөдөлгөх захирамж өгөх (энэ тохиолдолд Ерөнхийлөгчийн шийдвэрийг УиХ эцэслэж батална), Зэвсэгт хүчний командлагч байх зэрэг бүрэн эрхтэй. Гэхдээ эдгээр эрх үүргээ Ерөнхийлөгч хоёрдмол утгаар хэрэгжүүлнэ гэдгийг олон нийт онцолж байгаа. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр одоогийн мөрдөгдөж буй Үндсэн хуулинд Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрх өмнөхөөсөө хязгаарлагдаж байгаа.

Өмнө нь Ерөнхийлөгч бүрэн эрхийнхээ хүрээнд шүүх, прокурор, аТГ-ын тухай хуулиудаар эдгээр хууль хүчний гол байгууллагын удирдлагуудыг томилох, шүүгчдийг томилох гээд онцгой эрхтэй байсан. Тухайлбал, Шүүхийн тухай хуулиар шүүгчдийг ганцаараа мэдэн томилж, чөлөөлөх мөн прокурор болон ын хуулиар эдгээр байгууллагын удирдлагыг санал болгож томилуулах дархан эрхтэй байв. Тэгвэл шинээр мөрдөж буй Үндсэн хуулийн 33-ын 1.4-т “Ерөнхийлөгчид тодорхой бүрэн эрхийг зөвхөн энэ зүйл заалтад заасан хүрээнд хуулиар олгож болно” гэж хатуу чанд зааж өгсөн. Тэр нь дээр өгүүлсэнчлэн УиХ-д хориг тавих, уучлал үзүүлэх, цол одон медаль олгох зэрэг юм. Гэхдээ “олгоно” гээгүй, “олгож болно” гэсэн ийм л заалттай. Өмнө нь хууль хүчнийхнийг өөрийнхөө эрх таашаалд нийцүүлэн ганцхан кноп дараад шийддэг байсан бол сүүлд мөрдөгдөж буй Шүүхийн тухай хуулиар гэхэд Ерөнхийлөгч зөвхөн Шүүхийн ерөнхий зөвлөл болон Шүүхийн сахилгын хорооны санал болгосон шүүгчдийг томилж, чөлөөлөх үүрэг хүлээсэн гээд заагаад өгчихөж байгаа юм.

Одоогийн мөрдөж буй Үндсэн хуульд Ерөнхийлөгчийн эрх үүргийг ингэж заажээ. Үндсэндээ төрийн тэргүүн болох хүн хууль журмаараа ийм үүрэгтэй юм байна. Харин монголчууд бид энэ удаа ямар хүнийг Ерөнхийлөгч болгохыг хүсч байгаа вэ.

Уг хариултын үзүүр гогцоог тайлахын тулд сүүлийн дөрвөн жил Монгол төрийг удирдсан, одоо хуулийн дагуу халаагаа өгөхөөс өөр аргагүйд хүрээд байгаа Ерөнхийлөгчийн алдаа оноог авч үзэж таарна. Өдөр болгон аав хүн хөмсгөө зангидчихаад эхнэрээ ч загнаж зандраад, үр хүүхэд рүүгээ ч дайрч давшлаад хэрүүл заргатай, айдас хүйдэстэй гэр орон ямар байх нь мэдээж. Тэр гэрт амар тайван амьдрал, аз жаргал лав байхгүй. Монгол хэмээх айл гэр сүүлийн дөрвөн жил яг л ийм өнгө төрхтэй хүйтэн зэврүүн байлаа. Ерөнхийлөгч маань бараг л өдөр бүр ямар нэгэн хүнийг занаж, шударга бус гэх нэрийн дор хүмүүсийг барьж хорих, өмч хөрөнгө хураах хумих, дандаа л занаж зандарсан, дайрч давшилсан ийм л ажил хийлээ. дөрвөн жилийн өмнө Ерөнхийлөгчид нэр дэвшихдээ л 30 гэр бүлийг сүйдэлнэ, хамаг хөрөнгийг нь хурааж улсын орлого болгоно, оффшорт байгаа нөхдийн мөнгийг оруулж ирж бас л хураана гэж ярьж, мөрийн хөтөлбөрийн гол зорилго чиглэл нь ч үүнд байсан. Тэгээд нэг их сүрхий царайлж шударга ёс ярьж ядарсанд тус дэм болох тухайгаа зарласан.

Бид бүхэн шударга ёс гэдгийг бусдын хөрөнгийг хурааж, дээрэмдэх гэж ойлгоод хөрөнгөө хураалгаж байгаа тэр нөхдүүд бол Монгол Улсыг цөлмөж дууссан, бараг л хүн бүхний хүртэх ёстой баялгийг зөвхөн гэр бүлээрээ хуваагаад идэж байна гэж ойлгоод дэмжээд байсан. Энэ ч утгаар монголчууд Ерөнхийлөгчийг хаан гэсэн байдлаар сонгож, дээдлэн хүндэтгэдэг байснаа сүүлийн үед ойлгоод больж байгаа. Хаан гэдэг үлгэр домогт гардгаар бусад хүмүүсийн эд зүйлийг нэр төрөөрөө далайлган булаан авч, ямар ч үед дархан эрхтэй байдаг ийм эрх ямба юм. Яг ийм хуучны ойлголтоор ард түмэн Х.Баттулгыг оффшорчдын мөнгийг оруулж ирээд бидэнд өгөх, 30 гэр бүлийн хөрөнгийг хурааж тараах байх гэж горьдоод байсан. Харин энэ бүхэн хуулиараа хориотой гэдгийг сүүлийн үед ойлгосон.

Хамгийн гол нь хувь хүн өөр дээрээ бодож эхэлсэн. Хүний өмч рүү ингэж айхавтар дайрах түүнийг хурааж бусдад өгнө гэдэг чинь хуулиараа хориотой, байж боломгүй гэмт үйлдэл гэдгийг мэдэрч, өөрийнх нь таван мал, амины ганц байшинг нэг л өдөр хураана гээд ороод ирвэл яана гэх айдас төрсөн. 30 гэр бүлийг нураана гээд байдаг, 30 гэр бүл гэдэг бол Монгол Улсын айл өрхийн л нэг. Үүнийг дэмжээд байтал нэг өдөр манайх 300-д нь багтдаггүй юм аа гэхэд 3000 өрхөд багтвал юу болох бол гэсэн болгоомжлол хүмүүст төрж эхэлсэн. Хувийн өмчтэй хүнийг үнэн голоосоо үзэж чаддаггүй социализмын үеийн энэ сэтгэхүй хийсвэрээр оршин тогтнож байсны илэрхийлэл 30 гэр бүл дээр гарч байсан. Харин тэр хөөс одоо хагарч байгаа нь “би ч гэсэн өмчтэй, тэгвэл яагаад өмчтэй байж болдоггүй юм, хүн хувийн өмчтэй, баян тансаг байсныхаа төлөө нийгмийн шаар шавхруу болох ёсгүй” гэх хандлагаар илэрч байна.

Тэгэхээр бид хувийн өмч рүү шударга ёс нэрээр айхавтар дайрсан, шүүх, прокурор хууль хүчний байгууллагыг гартаа оруулах гэж улайрсан, ямар ч нөхцөлд дайсагнахыг уриалсан, тэр ч бүү хэл парламент засаглалтай Монголд парламентыг тараах, эрх барьж буй улс төрийн хүчнийг татан буулгах гэж зүтгэсэн, Монголоо хагалан бутаргах гэсэн ийм Ерөнхийлөгчтэй байж болохгүйг ухаарч байна. Одоо бол хэт хүчирхэг бие хүн болон түүндээ эрэмшин юуг ч үл тоодог бас эрх мэдлээр далайлгасан хонзон өвөрлөсөн төрийн тэргүүнээс залхсан байна. Мөн дээрээс нь тархи оюуныг бус булчинг шүтсэн, мэдлэг боловсрол дулимаг, аливаад хийрхсэн хуйрганасан бас огтхон ч буулт хийдэггүй тэмцэгч, тамирчин зан ааштай хүнээс бүр чиг залхжээ. Монголын ард түмэн мэдлэг боловсролтой, аливаад ухаалаг, ул суурьтай, нэгэн жигд тогтуухан ханддаг, аюул нүүрлэхэд ард түмнээ хаяад зугтахгүй, хамгийн гол нь хуулиа баримталдаг, төрт ёсыг эрхэмлэн дээдэлдэг хүнийг хүсэмжилж байгаа.

Бидэнд одоо тэмцэгч, сэлэмчин, айхавтар том булчин, түүндээ шахагдсан өчүүхэн тархитай хүмүүс хэрэг байхгүй гэдгийг харж байна. Хүний үг сонсдог, хууль дээдэлдэг, монгол түмнийхээ ёс заншлаар тоглоом тохуу хийдэггүй жирийн монгол сэхээтэн хүн хэрэгтэй. Чингисийн үед баатруудаар жанжин тавьдаггүй ёс юутай үнэн байсны ач холбогдол одоо ч арилаагүй байна. Эрдэм боловсролыг дээдэлсэн, жирийн сэхээтэнг гаргаж ирэхээ намууд даанч мэдэхгүй байгаа нь энэ цагийн эмгэнэл болчихсонд хамаг учир бий. Монголыг талцуулсан хүн Ерөнхийлөгч болж болдоггүй юм байна гэдгийг бид хангалттай харлаа. Үндсэн хуульдаа “Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бол төрийн тэргүүн, Монголын ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч мөн” гэж дэмий ч нэг заагаагүй. Ямар хүн эв нэгдлийг илэрхийлэгч байх вэ гэдэг зан чанарыг харж байж дэвшүүлэх хэрэгтэй. ийм л хүнийг ард түмэн хүсч байна

Categories
мэдээ нийгэм

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: “Цойлогсод”

Зохиолч Д.Бүжинлхамын “Цойлогсод” хэмээх номын тухай сонирхуулъя.Сайн гүйлгээтэй номыг шалгаруулдаг бестселлерт байнга шахуу тэргүүлж байгаа гэдгийг дурдъя. Энэ ном еврейчүүдийн амжилт, сэтгэл зүй, зуршил, хүмүүжлийн гайхамшигт нууцын тухай бичсэн ном юм. Дэлхийн хүн амын ердөө нэг хувьд ч хүрдэггүй еврейчүүд яагаад тэрбумтнуудын 25 хувь, Нобелийн шагналтнуудын 22 хувь, Оскарын шагналт найруулагчдын 30 хувь, шатрын аваргын 40 хувь, нэр хүнд бүхий их сургуулиудын профессоруудын 24 хувийг эзлээд байдаг талаар энэ номд өгүүлнэ. Нэг үгээр бол, еврейчүүд яагаад баян байдаг, тэд яагаад ухаантай байдаг, тэд яагаад дэлхийд ингэж цойлж амьдардаг талаар юм. Еврейчүүд “Ухаан байгаа газар мөнгө байдаг” гэж хэлэлцдэг аж. Тэдний тухай дурдсан баримтад хүүхэд байхдаа еврей хүүхэд сурлагаараа тийм ч эхэнд ороод байдаггүй гэнэ. Дөрөв, тавдугаар байрт ч гэх юм уу даа. Сурлагаараа азиуд, хятад, япон, солонгосчууд гялалзаж байдаг аж. Дээд сургууль, коллеж төгсөх үед бол арай гайгүй дээшилчихсэн, тэргүүн эгнээнд биш ч хоёр гуравт ч юм уу үгүй бол бас тэргүүн эгнээний төлөө үзээтэй болчихсон байдаг гэнэ. Тэгээд их, дээд сургуулиа төгсөөд ажил төрөл хийгээд арваад жилийн дараа харахад еврей залуучууд үе тэнгийнхнээсээ цойлоод гараад ирсэн байдаг байна. Нөгөө хятад, японууд нэг компанид ороод түгжигдчихсэн, яг байрандаа дэвхцээд, бүүр гундаж гандаад байж байхад еврей залуучууд ажлын амжилтад хүрчихсэн, тухайн газрынхаа тэргүүн хэсэгт удирдах, шийдвэр гаргах хэсэгт ажиллаж байдаг гэнэ. Яагаад ийм амжилтад хүрч байна вэ. Эхний бүлэгт ямхаар ахигч амжилтын еврей стратеги гэж байна. Тэнд хоёр найзын тухай жишээ авчээ. Нас чацуу, сурлага адилхан нэг нь англи цагаан арьстан хүү, нөгөө нь еврей жаал. Тэд дээд сургуульд орох хүртлээ нэг их ялгаа мэдэгдэхгүй. Дээд сургуулиас л анхны ялгаа мэдэгдэж эхэлнэ. Еврей залуу мэрийгээд нэр хүндтэй хуулийн сургуулиа төгсөнө. Англи залуу охидтой болзон гадуур гүйсээр арай ядан коллеж төгсөнө. Улмаар 36 нас хүрэхэд еврей залуу өөрийн хуулийн фермтэй, ажил хэргийн асар нэр хүндтэй, дөрвөн унтлагын өрөөтөй тансаг байрандаа, үзэсгэлэнт эхнэр, хүмүүжилтэй гурван хүүгийн хамт амьдарна. Англи эр олон ажил сэлгэсэн, ажил нь бүтэлгүйтсэн, сүүлдээ зориглон нэг түргэн хоолны бизнес эхлүүлэх ч туршлага менежмэнт дутагдсанаас болж дампуурсан. Эхнэр, хүүхэдтэйгээ тааламжгүй харилцаатай, хамгийн таагүй зүйл тохиолдсоноо дөнгөж мэдрээд уйлж суух аж. Тэр ходоодны хорт хавдартай тэр нь сүүлийн шатандаа орчихсон. Яагаад ийм болов. Еврей залуу өдөрт сонирхол татсан номноосоо таван хуудас уншдаг, гучин минут өөрийн мэргэжлийн талаар судалдаг, долоо хоногт гурван удаа фитнесс зааланд бэлтгэл хийж эрүүл хоололтын дүрмийг баримтална. Тэр таван нүүрнээс илүү уншдаггүй, бас хэзээ ч дутуу уншиж байсангүй тогтмол тэрийгээ уншина. Англи яав, дуртай тв-ийн шоугаа үзэж таалагдсан охидтой болзож байв. Бас нэг юм тогтмол хийдэг нь өдөрт 10 ширхэг тамхи татаж, нэг лонх шар айраг унтахдаа уудаг байлаа. Тэгвэл ингэж 15 сар амьдрахад ялгаа мэдэгдэхгүй. 15 жил амьдрахад асар том ялгаа харагдана. Еврей эр энэ хугацаанд 27375 хуудас уншиж, 2737 цагийг мэргэжлийн ур чадвараа дээшлүүлэхэд зарцуулаж, 4680 цагийг эрүүл мэнддээ зориулжээ. Англи эр таалагдсан болгондоо хяналтгүй ханддаг, сахилга сул, үдэш орой хөлбөмбөг үзэн залуу бүсгүйчүүлтэй зугаацна. Тэр хуримтлал үүсгэж чадаагүй. Шөнө нойр дутуу, нойр дутуу болохлоор ажил бүтээл муу, энэ нь карьерийг сүйрүүлсэн. Орлого муу учир гэр бүл ан цав суусан. Ийм байхад сэтгэл гутрал өдөр бүрийн тамхи, хөдөлгөөний дутагдал, дутуу нойр зэрэг нь хорт хавдар тусгасан. Шар айраг, тамхи нь эрүүл мэндийг сүйрүүлэхээс гадна 68 мянган долларын хохирол учруулсан. 15 жилийн 5400 өдөр, өдөрт 10 тамхи татахаар 54000 ширхэг тамхи ямар хор учруулах вэ. Бидний үл тоодог үр дүн нь авчрах эсэх нь тодорхойгүй олон үйлдлүүд хуримтлагдсаар нэг л өдөр бидний хувь заяаг тодорхойлдог гэдгийг харуулсан түүх юм. Яг ийм байдлыг харуулсан энэхүү ном нь гурван бүлэг, 180 хуудастай. Та үүнийг заавал авч уншаарай.

Categories
мэдээ нийгэм

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: Н.В. Гоголийн “амигүй албат нар”

Оросын сонгодог зохиолч Н.В.Гоголийн (1809-1852)алдарт “Амигүй албат нар” хэмээх номын талаар бичих гэсэн юм. Уг номын анхны хэвлэл 1959 онд орчуулагч Амарзанаев орчууллаа гэжээ. “Амигүй албат нар” номыг найруулал гэж дурдаад, хамжлагат ёс нуран унаж байгааг ёгтлон харуулжээ гэж байдаг.

Уг номд Оросын багавтар Н хэмээх хотод нэгэн сүйх тэрэг ирж байгаагаар эхэлнэ. Тэр нь Чичиков хэмээх гол баатрын сүйх тэрэг бөлгөө. Тэр тэргэнд гуа сайхан биш боловч тийм ч царайлаг гэмээргүй, махлаг бүдүүн биш боловч тийм ч туранхай гэмээргүй, төдий л өтөлсөн биш боловч арай ч залуу гэгдэхээргүй нэг ноён сууж явав.Ноёныг морилон ирсэнд хотынхон хөл хөөрцөг болцгоосонгүй, зөвхөн зочид буудлын урдаас харсан гуанзны үүдэнд зогсож байсан хоёр орос тариачин энэ тухай хорондоо нэг хоёрхон үг солилцсон боловч энэ нь ноёны тухай биш, харин ноёны сууж яваа сүйх тэрэгний тухай л өөлж ярилцсанаас биш, өөр гойд зүйлгүй өнгөрч билээ. “Энэ сүйх тэрэг Москва орж дөнгөх үү” гэхэд нөгөө нь “дөнгөнө” гэж хариулжээ. “Тэгвэл Казань хот орох гэвэл дөнгөхгүй байх аа, тийм үү” гэж дахин асуухад “Казань хот яасан ч хүрэхгүй” гэж хариулжээ. Ингээд л болоо.

Ноёнтонг буудалд нь буулгана. Буудал нь Оросын багавтар хотын хаана ч байж л байдаг буудлуудаас юугаараа ч үл ялгагдах буудал байх бөгөөд булан бүрээс нь чавга шиг том хар жоомнууд бүлтэлзэн харж байдаг зочдын тасалгааг хувцасны шүүгээгээр таслан хийсэн аж. Энэ Чичиков яах гэж хотод ирж байгаа вэ гэвэл газрын эздийн нас барчихсан тоонд нь хэвээрээ байдаг албатуудыг хямдхан худалдаж аваад өөрийн албаттай болох. Тэр “амигүй албатуудаа” барьцаалан банкнаас зээл авч баяжих, дээдсийн хүрээнд орон заавал баян айлын охинтой гэрлэх алсын зорилготой ирж байгаа юм.

Уг зохиол уран хошин аясаар бичигдсэн бөгөөд Орос орны хамжлага газрын эзэдийн мунхаг харанхуй байдлыг уран хошиноор элэглэн гаргасан байдаг. Байгалийн зураглал, эздийн хоол хошны тухай бичсэн бичвэрүүд үнэн тансаг бөгөөд бараг л үнэр нь ханхалтал бичжээ. Түүний Собакевич хэмээх газрын эзэнтэй наймаалцсан хэсгээс сонирхуулъя.Хүн худалдаж авна л гэж байгаа хойно заавал нэг ашигтай л байж таараа гэж бат итгэсэн Собакевич түүний үнэ хэлэхийг анан хүлээж байдаг. Уул нь тэр үеийн хуулиараа дараагийн бүртгэл хүртэл нас барсан албат нарыг амьд хэмээн бүртгэж байдаг бөгөөд бүр татвар хүртэл авдаг байна. Тиймээс тэр хоосон нэрийг зарсан нэрээр бүртгэлээс хасуулах нь газрын эзэнд ашигтайгаар барах уу бүүр хэдэн мөнгөөр зарчихвал ашиг ч олоод явчих хэрэг аж.

Чичиков байхгүй албат нэг бүрийг наян мөнгөөр авах санал тавина. Харин Собакевич “Би танаас илүү юм авахгүй. Ширхэг нэг бүрийн нь зуун рубелиэр өгнө” гэж хэлэв.

Чичиков “Зуу гэн ээ” гэж цочин хэлснээ, амаа ангайж би буруу сонсов уу, үгүй бол Собакевичын хүнд хөшүүн хэл нэг гэхийн оронд өөр тоо дуудчихав уу гэж гайхан түүний нүд өөд ширтэн харлаа гээд мань хоёр наймаалцаж эхэлнэ. Собакевич үхсэн зарц нэг бүрээ магтан ийм хүн олдохгүй гэж магтах аж.

Би ямар шаахай худалдах гэж байгаа биш дээ гэж Собакевич хэлэв. Та өөрөө бодоод үз л дээ. Тэд чинь хүн биш шүү дээ гэж Чичиков маргана. Дансанд байгаа албат нараа иймхэн үнээр худалдах тийм тэнэг хүнийг эрэхгүй юү. Дансанд байгаа гэж та дэмий хэлж байна. Таны тэр жинхэнэ албат нар аль хэдийнэ үхэж бодит биеэр үзэж болохгүй хоосон дуу чимээнээс өөр юу ч байхгүй болсон шүү дээ гэлцэн маргалдаж бөөн юм болсон ч хоёр рубель хавьцаа үнэ тохирдог. Ийм маягаар их олон хамжлагын эзэдтэй уулзах бөгөөд 1800- аад оны үеийн орос тосгодын амьдралтай, тэдний амин хувиа хичээсэн түшмэлүүдийн тухай найруулал юм.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Физикийн шинжлэх ухааны доктор Х.Цоохүү: Физик, математикт оюутан элсэхгүй байна гэдэг боловсролын систем нуран унахын цондон

– АНГАРАГ ГАРИГ ДЭЭР АМЬДРАЛ ЦОГЦЛООЖ САРЫГ ЭЗЭМШИХ ТУХАЙ ДЭЛХИЙ ЯРЬЖ БАЙХАД МОНГОЛЧУУД БИД ФИЗИК ХЭРЭГТЭЙ ЮҮ ГЭЭД СУУЖ БАЙГАА НЬ МАШ ХАРАМСАЛТАЙ –


Монгол Улсын гавьяат багш, физикийн шинжлэх ухааны доктор, профессор Х.Цоохүүтэй ярилцлаа.

–Физикийн шинжлэх ухаан гэж юу болох талаар тантай товч тодорхой ярих гэсэн юм. Учир нь өнөөдөр физик ер нь ямар хэрэгтэй юм гэх ойлголт манай нийгэмд байна?

-Физик бол шинжлэх ухааны судалгааны гүн гүнзгий чанараараа , амьдрал практикт ойрхон байдгаараа, хүн төрөлхтний сэтгэлгээний хөгжилд үзүүлж байдаг нөлөөллөөрөө байгалийн шинжлэлийн салбар дотроо яах аргагүй хошуучлагч нь мөн. физик мэдээж дангаараа хөгжихгүй, математик дээр тулгуурлана, мөн химитэй нягт холбогдож ирнэ. энэ гурван салбар биенээ нөхөж явдаг онцлогтой. физик байхгүй бол гээд бодохоор маш ойлгомжтой шүү дээ. Энэ гэрэл цахилгаан, машин техник, компьютер, гар утас өнөөгийн мэдээллийн технологийн хөгжил гээд энэ бүхэн байхгүй. ойрын үед хүн төрөлхтөн сарыг эзэмших тухай ярьж, ихэнх орнууд байр сууриа бэхжүүлж авах гэж уралдаж байна. мөн ирээдүйд Ангараг гариг дээр амьдрал цогцлоох тухай ярьж байна. Энэ бүхний дэвсгэр суурь шинжлэх ухаан нь физик. гэтэл манайд физик ер нь хэрэгтэй юм уу гэх хандлага байгаа нь маш харамсалтай.

–Физик хүмүүст яг юу өгдгийг та энгийнээр хэлэхгүй юү?

-Физик, математик хүний сэтгэхүйг хөгжүүлнэ. уран гоё сэтгэлгээг бий болгоно, гэхдээ энэ нь үгийн гоё сайхнаар биш, байгалийн хувьсал хөдөлгөөнөөр илэрхийлэгдэнэ. Хэл, сэтгэхүй хоёр холбоотой. Тэгэхээр сэтгэхүй нь хөгжсөн хүний хэлж ярьж байгаа нь бодитой, оновчтой байдаг. Өнөөдөр нэг юм яриад маргааш өөр нэг юм яриад явна гэж байхгүй. дээрээс нь физик бол хүнийг аливаа юманд үнэнч болгож төлөвшүүлдэг. яагаад тэр вэ гэхээр шинжлэх ухаан нь өөрөө нарийн зүй тогтолтой, тодорхой үзэл баримтлалтай, түүндээ суурилж явдаг дур зоргын зүйл биш учир.ийм код тархинд нь бат суусан хүн наад зах нь худал хэлж чаддаггүй. Өөр нэг гол онцлог нь байгалийн шинжлэх ухаанд суурилсан хүн амьдралдаа цэгцтэй, сахилга баттай байдаг.

Таньж мэдэхийн хорхойтой болчихдог. Тийм учраас олон юм бодоод байхгүй, тухайлбал тэр хүнд хөрөнгө мөнгө, алдар нэр, дарга болох карьер нээх сонин биш болчихдог. Ийм хүмүүс байр байрандаа ажиллах дуртай, чаддаг юмаа төгс хийхийг л бодно. Тэдний хийж зорьж буй ажил, зохион бүтээж буй зүйл нь улс оронд маш хэрэгтэй. Үндсэндээ баялаг бүтээж байгаа, тэр дундаа оюуны өндөр багтаамжтай баялгийг бүтээж байгаа. Физикч гэж ийм хүн болдгийг манайхан мэддэг байсан учир хуучин цагт хамгийн онцгой хүмүүс нь физик, хими, математик, газар зүй, биологийнхон байлаа шүү дээ. Хөдөө суманд гэхэд математик, физикийн багш нар асар их нэр хүндтэй байлаа.

–Энэ байдал юунаас болж өөрчлөгдөөд өнөөдөр Их, дээд сургуулийн физикийн анги оюутангүй хоосон байна вэ?

-Өнөөгийн нийгэм мөнгө ноёлсон нийгэм. Мөнгө олж сайн сайхан амьдарна гэдэг огт буруу биш. Харин ирээдүйтэй даацтай мөнгө хаанаас гарах вэ гэхээр физикийн шинжлэх ухаан дээр суурилж л гарна. Залуу үеийнхэн үүнийг сайн ойлгохгүй байна уу даа. Хөнгөн хуумгай байгаа нь үүнтэй холбоотой. Мэдээллээр дүүрсэн энэ цагт хүүхэд залуучууд эндээс ч нэг мэдээлэл аваад, тэндээс ч нэг мэдээлэл аваад физикийг амархан сурчих юм шиг ойлгоод байна. Гэвч физик чинь тиймгүй, маш их удаан суухаас аваад тэвчээр бүх л зүйлийг шаарддаг амаргүй шинжлэх ухаан. Амьдралаа зориулж байж амжилт гаргахаас орон гаран, босон суух сурчихдаг юм биш л дээ. Мөн багш нар физикийн амт шимтийг хүүхдүүдэд багаас нь мэдрүүлж, ойлгуулахгүй болохоор тоо физикээс айх, хөнгөн хийсвэр явахыг боддог болсон. “Та нар тоо физикийг эзэмшсэнээр сайн сайхан амьдарна” гэдгийг ойлгуулах хэрэгтэй. Эхлээд хэцүү амаргүй, түвэгтэй мэтээр ойлгуулчихвал цаашаа худлаа болно.

–Эндээс нэг гогцоо харагдаж байна. Багш нар ялангуяа орон нутгийн багш нар өөрсдөө асуудалтай, ерөнхий суурь тааруу болсны илрэл юм биш үү?

-Тэр үнэн. Үүнийг олон жил ярьсан. Оюутнууд, төгсөгчид муу байна гэхээр арван жилээсээ муу хүүхэд орж ирсэн, бутархай дээр бутархайг нэмж чадахгүй тийм л хүүхэд орж ирсэн. Үүнийг чинь яаж дөрвөн жилийн дотор төгс сургах юм гэдэг. Ийм хэмжээний багш нарыг бэлдээд гаргачихдаг, тэд чинь өөрсдөө хичээл заагаад шавь нараа нааш нь явуулна. Ийм процесс Монголын нийгэмд явагдсаныг нуух шаардлагагүй. Үүний үр нөлөө, тэрхүү мөчлөг өнөөгийн байдалтай яг таарч давхцаад байгаа. Багшийг бэлтгэдэг сургуулиудын чанарыг сайжруулах, дээрээс нь хамгийн гол анхаарах нэг зүйл бол байгалийн шинжлэх ухаанаар мэргэжиж байгаа оюутнуудыг төрөөс бодлогоор дэмжиж урамшуулдаг байх хэрэгтэй. Энэ байдал дутагдаад байна.

–Таны хэлсэнтэй санал нэг байна. Манайхан сүүлийн хэдэн жил бөхчүүд, дуучид, жүжигчид, морин хуурчид, тамирчдыг багаас нь дэмжсэн. Ерөөсөө шилдэг сурагч, оюутнууд гэвэл урлаг, спортынхон л байсан. Төр засгийн энэ буруу бодлого айхавтар нөлөөллөө?

-Тийм ээ, энэ бол хүүхдийн сэтгэхүйд айхавтар нөлөөлсөн. Орчны нөлөө гэж байна. Хүн чинь нийгмийн амьтан, тухайн үеийн нийгмийн ухамсар аль талдаа байна, тэрнийг дагадаг. Хувь хүнийг шүтэх, би гэдэг барууны үзэл Монголд айхавтар нэвтэрсэн. Ер нь тэгээд физик, математикт оюутан элсэхгүй болоод эхэлнэ гэдэг боловсролын систем нуран унахын л цондон. Боловсрол унах юм бол улс орон уруудахаас өөр ямар ч зам байхгүй. Энд нэг зүйлийг жишээ болгоход, үнэн худлыг нь сайн мэдэхгүй юм. Украиныг сүйрүүлэхийг америкчууд дээр үеэс хийсэн гэдэг. Эхлээд боловсролыг нь унагасан гэж байгаа юм. Оросын шинжлэх ухааныг муулаад л, барууны юмыг яриад л. Ингээд 10-аад жил болсны дараа үр дүн нь яаж гарсан бэ гэхээр тааруухан боловсролтой гудамжны гэж хэлж болохоор нөхдүүд армиараа гараад ирэхгүй юү. Тэгээд л хувьсгал болсон шиг байгаа юм. Цөөхөн хүн амтай улсад барууны систем сайн тохирохгүй л болов уу. Манай улс дээд дунд боловсролынхоо философийг одоо хүртэл гаргаж чадаагүй гээд яривал олон зүйлийг хэлэх байна. Манайх боловсролынхоо философийг тодорхойлж чадаагүй байхад дэлхий юу болж байна. Сүүлийн таван жилд орчлон ертөнцийн судлалд хоёр том нээлт гарсныг бид мэдэж байгаа. 2015 онд таталцлын долгионыг бүртгэсэн. Сүүлд мөн хар нүхний зураг авч дэлхий даяар шуугиан боллоо. Энэ хоёр бол олон улсын маш том төсөл байсан. Энэ талаар эрдэм шинжилгээний том өгүүлэл бичигдсэн, тэрхүү өгүүлэл нь хичнээн зохиогчтой гэж бодно. 1000 зохиогчтой шүү дээ. Үүнд дэлхийн 60-аад орон орсон. Монгол байхгүй. Гэтэл манайхаас хөгжил дорой гэж Ангол, Зимбабве, Гивиней, Афганистан, Чили гээд улсуудаас судлаач эрдэмтэд оролцоод нээлт хийсэн гээд явчихаж байна. Монгол Улс олон улсын томоохон төсөлд заавал оролцох ёстой.

–Тэр мэдээж байлгүй яахав. Эхлээд ямар төсөлд оролцох ёстой вэ. Мөн физикийн шинжлэх ухаанд хүлээгдэж байгаа нээлтүүдийн талаар товч хэлэхгүй юү?

-Олон улсын төсөлд оролцоход Засгийн газраас санхүүжилт гаргах ёстой. Манайх одоо Дубнатай холбоотой байна. Дубна чинь олон улсын төсөл шүү дээ. Одоо бол физикт асар их нээлтүүд хүлээгдэж байна. Жишээлбэл, хар материйг дурдаж болно. Орчлонд байгаа энерги болоод матери ихээхэн дутуу байгаа. Үндсэндээ ихээхэн хувь нь мэдэгдэхгүй байгаа. Үүнийг нээх асуудал маш чухал. Хэрвээ хүн төрөлхтөн үүнийг нээсэн цагт технологийн асар их дэвшил гарна. Сарыг эзэмших ажлаас Монгол Улс хоцорч болохгүй л байгаа юм. Сансрын судлалд Монгол идэвхтэй оролцох ёстой. Монгол хүн бол тэнгэрээ харах их дуртай. Нөгөө нэг нэн чухал зүйл нь олон улсын томоохон төсөлд оролцох ёстой юм. Энэ бол Засгийн газраас санхүүжилт гаргана гэсэн үг. Хэрвээ төр засаг нь дэмжээд өгөхөд хүн яаж боловсорч дэлхийд гарч болдгийг Баян-Өлгийн Алтанцөгц сумын казах хүүхэд харуулсан. Сургуулиас гарч хөдөө мал маллаж байсан хүүхдийг математикийн багш анзаарч сургаад улмаас Казахстан явж тэндээсээ улсын зардлаар АНУ-д сураад математикийн мундаг эрдэмтэн болж шуугиулсан.Тэр хүүхэд хууль юм уу, эдийн засгаар сурсан бол ийм амжилтыг гаргаж чадахгүй. Энд нэг зүйлийг онцлоход Орос, Германтай хамтарч хойт хил орчимд сансрын бөөмс бүртгэх цогцолбор байгуулах саналыг манайд тавьсан. 15 га газар 1000 орчим бүртгэгч багаж байрлуулна. Хөрөнгө нөгөө талаас гарна. Бид бол газар нутгийнхаа давуу талыг ашиглуулж хүнээ сургана. Хамтарч судалгаа хийнэ. Энэ боломжийг алдаж болохгүй.

Юун түрүүнд олон улсын хоёр байгууллагад Монгол Улс албан ёсоор элсэж судлаачдаа бэлдэж ажилд нь оруулах хэрэгтэй байна. Нэг нь Европын цөмийн физикийн төв гэж байгаа. Энэ бол үнэндээ алдартай том газар. Мөн Бээжингийн цөмийн физикийн хурдасгуур. Энэ бол дэлхий дээр цор ганц байгаа. Үүнд бид хамтын ажиллагаа өрнүүлэх бололцоотой харагдаад байгаа юм. Олон улсын том төсөлд оролцоно гэдэг чинь тухайн улсын нэр хүнд их өснө. Жишээлэхэд, манайх 40 жилийн өмнө сансарт ниссэнээрээ өнөөдөр Монголын нэр хүнд ямар байгаа билээ. Тэрхүү сансрын нислэг бол олон улсын төсөл байсан. Сүүлийн үед ийм юм байхгүй болчихоод байна. Сар байна, мөн Антарктид тив байна, урд хойд мөсөн туйл. Энэ бол хүн төрөлхтнийг сонирхлыг маш ихээр татаж байна. Урд туйл Антарктид дээр манайхаас нэг залуу очоод гэр барьсан, гэрийн чинээ газар авсан гэж байгаа. Энэ бүхний үндсэн суурь нь физикийн шинжлэх ухаан шүү дээ. Америк саяхан Ангараг гариг дээр хөлгөө яаж буулгасан гэж болно. Тэр хиймэл дагуулын Ангараг дээр хамгийн ойртох цэг нь ердөө ганцхан минут байсан. Ангаргийн таталцал дотор орох ганцхан минутыг хэрвээ ашиглаж чадаагүй өнгөрүүлбэл хөлгөө буулгаж чадахгүй байсан. Юм чинь ийм нарийн тооцоололтой шүү дээ. Одон орон, газар зүй гэхээсээ цэвэр физикийн асуудал.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл соёл-урлаг туслах-ангилал

Шинэ зуун гарсаар Монголын урлаг соёлд тулхтай сайн бүтээл төрсөнгүй!

14 хоногийн хатуу хөл хорионы үед телевизийн суваг бүхнээр ард иргэдэд бодлогоор хүргэж буй “Карантин 14” шоуг үзээд “Монголын соёл урлагийн өнөөгийн нүүр царай энэ үү дээ” гэх харамсал гутрал төрлөө. Уг шоу нэвтрүүлгийг Соёлын яам хөрөнгө мөнгийг нь гаргаж амихандаа манай соёл урлаг энэ юм шүү хэмээн иргэддээ тайлагнаж байгаа бололтой. Төр засгаас, салбар яамных нь бодлогын түвшинд Монголынхоо ард түмэнд хүргэсэн урлаг соёл гээч нь юу вэ гэвэл ерөөсөө хошин шогийн маазарсан хэдэн нөхдүүд байх жишээний. Мэдээж тэдэн дээр зохиолын дуучид, үндсэндээ дуулсан, хуурдсан, бүжиглэсэн манайхны хэлдгээр хошин шогчид нэмэгдэж байгаа. Тийм ээ, энэ бол Монголын агуу их урлаг гээч нь. “Карантин 14” гэдэг шоу шинэ зууны урлагийн үнэн нүүр царайг гэрчлээд өглөө. Урлаг соёлоо үнэлж, хэмжиж буй төр засгийн хэмжүүр бодит үнэлэмжийг хэлээд өгөв бололтой. Мөн сүүлийн хоёр жилийн карантины үед гэртээ сууж байгаа ард түмэн үүнийг сайн мэдэрсэн байх. Ганц сэтгэлд хүрсэн кино байхгүй, хуучин соц үеийн киногоо үзэхээс өөр арга байхгүй нь энэ бүхнийг гэрчилнэ.

Шинэ зуун буюу 21 дүгээр зуун гарсаар Монголын соёл урлагт дэлхийн хэмжээний сонгодог бүтээл бараг гараагүйг, тийм хэмжээний бүтээл төрсөн байлаа ч төр засаг нь огтоос тоолгүй харалган өнгөрснийг судлаачид хэлдэг. Шинэ зуун гэдэг бол 2000 оноос хойших асуудал. Хамгийн түрүүнд кино урлагийг аваад үзье. Г.Аюурзана, С.Бямбаа нарын “Хэвтрийн хүн” гэдэг юм уу, шинийг эрэлхийлсэн ганц нэг бүтээлийг эс тооцвол кино урлаг жинхэнэ утгаараа сөнөсөн. Зүгээр л арилжааны мөнгөний кинонууд, урлагийн хэмжүүрт хүрэх нь байтугай дундаас доош түвшний кинонуудын үер болсон. Алаан хядаан, хүчирхийлэл, цус нөж, өшөө авалт, садар самуун ийм л юм үзүүлсэн “бүтээл”-үүд жилд хэдэн зуу, мянгаараа гарсан. Үзэл санаа, үнэт зүйл, уран бүтээл гээч киноны жанжин шугам нь байхгүй. Амин сүнсгүй болсон. Ардын жүжигчин кино найруулагч Г.Жигжидсүрэн “Би киног урлаг байхад нь хүчин зүтгэж байснаараа өөрийгөө азтайд тооцдог. Одоогийн киног урлаг гэж хэлэхэд хэцүү. Арилжааны кинонуудын давлагаанд кино урлаг хөл алдан живлээ” гэж харамсалтайгаар мэдэгдсэн. Сүүлд “Явуулын хүн” киног үзсэн хүмүүс “ядахдаа алаан хядаан, орилоон хашгираангүй нь сайхан юм” гэж байхав. Ингэж кино урлаг маань дахин сэхэл авахааргүй болчихов уу даа, янз нь. Тэгвэл драмын урлагт ямар шинэчлэл ирснийг үзье.

Б.Лхагвасүрэнгийн зохиол их эзэн Чингис хааны тухай “Атга нөж” түүхэн жүжгээс өөр шинэ зуунд гарсан дорвитой тулхтай бүтээл байхгүйг мөн л мэргэжлийн судлаачид нь хэлж байна. “Атга нөж”-ийн хувьд 2006 онд Их Монгол Улсын 800 жилийн ойгоор бүх найруулагчдын дунд уралдаан зарлаж Б.Баатар шалгарч драмын тайзнаа тавьж байсан. Ер нь найруулагч Баатарын тухайд гэвэл шинийг эрэлхийлсэн хуучинсаг сэтгэлгээ шударга бус зүйлийг үл тэвчдэг, жинхэнэ сонгодог найруулагч байсан. Д.Урианхайн “Хүн бүгд-би”, Б.Батрэгзэдмаагийн “Хаалганы өмнө” зэрэг орчин үеийн жүжгүүдийг тэрээр ерээд оны сүүл үед олонд хүргэсэн. Гэвч академик театрын уран сайхны бодлого мэргэжлийн бус массын хэмжээний байж, тийм хэмжээний жүжиг тавьж орлогоо боддогийг зарим нэг нь айхавтар шүүмжилдэг. Үндсэндээ орлогоо бодоод мэргэжлийн театр нь зүгээр нэг сайн дурын продакшнуудтай адил хэмжээний жүжгүүд тавиад, нийт массыг хошууруулаад, уг жүжгийг найруулсан найруулагч болоод уран бүтээлчдээ мундаг гэж магтаад байгаа нь өөрөө маш том ухралт. Цөөхөн хэмжээний үзэгчтэй байсан ч гэсэн үндэсний мэргэжлийн театр сонгодог бүтээлийг жил бүр эр зориг гаргаж заавал тавих ёстой. Жар, далаад онд яагаад Монголд балетын урлагийг, дуурийн сонгодог урлагийг бодлогоор бий болгосон юм бэ. Хэрвээ үзэгчээ бодсон бол, орлогоо бодсон бол тухайн үед өнөө л зохиолын дуунуудаа дуулуулж хуучин уламжлалтайгаа ноцолдсоор байх байсан. Гэвч төрөөс, Соёлын яамнаас бодлого (тухайн үеийн соёлын бодлогыг алсын хараатай хүмүүс гаргадаг байж)барьж орчин үеийн сонгодог урлагийг бий болгосноороо өнөөдөр дэлхийд балетын Д.Алтанхуяг, мэргэжлийн дуурийн сонгодог театрууд булаацалдаж байгаа Э.Амартүвшин нар төрөхгүй байсан нь гарцаагүй үнэн юм. Тэгэхээр Монголд байгаа хоёр академик театр буюу Улсын драмын эрдмийн театр, Дуурь бүжгийн эрдмийн театр урын сангийн бодлогодоо өөрчлөлт шинэчлэлт оруулах ёстой. Драмын театр “Атга нөж”-өөс гадна сүүлд хүннү гүрний ойгоор “Тэнгэрийн хүү” түүхэн жүжиг тавьсан нь ололт байсан. Дуурийн театрын тухайд Л.Эрдэнэбулган найруулагч мөн ч их ярьсан даа.

Энэ театрын бодлого алдагдлаа, сонгодгуудыг тавихаа больсон, ерөнхий удирдаач гэдэг хүн нь зүгээр л нийтийн дуучдын удирдаач боллоо, хуучин Жамсранжавын үед ийм байгаагүй, өнөө балетын бүжгэн жүжиг хаачив гээд бөөн бухимдал, гуниг харуусал байсныг мэднэ. Утга зохиолын тухайд Д.Урианхай, Г.Аюурзана гээд дэлхий нийт хүлээн зөвшөөрч буй том зохиолчид гарсан. Парист төвтэй “Дэлхийн нэг шүлгийн ном” гэдэгт Урианхайн шүлэг багтсан, мөн тэрээр Азийн тэргүүн найрагч болж Нобелийн шагналд албан ёсоор нэр дэвшсэн, Аюурзаны романууд дэлхийн олон орны хэлээр орчуулагдаж хэвлэгдсэн гээд утга зохиолын салбарт амжилтууд бий. Хөгжмийн урлагт алтан үеийнхнийг больё гэхэд Н.Жанцанноровын “Мандухай сэцэн хатан” киноны хөгжим шиг, морин хуурт зориулсан бүтээлүүд болоод “Цагаан суварга” шиг, Б.Шаравын “Сэрсэн тал”, “Гэгээн алсад одох юмсан”, З.Хангалын “Салхич шувуу” симфони, Х.Билэгжаргалын “Ламбугайн нулимс”, Ц.Нацагдоржийн “Үүлэн заяа” дуурь болон Ц.Чинзориг, Г.Алтанхуяг нарын мэргэжлийн бүтээлүүд үгүйлэгдэж орон зай хоосорсон гэхэд хилсдэхгүй. 2000-аад оны эхээр бичигдсэн Б.Шаравын “Чингис хаан” дуурь, Ц.Нацагдоржийн “Тавдугаар симфони”-ийг эс тооцвол шинэ зуунд хөгжмийн мэргэжлийн томоохон бүтээл олон гараагүйг судлаачид хэлдэг, хөгжмийн зохиолчдын яриа хөөрөөнд ч дурдагддаг.

Шинэ зуун гарсаар яагаад ийм тулхтай бүтээлүүд төрөхгүй, Монголын урлаг гудманд гарчихав гэхээр явж явж үзүүр гогцоо нь төр засагтай, урлагийн боловсрол нимгэн, их урлагийг ерөөсөө хошин шог, зохиолын дуугаар хэмждэг улстөрчидтэй холбоотой. Өнөөдөр хамгийн их алдаршиж, хамгийн их нэртэй төртэй, орой бүр зурагтаар гардаг, Монголын урлагийн нүүр царай нь хошин шогийн хэдэн жүжигчин зохиолын дуучид л байна. Дуугаа дуулаад, маазарсан яриагаа яриад, амьтан хүн инээлгээд явж байгаа нь тэдний буруу биш. Тэд бол хийх ёстой ажлаа хийж байгаа уран бүтээлчид.

Хамгийн гунигтай нь хошин урлагийнхан, нийтийн дуучид болоод рок попын гэх энэ нөхдүүдийг “Монголын супер одууд” гэж зарлан тунхаглаж, юм бүхний оройд залж, гавьяат болоод төрийн шагнал ардын цолоороо шагнаж дээд зэргээр өргөмжлөн, нийтийн дунд улам хөөсрүүлж байгаа төр засгийн харалган бодлогын гай юм. Хэдэн жилийн өмнө нэг хамтлагийн дуучинд Монголын төр, төрийн соёрхлоо гардуулсан нь жинхэнэ уран бүтээл хийдэг хүмүүст аймшигтай доромж мэт санагдсан. Төрийн соёрхол гэдэг бол жинхэнэ язгуур бүтээгч нь өөрөө авдаг ийм шагнал. Тухайлбал, “Цогт тайж” кино зохиол бичсэн Б.Ринчен, Төрийн дууллыг зохиосон Ц.Дамдинсүрэн, “Тунгалаг Тамир”-ыг бичсэн Ч.Лодойдамба ч юм уу, Л.Мөрдорж, С.Гончигсумлаа, Б.Дамдинсүрэн, Ц.Намсрайжав, Н.Жанцанноров, Б.Шарав, З.Хангал гээд хөгжмийн зохиолчид, Ү.Ядамсүрэн, Н.Цүлтэм гээд зураачид оюуны охь болсон шилдэг бүтээл туурвиж Монголын урлагийн сан хөмрөгийг баяжуулснаараа авдаг дээд шагналыг зүгээр нэг хамтлагийн дуучинд өгчихөөр юу болох билээ.

Мөн өнөөдөр сонгодог урлагийн төлөө явж буй жүжигчдэд шагнал өгөхгүй хэрнээ ганц нэг хошин шогийн дүрд гарч маазарсан нөхдүүд гавьяат авч байгаа нь Монголын соёл урлагийн бодлого гээч нь урвуугаараа эргэсний тод илрэл.

Хошин шогийн жүжигчид, дуучин хуурчин, рок поп, хип хопын хурган банди нар яагаад мандаад байна вэ гэхээр ердөө л ганцхан юм байгаа. Улстөрчид тэднийг мундаг гэж бодоод байгаадаа ч биш. Харин тэднийг нэр алдартай болгож, нийт масс энэ нөхдийг л үзэж байгаа юм байна гэдгийг сайтар ойлгосон учир тэднээр хөтлөгчөө, нүүр царайгаа хийж хөдөөгийнхний, хотын гэр хорооллынхны саналыг авч, төрийн түшээ болох ийм л амин хувийн хөгийн сэтгэлгээ Монголын их урлагийг боомилж байгаа юм. Үүний эцсийн үр дүнд Монгол Улс дэлхийн хэмжээнд үнэлэгдэх бүтээлгүй, мэргэжлийн академик театртай хэрнээ нийтийн урлагийг шүтсэн, бүгд инээсэн, маазарсан, тулга тойрсон хов жив ярьсан, түүндээ баяссан ийм үхээнц боловсрол мэдлэггүй хөөрхийлөлтэй хүмүүс боллоо. Соёл урлагт мөнгө төсөвлөдөг ч түүнийг нь Их хурлын гишүүд хувь хувьдаа, танил тал, ах дүү найз нөхдөдөө өгөөд хуваагаад идчихдэг ийм байхад яаж “Мандухай цэцэн хатан” шиг үндэсний оюун санааг баяжуулсан сонгодог бүтээл гарах билээ. Монгол төр хэдий болтол гудамжны урлагийг оройдоо залж хөлөөрөө толгой, толгойгоороо хөлөө хийх юм бэ. Үндэсний сонгодог урлаг, дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдөх хэмжээний уран бүтээлчдээ одоо харж хандаж, тэдэнд эдийн засгийн эрх чөлөөг нь олгож, шинэ зуунд үнэлэгдэх хэмжэний бүтээл хийхийг бодлогоор шаардаж, их урлагтаа эргэлт авчирч, наад хэдэн хошин шогийн нөхөд, нийтийн дуучдаасаа илүү үзэх цаг болсон.

Categories
мэдээ улс-төр

Буянтай хэдэн хоригдлынхоо ачаар бурзайж байна даа, ард түмэн минь

“Цар тахлын амаргүй хүнд нөхцөлд Монголын төр ард түмнээ харж хандаж байна” гээд эрх баригч Ардын намын удирдлагууд, Засгийн газраас хоёр ч удаа жигтэйхэн сүржин мэдэгдэл хийсэн. Эхнийх нь намын дарга У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайд байхдаа “Монгол Улсын Засгийн газраас 2020 оны арванхоёрдугаар сарын 1-нээс 2021 оны долдугаар сарын 1 хүртэл айл өрх, зарим аж ахуйн нэгжүүдийн хэрэглээний эрчим хүч, ус дулаан, хогны төлбөрийг төр хариуцахаар болсон. Бүх айлуудын цахилгааныг тэглэсэн” гэдгээ зарлаж цахим ертөнцөөр л дүүрэн “засаг төрдөө баярлалаа” гэсэн давлагаа явсан. Бараг л амтай болгон Хүрэлсүхийг магтсан байх.

Тэгвэл саяхан Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Оюу толгой компаниас Монгол Улсад татвараар орж ирэх ёстой байсан санхүүжилтүүд орж ирсэн. Гурван удаагийн санхүүжилтээр нийтдээ 1 их наяд 26.5 тэрбум төгрөг төрийн санд төвлөрсөн. Тиймээс иргэн бүрт 300 мянган төгрөг олгохоор шийдвэрлэлээ” гэж мэдэгдсэн. Оюу толгойгоос орж ирсэн мөнгийг 3.3 сая хүн амдаа хуваахаар нэг хүнд 300 мянган төгрөг оногдож байгаа. Ингэж Монголын ард түмэн Оюу толгойн буянаар хүн бүр дансандаа 300 мянган төгрөгтэй, гурваас дээш ам бүлтэй айл өрхүүд саятан болж сүрхий бурзайлаа.

Ард түмэн энэ мөнгийг Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар, Б.Жавхлан гээд Сангийн сайд өгчихсөн мэтээр ойлгоод байх шиг. Мөн зарим нэг нь Л.Оюун-Эрдэнийн хэлсэнчлэн “У.Хүрэлсүхийн үед шийдэгдсэн Оюу толгойн гэрээтэй холбоотой арбитрын маргааны улмаас мөнгөтэй боллоо” гэж өнгөцхөн хараад байна. Засгийн газар, Ардын нам, Их хурал нь ч “Ард түмэндээ энэ мөнгийг бид өгчихлөө, бидэнд баярлах хэрэгтэй” гэж шууд ойлгуулж, нэг л их ард түмэндээ хайр халамж өгчихсөн ардын баатрууд болоод байгаа нь учир дутагдалтай юм. Айл өрх бүрийн цахилгааныг тэглэсэн асуудал, иргэн бүрт 300 мянган төгрөг өгч баярлуулсан явдал намын дарга У.Хүрэлсүхэд, түүний үед байсан Засгийн газрын нөхдөд, одоогийн Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэд, Сангийн сайд Б.Жавхлан болоод Засгийн газрын гишүүдэд, Г.Занданшатар тэргүүтэй Их хурлын нөхдөд ямар ч падлий байхгүй. 123800 аж ахуйн нэгж, 900 гаруй айл өрхийн цахилгааны төлбөрийг бүрэн тэглэсэн 650 тэрбум төгрөгийг Эрдэнэт үйлдвэр хариуцах болсон.

Энэ бол төрийн буян биш. Харин Эрдэнэт үйлдвэрийг 100 хувь Монголын эзэмшилд авчирсан хэдхэн улстөрчдийн буян юм.

Бүр тодруулбал, Оросын “Роснефть”-д байсан Монголын өмчийг худалдаж авах улс төрийн зоригтой шийдвэр гаргасан тухайн үеийн Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг, Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж, Сангийн сайдаар ажиллаж байсан Б.Болор, Аж үйлдвэрийн сайдаар ажиллаж байсан Д.Эрдэнэбат нарын гавьяа юм, нуулгүй үнэнийг хэлэхэд. Эрдэнэт үйлдвэрийн мөнгөөр ус цахилгааны төлбөрийг тэглэх шийдвэр гарахад тус үйлдвэрийн ерөнхий захирал Х.Бадамсүрэн “Бид 2021 оны төсөв төлөвлөгөөгөө Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газраар хэлэлцүүлнэ. Бид төрийн өмчийн үйлдвэрийн газар болсон. Олон улсын арбитрын шүүхээс хэлэлцсэн Казахстаны компаниас авах 20 сая ам.долларыг авсан, нийтдээ 150 гаруй тэрбум төгрөгийн хэмнэлт, авлага авсан.

Энэ шийдвэр нь “Эзэн нь юмаа мэддэг, эрэг нь усаа хашдаг” зарчмаар гаргалаа. 2019 онд улсад 933 тэрбум төгрөгийн татвар төлсөн, 2020 онд 1 их наяд давсан татвар төлсөн” гэж мэдэгдсэн. Энэ бол Эрдэнэт үйлдвэр 100 хувь Монгол Улсын эзэмшилд ирсний гавьяа шүү гэдгээ ил цагаан хэлсэн явдал. Тус үйлдвэр 42 жилийн түүхэнд анх удаа 1 их наяд төгрөгийн татвар төлнө гэдэг бол улс орны хөгжилд ямар том түүхэн үүрэг гүйцэтгэж байгаа нь ойлгомжтой. Ард түмний цахилгааныг тэглэсэн 650 тэрбум төгрөг уг үйлдвэрийн ердөө 1.5 жил ажиллах ашгийн мөнгө нь юм гэсэн.

Ийм л боломжийг олгосон улстөрчдийнхөө гавьяаг үнэлэх байтал эсрэгээр нь бид шоронгийн хаалга татуулж, хар торны цаана хорьсон. Эрдэнэтийг Монголын мэдэлд авчирсныхаа хүчинд нэр бүхий эрхмүүд ямар үйл там эдэлснийг бид мэдэж байгаа. Үйл явцыг эргэн сануулъя. Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийн хувьцааг авах Засгийн газрын эрхээсээ татгалзаж ХХБ-ны эзэн Д.Эрдэнэбилэгийн байгуулсан Ц.Пүрэвтүвшин захиралтай “Монгол Зэс корпораци”-д давуу байдал бий болгосон гэх хэрэгт холбогдуулан УИХ-ын гишүүн асан, Аж үйлдвэрийн сайд асан Д.Эрдэнэбат, Сангийн сайдаар ажиллаж байсан Б.Болор нарт ял оноосон. Тодруулбал, Д.Эрдэнэбатыг эрх мэдлээ урвуулан Эрдэнэт үйлдвэр, “Монголросцветмет” компанийн 49 хувийн хувьцааг “Монголын зэс” ХХК-д худалдах тухай саналыг зөвшөөрөх нь зүйтэй гэсэн танилцуулгыг Засгийн газрын ээлжит бус хурлаар хэлэлцүүлж бусдад давуу байдал олгосон гэж үзэн 4 жил 6 сарын хорих ял, мөн Б.Болорт 3 жил 6 сарын хорих ял оноосон. Уг хэрэгт холбогдуулан Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэгийг хил давж зугтсан учир хэргийг нь тусгаарлалаа, мөн Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдоржийг хамтран оролцсон гэж шалгаж буйгаа шүүхээс албан ёсоор мэдэгдсэн.

Эрдэнэтийн асуудал товчхондоо ийм. Тэгвэл иргэн бүр 300 мянган төгрөг авч буяныг нь эдэлж байгаа Оюу толгойн асуудал хэн хэнтэй холбогддог вэ гэхээр өнөө л шоронд тарчилж суугаа улстөрчидтэй холбогддог. Олон жилийн туршид сайн муугаар яригдсан Оюу толгойн гэрээг Санжийн Баяр Ерөнхий сайд байхдаа хийсэн. С.Баяраас өөр хүн ингэж зориглож хийж чадахгүйг учир мэдэх улстөрч, нийгмийн зүтгэлтнүүд шулуухан хэлдэг. Оюу толгойн гэрээг зориг гарган хийж Монголын эдийн засгийг түүхэнд байгаагүйгээр 17 хувийн өсөлттэй болгож өгснийхөө төлөөсөнд өвгөн С.Баяр өнөөдөр шоронд сууж байна. Түүнд анхан шатны шүүхээс 5 жилийн ял оноож 5.5 тэрбум төгрөгийг нь улсын орлого болгох шийдвэр гарч байсан. Оюу толгойн гэрээний дараагийн түүхэн шийдвэр нь Дубайн гэрээ байсан. Тэрхүү гэрээг улс орныхоо хөгжил дэвшил, ард түмний амь амьдралыг бодож эр зориг гаргаж хийсэн Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэгийг өнөөдөр интерполоор сурвалжлан улс төрийн хоригдол гэдгийг нь зарлаж, Монголдоо ирэх л юм бол шууд өчиггүйгээр хорихоор хууль шүүхийнхэн анаж байгаа. Оюу толгойн гэрээг үзэглэж явуулсныхаа төлөө Сангийн сайд асан С.Баярцогт шүүхээс 10 жилийн ял сонсож, Дубайн гэрээгээр далд уурхайн бүтээн байгуулалтыг эхлүүлэх гэрээнд гарын үсэг зурсныхаа төлөө “Эрдэнэс Монгол”-ын захирал асан Б.Бямбасайхан, “Эрдэнэс Оюу толгой”-н захирал асан Да.Ганболд нар тус бүр дөрвөн жилийн хорих ял сонссон. Давж заалдах шатны шүүхээс ялынх нь хэмжээг бага зэрэг бууруулсан ч тэд одоо торны цаана тарчилж сууна.

Түүхэн гавьяа байгуулсан хүмүүсээ шоронд хорьсон улстөрчид нь өнөөдөр попорч, тэдний гавьяаг өөрсдийнх болгон ярьж ард түмэндээ хайр зарлан жүжиглэж байгаа нь зэвүүцмээр. Оюу толгойг эсэргүүцэж байсан хүмүүс “Миний гавьяа шүү” гэж улайх ч үгүй хэлж олныг төөрөгдүүлж байна. 300 мянгын сургаар бараг л босоо Ганбаа өөр хэн хэн гэнэв тэдгээр нөхдийг мөнгө өгчихөж байгаа мэтээр ард түмэн хөөрцөглөсөн нь гунигтай ч юм шиг, эмгэнэлтэй ч юм шиг.

Харин Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар, Шадар сайд С.Амарсайханы тэргүүлж буй Улсын онцгой комиссын үнэн нүүр царайг ард түмэн өнөөдөр харж байна. Монгол Улс вакцинжуулалтаараа Азидаа тэргүүлж байна гээд шоудаад байсан. Яг хоёрдугаар тунг хийх болтол “Дархлаажуулалтыг түр хугацаанд зогсоолоо” гэж мэдэгдсэн. Өдөрт бараг 1000 орчим хүн ковидоор өвчилж, нас баралтын тоо нэмэгдэж буй энэ үед дархлаажуулалтыг зогсоолоо гэж хэлж байгаа нь ард түмнээ үх гэж байгаатай ялгаагүй сонсогдсон. Бид ийм л хуурамч худлаа, хударгагүй үхээнц төр засагтай байна. Эцэст нь хэлэхэд, Эрдэнэтийг 100 хувь Монголын мэдэлд авчирсан, Оюу толгойн гэрээг зурж түүнийхээ төлөөсөнд шоронгийн хаалга татсан буянтай хэдэн хоригдлынхоо ачаар л бурзайж байна шүү, ард түмэн минь. Энэ хэдэн улстөрчдийн гавьяа зүтгэлийг бодон сэтгэл дотроо ч болтугай баярлалаа гэдгээ хэлэх хэрэгтэй. Түүнээс ард түмэн бидэнд өгч байгаа энэ хайр халамж, эдийн засгийн дэмжлэг өнөөгийн засаг төрийнх биш. “Эрдэнэт Монголд ирээгүй, Оюу толгойн гэрээ зурагдаагүй, далд уурхайн бүтээн байгуулалт хөдлөөгүй бол юун ард түмэндээ мөнгө өгч, цахилгаан дулааныг нь тэглэх. Цалин тэтгэврээ ч тавьж чадахгүй энэ төр засаг ёстой хамраараа газар шаах байсан” гэж Үүл баатрын хэлээд байгаа гарцаагүй үнэн.

Categories
мэдээ нийгэм

МЗЭ-ийн шагналт Д.Цэрэннадмид: Цогт тайжийн цагаан байшинд төв халхын нүүдэлчдийн өвд түшиглэсэн цогцолбор байгуулна

“Цогт тайжийн өргөө орд” сангийн гүйцэтгэх захирал, Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт яруу найрагч Даржаагийн Цэрэннадмидтай ярилцлаа.

-Эхлээд тантай яруу найрагчийн тань хувьд ярилцъя. Та бол Монголын яруу найргийн наяад оныхны төлөөлөл болсон найрагчдын нэг. Утга зохиол хэрхэн хөл тавьсан тухайгаа мөн анх замчилсан багш нарынхаа тухай дурсахгүй юу?

-Би уг нь худалдааны хүн МУИС-ийг бараа судлагч мэргэжлээр төгссөн.

Гэхдээ л бага ангийн сурагч байхаасаа ном зохиолд шунан дурлаж, дөрөвдүгээр анги төгсөхдөө сумын номын сангийн монгол хэлээр бичсэн Ленины болон түүхийн ботиос бусад бүх номыг бараг уншиж дуусгасан. Бүр эртнэээс л яруу найраг, уран зохиол миний мөрөөдлийн гэрэлт чиг минь байв. Анхны шүлгээ тавдугаар ангидаа бичиж байсан. Тэр цагт охидод хөвгүүдийн захианы хариу бичих гэдэг бүхэл бүтэн урлаг байлаа. Дотуур байрны найз охидынхоо зөвшөөрсөн, бас эелдгээр татгалзсан хариуг мөн ч олон удаа хэрдээ л уран яруу бичиж өгч байв шүү. Дунд сургуулиа төгсөөд МУИС-ын сэтгүүлчийн ангид элсэлтийн шалгалт өгөхөд улс даяар ердөө 37 хүүхэд авахаас би 38-д орж улаан шугамаар таслагдагдсан юм.Тэр үед сонголт байсан биш дээ. Хэрвээ тэгээд сэтгүүлч болсонсон бол өдийд нилээд их зүйл бүтээсэн том зохиолч болсон байх учиртай гэж хааяа өөрийгөө өрөвдөн боддог юм. Хэн нэгэн надаас “Танд амьдралдаа харамсдаг зүйл бий юү” гэж асууваас “Тийм ээ, 1978 онд сэтгүүлчийн ангид элсэж чадаагүй минь” гэж шуудхан хэлнэ. Ер өөр харамсах зүйлгүй хүн. Би 1980-онд БНАСАУ- буюу хойд Солонгос дахь Монголын ЭСЯ-нд гэр бүлийн хамт томилогдон хэдэн жил ажиллаж амьдарсан юм.Тэр цагт Б.Лхагвасүрэнгийн “Уянгын тойрог”, Ш.Сүрэнжавын “Хөх тэнгэрийн хур” шүлгийн түүвэр гарч Монголын яруу найрагт тэсрэлт болж сонины дугаар алгасахгүй шүүмж, магтаал цуварч байлаа. Монголоос тэр номнуудыг захиж авчруулаад дэрэн дээрээ тавьж уншин бишрэн догдолж, бүгдийг шахам цээжилчхээд энэ утга зохиолын хүрээнээс холдож чадахгүй зүрх сэтгэл минь уяатай хүн гэдгээ мэдэрсэн дээ. Эх орондоо ирээд сургуулиа үргэлжлүүлэн суралцаж төгсөөд нийслэлийн худалдаанд ажилласан үеэсээ ахиад л шүлгээ бичиж нууцхан хадгалсаар явлаа. Үе үеийн тэнгэрлэг найрагчид бүгд миний эчнээ багш минь болж гэрт минь номооор өртөөлөн ирж дэрэн дээр минь тухладаг байж 1970-1990 хүртлэх ихэнх яруу найргийн түүвэр надад бий Номын дэлгүүр хамгийн хүслэнт газар минь байсан, одоо ч тийм.

-Таны хувьд “Жин үд” яруу найргийн номоороо өөрийгөө зарласан найрагч. МЗЭ-ийн шагналыг эл бүтээлээрээ авсан санагдана. Их утга зохиолын замд сэтгэл ойр явсан нөхөд гэвэл хэн байна. Дашзэвэгийн Банзрагч, Цэндийн Чимэддорж гээд олон найрагчдын тухай бичсэн дээ?

– Хоёр нийгмийн зааг дээр гарсан. Магадгүй социализмаас уран бүтээлийн шагнал авсан сүүлчийн ном ч байж магад, миний “Жин үд”. 1991 онд анхны номоо гар дээрээ аваад ямархан их баярласнаа одоо ч мартдаггүй.Яг л шинэ үрээ өлгийдэн авах шиг. Шүлгийг би олон жил эргэн тойрныхон, хань ижилдээ ч үзүүлэлгүй бичиж олон дэвтэр ширээний нүдэнд нууцхан хадгалж явжээ. “Жин үд”-ийг яруу найрагч Д.Банзрагч редакторлаж, тэр цагт нэрд гарч явсан шүүмжлэгч

Т.Доржпүрэв эрхлэн хэвлүүлж билээ. Түүнээс хойш ахин яруу найргийн таван ном хэвлүүлсэн боловч манай утга зохиолын “асс”-ууд “Жин үд”ийг л сайн гэлцдэг. Аргагүй ч биз ээ. Залуу гэрэлт насны засдаг инээдгүй, үнэн сэтгэлийн угаас цэвэр онгодын тэлэлтээр урсан гарсан хөдөөний хүүхний, нүүдэлчний охины сэтгэлийн шүлгүүд байсан. Энэ номоороо МЗЭ-д элсэж, энэ номыг бүтээсний тул төрөлх Булган аймгийнхаа театрын алтан тайзан дээр МЗЭ-ийн эрхэм шагналаа домогт Шаравын Сүрэнжав найрагчаар энгэртээ зүүлгэхэд тэрээр “Энэ бүсгүйн энгэр даанч тэнэгэр, олон одон багтах зай байна гэж олныг инээлгэж билээ. Нээрээ өнөө жил Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон авсан шүү. Он цагийн түүчээнд ойр дотно нөхөрлөж, биесээ гайхалтай ойлголцдог, малчин удмын хоёр сайхан андаа мөнхийн амгаланд цагаасаа эрт одсонд харамсаж суудаг юм.Тэднийгээ элэг халуун сэтгэлээр дурсан хөрөг-дурсамж бичсэн нь олны талархал хүлээж , урам хайрлаж би 10 гаруй уран бүтээлчийн тухай нэмж биччихээд хадгалж байгаа шүү. Одоо би Д.Банзрагч агсныг уран бүтээлийн авшигт багш минь, найргийн тэнгэрээс надад илгээсэн онгод, урмын хөглөгч минь байж гэж үзэх болсоон. Алдарт “Хүрэн морины” Ч.Лхамсүрэн найрагчийн дунд охин мэргэжил нэгт анд найз Л.Чулуунцэцэг минь байгаагүй бол би шүлгээ нууцхан бичсээр хорвоогоос чимээгүй явчих ч байсан байж магад. Тэр бас шүлэг бичдэг, яруу найрагт дуртай, миний зөвлөгч зоригжуулагч байлаа.

-“Дуулсан дууны эгшиг нь цээжинд хургаж өнжлөө дөө, дуртмал сайхан зүс нь ээ зүрхэнд ургаж удлаа даа” гэж гавьяат Энхзулын “Хайрын тавилан”-гаас аваад та олон сайхан дуутай. Тэр жил таны уран бүтээлийн үдэшлэг болж, хөгжмийн зохиолч УГЗ Мооёобуугийн Булган дуулаад л, төрийн шагналхүүхдийн нэрт зохиолч Жамбын Дашдондог шүлэг уншаад мөн ч гоё үдэш болж билээ?

– “Хайрын тавилан” бол миний анхны дуу болсон шүлэг. Нэгэн цагт хит дууны жагсаалтанд орж байв шүү. Энхзул гавьяатыг олонд таниулсан дууны нэг. М.Булган бид хоёр энэ дуундаа хайртай. Өнгөрөгч жил нэг хүн солонгос хосын зурагтай “YouTube”-д тавитал ганц жилийн дотор 400 гаруй мянган хандалт авсан нь миний бүтээлийн хувьд дээд амжилт болсон. Энэ дуугаа дүрсжүүлэн клип хийлгэе гэж бодож байгаа. Би шүлэг, яруу найраг бол миний амьдралын хобби, сэтгэлийн нэг тйим гэрэлт зүйл гэж бодож явснаас амь, амьдралд тийм их нөлөөтэй, намайг олон хүмүүс худалдаачин гэдгээр бус шүлэгч гэдгээр танидаг, хүлээн зөвшөөрдөг гэдгийг ойлгоогүй байсан Биеийн эрүүл мэнд муудаж, өндөр үнэтэй эмчилгээнд явах болоод манай найзууд миний бүтээлээр хандивын тоглолт зохион байгуулж амжилттай болоход л Янжин тэнгэрийн ивээлд багтсанаа гүнзгий мэдэрч бишрэн залбирч явах болсон. Булганы уран бүтээлчид та нар минь, Бүрэгхангай нутгийхан тэр чигээрээ оролцож гоё тоглолт болсон. Ингэж яруу найргийн буянаар эрүүл мэндээ ахин олж авсан учир бий.

-Сүүлд таны номын баяр Ханд вангийн өргөөнд болж Булган хангайнхан төдийгүй, утга зохиолын үе үеийнхэн цуглаж байсан. Та бол тийм олонтой, өргөн хүрээлэлтэй найрагч?

-2019 оны хавар “Гэсэр цэцгийн улирал” нэртэй шинэ шүлгийн номоо өлгийдсөний баяраа та нартайгаа хамт тэмдэглэсэн нь тэр. Би чинь бас “Эрдэнэ дайчин хошой чин ван М.Ханддорж” нийгэмлэгийн удирдах зөвлөлийн гишүүн хүн. Ханд ван, Амар сайдын талаар бичиж дурсаж, хойч үеийн ой санамжинд хадгалахаар зүтгэж явна. Төрөлх нутгийнхан, Булганчууд бүгдээрээ намайг “Дайчин вангийн эрчүүд”, “Ханд вангийн хүүхнүүд” дуугаар минь сайн мэдэж, дандаа талархаж байдаг нь сайхан шүү. Шүлгээ бичсээр яваа ч ойрын гурван жилд богино өгүүллэгийн, хөрөг найрууллын, шүлгийн гэсэн гурван ном хэвлэлд бэлэн болгоод байгаа. Бас “Цогт хунтайжийн монгол туургатанд үлдээсэн түүх ,соёлын өв дурсгал” гэсэн уртавтар нэртэй судалгааны эмхэтгэл,тэмдэглэл номоо тун удахгүй хэвлүүлнэ.Монгол туургатан гэж өргөн утгаар хэлсэн нь их учиртай. Түүний амьдрал Халхын төв нутагт, Хөх нуурт өрнөж, үр хойчис нь бас Оросын Буриадад гээд гурван гүрэн дамжин аж төрж байсан түүхэн хүн. 17-р зууны алтан ургийн язгууртнуудаас түүх бичлэгт хэтэрхий нэг талыг барьсан ташаа дүгнэлт ихтэй боловч хамгийн их бичигдсэн, амьдралын ул мөрөө харьцангуй тод томруун үлдээсэн хүн бол Халхын Цогт хунтайж аргагүй мөн.

-Халхын их шүлэгч, эх оронч, баатарлиг Цогт хунтайжийн олон ой давхцаж тохиож байна. Таны хувьд “Цогт тайжийн өргөө орд сан” ТББ байгуулж, “Цогтын цагаан байшин” төслийг санаачлагдын нэг болон зүтгэж явна. Цогт хун тайжийнхаа цагаан балгасыг, Монголын түүхийн хосгүй үнэт өвийг сэргээн хадгалахын төлөө зүтгэж яваа үйлсэд тань амжилт хүсье. Уг төслийнхөө тухай тодорхой танилцуулахгүй юу?

-“Аливаа үйлс бүтээхэд цаггүй” гэж VIII Богд гэгээн айлдсан нь зориглон чиглэвээс эрт орой, сайн муу цаг гэж байхгүй гэсэн үг болов уу гэж би мунхаглан бодном. Гэхдээ энэ 2021 он бол Халхын Цогт хунтайжийн мэндэлсний 440 жил, Дуутын хадны алдарт шүлгээ зохиосны 400 жил, Цагаан байшин гэж нэршсэн “Сэтгэшгүй чандмань” тэргүүт сүмээ үүтгэсний 420 жил гэсэн эрдэнийн талст мэт гурван тэгш ойн билэг ерөөлт жил билээ. Монголын их бичгийн хүн Бямбын Ринчений дээд удам Цогт хунтайжийн тухай сөрөг ойлголтонд залруулга хийх, Монгол түмэнд үлдээсэн соёл, түүхийн дурсгалыг хамгаалах, сэргээн босгох , түүнтэй холбоотой домог зүй, аман яриаг нэгтгэн цуглуулах, эрэн сурвалжлах зэрэг зорилготой манай сан. Цогт хунтайж 20 настай байхаасаа эх Чин тайху хатны хамт 1601 оноос эхлэн байгуулж,17 жилийн турш бүтээн босгосон алдарт “Сэтгэшгүй чандмань: тэргүүт сүм асар удалгүй их эзнээ алдсаны дараа түрэмгийлэгчдийн гарт өртөн балгас болсон бололтой байдаг. Тухайн цагт энд нүүдэлчний соёлын шинэ төв бий болон бүрэлдэж,тэнд дуу хөгжмийн ордон, номын цагаан өргөө, ном барлах үйлдвэр байгуулж, дорно дахины хөлгөн судрууд, Гэсэрийн баатарлаг туульсыг уянгалуулан хайлж, Мялын дуулалыг орчуулж байсан түүхтэй.Цогт хунтайж соён гэгээрүүлэгч, онгодтой шүлэгч байсан нь бидэнд үлдээсэн чулуун соёлын дурсгалууд гэрчлэнэ. “Цогт тайжийн өргөө орд” санг үүсгэн байгуулагчид гэвэл “Цогт хунтайжийн цагаан байшин” төслийг анх санаачлагч, удирдагч, МУУГЗ, нэрт зураач Сэрээтэрийн Дагвадорж, Булган аймгийн Дашинчилэн сумын Засаг дарга асан Чүлтэмийн Нэргүй, мөн сумын харьяат зохион бүтээгч Баасанхүүгийн Бат-Эрдэнэ, Хэл- шинжлэлийн ухааны доктор Д.Боролзой нарын бүрэлдхүүнтэй Д.Боролзойн аав Төрийн соёрхолт нэрт хүүхдийн зохиолч Жамбын Дашдондог агсан бол хориод жилийн өмнө С.Дагвадоржтой хамт анх энэ төслийн санааг бүтээгч байсан билээ. “Цогт хунтайжийн цагаан байшин” төсөл гурван үе шаттай цогц хөтөлбөр юм. Эхний ээлжинд 400 жил хүний гар, байгалийн эрхшээл, он цагийн урсгалд улам бүр нуран сүйдсээр байгаа Монголын түүх соёлын дурсгалыг хамгаалах, сэргээн хадгалах арга хэмжээнүүд. Үүнд Цогтын цагаан байшингийн туурийг одоогийн байдлаар нь хадгалж, үндсэн байр байдлыг өөрчлөхгүйгээр мэргэжлийн байгууллагаар засан сэлбэж, байнгын харуул хамгаалалттай болгох, улсын хамгаалалтын бүсийг тодорхой болгож түүхэн тэмдэглээ хийх. Мөн Цогт хун тайжийн өргөө орд байгаа Халдудын зүрхэн уул бол Туул голын баруун хөвөөнөө орших амин сүнслэг орчин бүхий байгалийн тогтоцтой. Улаанбаатараас 200 гаруйхан км зайтай, үүний 180 км нь засмал замтай гээд бодохоор маш давуу талтай газар. Иймээс төр засгийн одоогийн бодлого, цаг үеийн шаардлагад нийцүүлэн уг туурийн орчныг засан тохижуулж, шинээр бүтээн байгуулж, жуулчдын сонирхол татсан баялаг үзмэр бүхий ая тохитой орчныг бүрдүүлэх зорилготой. Аялагчдын явах зам, маршрут, амрах байр, үзэх зүйлс, орчин үеийн ариун цэврийн байгууламж, эко шийдэл бүхий эрчим хүч, ус хангамжийн системийг бүрэн төлөвлөсөн байгаа. Тэнд очоод та гайхамшгийг мэдэрч, эх түүхийг ухраан үзэж буй мэт сэтгэгдэл төрөх, уламжлалт нүүдэлчний соёлыг хэрхэнорчин үеийн урлагтай нийцүүлэн шийдсэнийг бүх зүйл нь урлагийн шилдэг бүтээл байгааг бахдан үзэх болно. Төсөөлж, төлөвлөж байгаа бүхэн минь дэндүү гоё санагдаж яруу найрагчийн дэврүүн сэтгэлд бүтсэн мэт их баяр төрөх юм аа, дүү минь. Бүх сэтгэл, итгэлээ энэ төсөлдөө өгөөд хүрээлэн байгаа орчныг, энэ муу гайт ковид өвчнийг ч анзаарахгүй бид маш их юм үзэж судалж, олон хүнтэй цахимаар харилцаж тун завгүй байгаа. Олон улсын стандарт, хэм хэмжээнд нийцсэн жуулчны газрын зэрэглэлд хүрч, уг сүлжээнд бүртгэгдэн олны анхааралд хүрсний дараа зорин очих гадаад дотоодын аялагчдын тоо жил бүр өсөн нэмэгдэх болно. Иймээс Төв Халхын нүүдэлчдийн болон Киданы үеийн соёлын өвд түшиглэсэн Монгол орны Аялал- жуулчлалын том төв “ЦОГТ ХУН ТАЙЖ” цогцолборыг төр засгийн дэмжлэгээр хувийн хэвшлүүд бий болгох дэлгэрэнгүй том төсөл хэрэгжих үе шат нь 2021-2031 он.

-“Сэтгэшгүй чандмань” сүмийг эртний хийцээр нь сэргээн үйлдэнэ, Дуутын хадны шүлгийн эх загвартай ижил цогцлол бүтээнэ, мөн Цогт хун тайжийн зохиосон шүлгүүдийг англи, монгол бичгээр хослуулсан гэрэлт бичээс, Хөх нуурын зүг одсон замын зураглал, аян дайны болон их нүүдлийг харуулсан уран зургууд гээд маш олон зүйлийг сэдэж санаачилжээ?

-Түүхэн дурсгалыг суурин дээр нь нэмж хасаж, загвар хийцийг нь өөрчлөх ёсгүй тул бид уг сүмийн туурийн судалгааг үндэслэн гаргасан эх загварыг 10 дахин багасгасан хэмжээгээр гоёмсог үйлдэж үзмэр болгон өмнөх талбайд нь байгуулна. Аливаа түүхэн барилгын ойр орчинд түүний үзэмж болон харагдах байдалд нөлөөлөхөөр барилга байгууламж барихгүй хуультай. Цогт хунтайжийн эрдмийн цагаан ордонг дугуй хэлбэртэй маш өвөрмөц шийдэл бүхий уран барилга байхаар тусгасан. Тэр барилга Цогт хунтайжийн музей болно. Уг музейн үүдний хүзүүвч болон таазны зураг тэр чигээрээ уран зургийн галарей байхаар төлөвлөсөн. Музейн үзмэрт өөр олон сонирхолтой зүйл бий. Дуутын хадны шүлгийн эх загварын хуулбарыг ордны өмнө бүтээн босгоно гэж бодож байгаа. Яг ижил хэмжээгээр бий болгох бол хуулиар хориотой. Гэхдээ зохиосон эзний нь эдлэн газар түүний хөшөөний дэргэд байх ёстой зүйлийн нэг гарцаагүй мөн. Цогтын цагаан байшин гэж ярьдаг болохоос тэнд маш том түүхийн гэрч чулуун судар Гэрэлт хөшөө бий. Түүнд монгол, төвд үсгээр хоёр талд нь Цогт хунтайжийн түүх хийгээд “Сэтгэшгүй чандмань” тэргүүт сүмийг хэн хэрхэн босгосон тухай гээд олон зүйлийг өгүүлсэн үнэт дурсгал бий. Тэр орчныг тохижуулж сайхан гантиг чулуун талбайтай, байгалийн эрчмээр гэрэлтүүлэг бүхий болгож дуучид дуугаа дуулах, яруу найрагчид шүлгээ унших тусгай тайз бүхий хээрийн задгай театр болгон ашиглах шийдэл сонгосон байгаа. Тэнд бичсэн гайхам түүхийг зорин очсон дэлхийн хүн бүхэн бүрэн төгс мэдээсэй гэхдээ англи, шинэ монгол бичгээр сийрүүлэн буулгаж орчинд нь тавина гэж тооцсон. Манай төслийн удирдагч зураач хүн болохоор бүх хийхээр төлөвлөсөн зүйлээ хэрэглээний эд юмс биш дахин давтагдашгүй урлагийн бүтээл болгоход их анхаарч байгаа.

-“Цогтын цагаан байшин төсөл” хэрэгжсэнээр Халхын эх оронч Цогт хун тайжийн гэрэлт дүр түүхийн улбар улбаанаас бодитойгоор сэргэн мандаж ирнэ гэдэгт итгэл дүүрэн байна. Мөн хөшөөт цогцолбор бий болсноор эх оронч үзэл хүүхэд залууст сууж, гадны дотны жуулчид зүгээр нэг нурсан шавар байшин үзээд явах бус жинхэнэ цогцолборт саатаж, хоноглож,1600 оны үед баригдсан түүхийн үзмэрийг үзэх боломж нээгдэж, цаашид Монголын түүхэнд, мөн аялал жуулчлалын салбарт шинэ маршрут бий болох гээд олон ач холбогдолтой нь мэдээж?

-Засгийн газраас аялал жуулчлалыг эдийн засгийн тэргүүлэх зургаан чиглэлийн нэг болгон зарласантай манай төсөл нягт уялдаж байна. Мөн Булган аймгийн Засаг даргын “Шинэ хөгжлийн замаар” мөрийн хөтөлбөрт нэн тэргүүнд хөгжүүлэх салбар гэж онцлон заасан нь уг төсөл амжилттай хэрэгжих, дэмжлэг авах үндэс гэж олзуурхаж байна. Соёлын яам, БОАЖЯ-нд хандаж төслөө албан ёсоор танилцуулна. Ард иргэд, байгууллага хамт олны дэмжлэг, туслалцаагаар бүтээх ч олон асуудал бий. Нэг ирсэн хүн ахин дахин ирмээр, танил дотно бүхэндээ шагшин яримаар, дагшин орон хотыг үүсгэх зорилготой бид энэ хаврыг угтсан. Цогтын цагаан байшин, гэрэлт хөшөө хоёр бол 17-р зууны түүхийн маш чухал биет дурсгал юм. Улсын хамгаалалтад байгаа гэх боловч өмнө нь босгосон багавтар чулуун самбараас өөр харуул хамгаалалтгүй өнөөг хүрсэн. Ийм л газрыг нийслэлд хамгийн ойр дөт, хамгийн тохилог, аялал жуулчлалын орчин болон хөгжүүлснээр Баяннуур, Дашинчилэн сумын иргэдийн бодит орлого нэмэгдэж, сумын төсөвт ч эерэгээр нөлөөлнө. Хөгжил даган хувийн хэвшлүүд жуулчны отог хүрээгээ байгуулж эрчим хүч, дэд бүтэц сайтай Улаанбаатар-Баяннуур-Шороон бумбагар-Чин толгой-Цогтын цагаан байшин-Хар бухын хар балгас-Номын булаг-Чулуут нуур гэсэн аяллын шинэ маршрут бий болно.