Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Орос Украины дайн дэлхий нийтийг цочроож байна. Оросуудын цус нэгт ах дүү нарынхаа эсрэг үүсгэсэн гамшигт дайныг бид буруушааж байна. Яагаад гэвэл хэзээ нэг цагт хоёр хөршөөс маань ийнхүү цэрэглэн довтлохгүй гэсэн баталгаа байна уу. Хүчтэйгийнхээ өмнө хүчгүй нь буруутан болдог ширэнгийн хуулиар амьдрах болох нь уу гэж бид санаа зовж байна. Яагаад ОХУ хөрш зэргэлдээ орших цус нэгт Украин руу Минскийн гэрээ(энх тайван тогтвортой байдлыг эрхэмлэн, улс орны тусгаар тогтнол бүрэн эрхт байдалд халдаж заналхийлэхгүй, галт зэвсэг хэрэглэхгүй байх)-г зөрчиж гал нээж дайтах болов гэдгийг олон улсын геополитик судлаачид өөр өөсдийнхөөрөө тайлбарлаж байгаа. НҮБ-д суугаа ОХУ-ын төлөөлөгч Василий Небензя НҮБ-ын дүрмийн 51 дүгээр зүйлд заасан “өөрийгөө хамгаалах” гэсэн заалтыг ОХУ ашиглаж байна гэж үзээд НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн онц хуралдааны үеэр Украины зүүн нутгийн Донбасс мужид цэргийн ажиллагаа явуулах тухай ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.Путины шийдвэрийг танилцуулсан. Түүний мэдэгдсэнээр ОХУ өөрийн газар нутагт суугаа харийн хүмүүсээс иргэдээ хамгаалахын тулд дайралтыг эхлүүлсэн, Оросын цэргийн ажиллагаа нь Украины зүүн хэсэгт орших салан тусгаарлагчдын бүс нутгуудын оршин суугч орос хэлтэй ард түмнээ хамгаалах зорилготой гэв. НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөл дээр Оросын төлөөлөгч ийн мэдэгдсэн нь Украинаас салан тусгаарлахаа зарлаж Орост өргөх бичиг барьсан Бүгд найрамдах Донецк ард улс болон Бүгд найрамдах Луганск ард улсуудын тусгаар тогтнолыг ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.Путин дайны өмнөхөн хүлээн зөвшөөрсөнтэй холбоотой нь мэдээж.

Путиныг ҮАБЗ-ийн хурлын мэдээллээ хүргэж олон цаг үг хэлэхдээ нүүр нь ихэд улайсан, ээрч муурсан, биеийн хэлэмжийн хувьд айхтар сандарсан, соёлт Европын хүн төрөлхтний эсрэг аймашиггүйгээр гэмт хэрэг үйлдэж буйгаа мэдэж байгаа, түүндээ шаналж зовсон царай нь илт байсан хэмээн олон улсын мэдээллийн агентлагууд бичиж байсан. Путины мэдэгдлийн дараа Украины ерөнхийлөгч Владимир Зеленский “ОХУ нь Донецк, Луганск мужийн тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөх шийдвэр гаргаснаараа Украины тусгаар тогтнол бүрэн эрхт байдлыг зөрчиж 2014 оноос хойш Донбасст байгаа цэргүүдээ хууль ёсны болгож байна. Эдгээр шийдвэрийн үр дагаврын бүх хариуцлагыг Оросын улс төрийн удирдлагууд хүлээх болно” гэж мэдэгдсэн.

Мөн тэрээр Украинд дайны онц байдал зарласнаа дуулгаж ард түмэндээ “Бүү сандар, бид хүчтэй, бүх зүйлд бэлэн байна. Бид бүгдийг ялж дийлэх болно” хэмээн зоригтойгоор хэлсэн билээ. Дайны нөхцөл байдал хэрхэн өрнөж буйг монголчууд бид сайн мэдэж байгаа. Украины цэргийн байгууламжууд руу ОХУ пуужингаар цохилт өгч байгаа бичлэгүүд цацагдахтай зэрэгцэн “Оросын цэргүүд өмнөд хэсгийн Одесса, Мариуполь боомт хотуудад галт зэвсэг ашиглан дайралт хийж бөмбөгдөж эхэллээ” хэмээн “Интерфакс Украин” мэдээлсэн. Мөн Украины Дотоод хэргийн дэд сайд Антон Геращенко оросуудын түрэмгийлэл эхэлснийг баталж Киев, Харьков, Днеприйн ойролцоох цэргийн штаб, нисэх онгоцны буудал, цэргийн агуулахуудыг хамгийн түрүүнд бөмбөгдсөнийг зарласан. Оросууд Украины нутаг дэвсгэр рүү эхлээд Одесоор буюу урдаас нь улмаар Донбасс, мөн Харьков, Беларусын зүгээс дөрвөн чиглэлээр дайрах стратеги төлөвлөгөөтэй байсныг, хамгийн гол нь үүр шөнөөр цэргийн бааз, зэвсгийн агуулах, цэргийн үйлдвэрлэлүүдэд пуужин болон агаарын цохилт өгч, мэдээллийн гол гол сүлжээнүүдийг нь устгасан гэцгээж байна. Энэ нь зэвсгийг нь устгаж дэлбэлээд, холбоо барих интернэт сүлжээг нь таслах стратегитэй байсныг судлаачид хэлж байна. Гэвч Оросын нэг хүний дэглэм ардчиллын амтыг авсан ард түмэн ямар зоригтой байдгийг тооцоолоогүй бололтой. Тэдний ихэнх дайралт бүтэлтэй болохгүй байна. Украины ард түмнийг ингэж эсэргүүцнэ гэж лав бодоогүй. Бас Орос улсад ч дайны эсрэг тэмцэж эхлээд байна. Мөн украинчууд ард түмэндээ зэвсэг тарааж өгч байгаа нь их зөв алхам болж байх шиг байна. Манай цэргийнхэн бодвол энэ дайныг анхааралтай ажиглаж байгаа биз. Яаж эсэргүүцэж болж байгааг.

Яагаад гэнэт тэр тоглоомын улсуудыг хүлээн зөвшөөрч тэднийгээ хамгаалан Украинд довтлох болоод явчив. Энэ нь Украин НАТО-д элсэх нь цаг хугацааны асуудал болсонтой холбоотой. НАТО Оросын зүүн хилд тулж ирэх нь аюултай гэж Путин ард түмнээ айлгасаар ирсэн. Үүнийгээ үнэн гэж батлан харуулахын тулд салан тусгаарлагчдыг өмөөрч хаацайлж байгаа нэрээр НАТО-д элсэхийн өмнөх Украиныг эзэлж тэр улсын дэглэмийг солихоор яаран дайн зарлав. “Хүн нь байхгүй бол асуудал нь бас байхгүй” гэж Оросын хуучны үг байдаг. Улсынх нь дэглэм солигдчихсон байвал НАТО гэсэн асуудал байхгүй болох юм. Путин Оросын ард иргэдэд хэлэхдээ “НАТО, АНУ болон барууны улсууд биднийг хуурсаар байна. Саналыг минь огт тоосонгүй. Тиймээс НҮБ-ын дүрмийн дагуу Донбасст цэргийн тусгай ажиллагаа явуулахаар шийдвэрлэлээ. Энэ бол эзлэн түрэмгийлэл биш. Бидний дэргэд ирчихээд байгаа НАТО-д өгч буй сануулга. Мөн төрийн эргэлтээр гарч ирсэн Украины одоогийн нацист төрд өгч байгаа цохилт” гэдгийг онцолсон. Оросоос АНУ руу дүрвэж гарсан аюулгүй байдал судлаач улстөрчид “ОХУ өмнө нь Вашингтон болон Брюсселийн уулзалтуудад Украины талаар саналаа маш тодорхой гаргаж байсан. Украин нь барууныхантай нийлж Орост цохилт өгөх галын шугам болно гэдгийг Путин тооцоолж байсан. Тиймээс НАТО-г цаашид дорно зүгт тэр дундаа Украин руу тэлэхгүй байх, тус улсын нутагт цохилтын зэвсэг байрлуулахгүй байхыг шаардаж байсан. Мөн Путин Гүрж, Украин хоёрыг хэзээ ч НАТО-д элсүүлэхгүй гэх баталгаа өгөхийг шаарддаг”-ийг хэлдэг.

Путин Украиныг хэзээ ч Европын холбоо руу гонгинохгүй, хэзээ ч НАТО-г бараадахгүй, зөвхөн үүрд мөнхөд Оростойгоо нөхөрлөх өнөөгийн Беларусь шиг байхыг хүсээд байгаа. Хэрвээ украинчуудыг Беларусь шиг атгандаа оруулж чадвал “Бид ийм хүчтэй шүү” гэдгээ НАТО-д харуулж буй сануулга гэж ойлгож болно. Мөн ардчилал гэж донгосдог барууны ертөнц бас бус манайх шиг орнуудад хатуу сануулга өгч “Ийм юм байдаггүй юм” гэж харуулах гэж байгаа хэрэг. Дайн хийж буйн гол зорилго нь ч үүнд оршиж байгаа. Украин бол ураны хүдрийн батлагдсан нөөцөөрөө Европт нэгт ордог, титаны хүдрийн нөөцөөр хоёрт эрэмбэлэгддэг, марганцын хүдрийн хайгуулын нөөцөөр дэлхийн 12 хувийг эзэлдэг. Төмрийн хүдрийн хоёр дахь том нөөцийг эзэмшдэг, мөнгөн усны хүдрийн нөөцөөр Европт хоёрт ордог гээд үйлдвэрлэлийн асар их нөөцтэй энэ орныг Москвагийн мэдэлд авахыг эзэрхийлж оросууд улайран дайрцгааж байна. Дайны хөшигний цаадахыг харахад иймэрхүү дүр зураг анзаарагдаж байна. Үүний цаана хамгийн аюултай нэг зүйл бий. Учир нь энэ дайн дэлхийн улс орнуудад маш аюултай харгис жишиг тогтоолоо. Үүнийг олон улс судлаачид “ОХУ-ын үйлдэл нь “presedent” буюу уруу татах муу жишиг тогтоож байна” гэж хэлж байгаа. Үндсэндээ Путин украинчуудыг дотор нь хагалан бутаргаж салан тусгаарлах улсаас нь өргөх бичиг аваад тусгаар тогтнолыг нь хүлээн зөвшөөрч, улс хоорондын дунд мөргөлдөөн үүсгэнэ гэдэг байж боломгүй зүйл.

Яг үүн шиг манай урд хөрш Хятад хамгийн түрүүнд Тайвань руугаа ухасхийхэд яах ч үгүй юм байна гэж ойлгоно. Мөн Казахстан улс Баян-Өлгийн казах иргэн гэсэн хэдэн хүнээс өргөх бичиг авч тусгаар тогтносон улс болохыг нь хүлээн зөвшөөрвөл яах вэ. Тэгээд зогсохгүй Энэтхэг Пакистаны асуудал байна. Пакистан нь 1947 он хүртэл Британийн удирдлага дор Энэтхэгийн хэсэг байсан. Дээр нь Энэтхэг, Пакистан хоёр улс Энэтхэгийн захиргаан дахь Кашмирыг хуваан эзэмшдэг. Энэтхэг Кашмирын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхөд мөн л Пакистаны хооронд дайн тулаан үүснэ. Арабууд уйгаруудыг мөн дотроос нь Донецк, Луганск шиг бичи өргүүлээд Хятадын эсрэг босгох гээд хүн төрөлхтөн ээлж дараагүй дайн самуунтай болох ийм л тамын замыг оросууд тавьчихлаа.

Тэгэхээр хүн төрөлхтөн одоо хүчирхийллийг зөвтгөсөн, хүчтэйгийнх нь өмнө хүчгүй нь буруудсан, ядарсан орнуудаа дээрэлхсэн ийм дарангуйллын системийг огтоос буруушаах хэрэгтэй. Өнөө маргаашдаа Украин Оросыг ялах эсэх нь тодорхойгүй байгаа. Ямар ч байсан оросууд дайн үүсгэснийг бид буруушаах ёстой. “Муу эр дайнд хөөрнө” гэгчээр манайхан дайны тухай сэтгэлийн хөөрлөөр бичиж, орос ах нар минь хэмээн эвий халаг болж байгаа нь гутамшигтай.

Яг жинхэнэдээ монголчуудын хажууд Украин, Орос хоёр бол ах дүүс мөн. Тийм байтал бид эндээс орос ах гэж хийрхэх нь арай хэтэрсэн тэнэглэл болно. Харин оросуудад буруу гэдгийг нь хэлэх ёстой. Тэд тоохгүй л байх. Гэхдээ бид буруу гэдгийг нь ойлгуулж, дайныг эсэргүүцэж байгаа орнуудтай дуу хоолойгоо нэгтгэх хэрэгтэй байна. Барууны орнууд бүгд Оросын эсрэг байна. АНУ-ын ерөнхийлөгч Жо.Бадейн “Их долоо”-той Оросын асуудлыг хэлэлцэн цэргийн хүчний үндэслэлгүй халдлагыг буруутган “дэлхий нийт Орост хариуцлага тооцно” гэдгийг хатуу мэдэгдсэн. НАТО-гийн ерөнхий нарийн бичгийн дарга Йенс Столтенберг Бадейны мэдэгдлийг дэмжиж буйгаа илэрхийлсэн. Орос дэлхийн эдийн засгийн хоригт орж, дэлхийн банк хоорондын санхүүгийн харилцаа холбооны нийгэмлэг буюу SWIFT системээс хасагдлаа. Энэ нь цаашид тухайн улс, эдийн засгийн тусгаар тогтнолын хувьд ганхах аюултай гэсэн үг.

Энэ бүхнийг монголчууд ойлгож ухаарч, улс орны бодлогыг нуруутай нухацтай хардаг баймаар байна. Орос ах гэж далдганадгаа одоо болих хэрэгтэй. Гэхдээ хуучин нөхрийн үүднээс Орост бурууг нь буруу гэж хэлдэг, ядарч зүдэрвэл чадлаараа дэм болж явдаг байх ёстой. Сүүлд нь хэлэхэд, дэлхийд тахал ч гарлаа, дайн ч гарлаа. Монголчууд бид бусдыг аялдан дагалдсан өөрийн толгойгүй хүн шиг гэнэн тэнэг байдгаа больж, аливаад хэрсүү ухаантай хандах цаг иржээ. Украиныг дэлхий яагаад дэмжээд байна вэ, яагаад гэвэл ардчилсан улс болохоор дэлхий нийт дэмжиж байна. Тэгэхлээр ардчилал манай тусгаар тогтнолын баталгаа гэж дэмий ч нэг ярьдаггүй байгаа биз.

Хэд хоногийн өмнө Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх бөө удган зайрангууд уулзсан тухай мэдээлэл цахимаар явсан. Тэр тухай Аргалдай улаач гээч “Монголын бөөгийн түүхэнд түүхэн үйл явдал тохиолоо,тэнгэр шүтлэгтэй бүх хүмүүсийг төрийн тэргүүн хүлээж авлаа” гэж бичсэн байсан. Ерөнхийлөгч тэдэнтэй яг уулзсан эсэхийг сайн мэдэхгүй байна. Гэхдээ цахимаар цацагдсан зураг хөрөг бүхий уг мэдээллийг үгүйсгэж сүйд болоогүй. Мөн өмнө нь лам хуврагуудын төлөөлөлтэй уулзсан гэх яриа бас бий. Төр нь шашнаа хүндэтгэх ёстой гэдэг хэдий ч бөө удган улаач гэх нөхдийг төрийн дээд хэмжээнд хүлээн авч хүндэтгэнэ гэдэг Монголын төр мухар сүсгийн балчигт живж байгаагийн илрэл. Ер нь сүүлийн үед монголчууд бид мухар сүсгийн балайралд арай хэтэрхий автсан. Үүнийг төр засгийг удирдаж байгаа дээдсүүд бүр их дөгөөж ард түмнээ улам мунхруулах зам руу нь оруулах болсон. Тухайлбал, Монгол төрийг удирдаж ирсэн Ерөнхийлөгч нар Багабанди, Энхбаяр…өөр хэн байна, ер нь бүгд орно. Ард олонд өөрийн биеэр үлгэрлэж хуучны хутагт хувилгаадын үеийн феодалууд шиг хувцаслан сүм хийдэд мөргөөд, уул овоо тахиад, ёстой нөгөө улаан шарыг намируулан хавтгайрсан үзээрийн муухай юм болдог байсан.

Засаг төрийг удирдагчдын энэ мунхралыг дуурайгаад ард түмэн нийтээрээ мухар сүсэгтэй, харанхуй бүдүүлэг болж байна. Аливааг эрүүл саруул ухаанаар, хамгийн гол нь шинжлэх ухааны үүднээс харж сэтгэхээ больсон нь харамсалтай. Монголын нийгмийг, иргэд олныг ингэж тэнэг бүдүүлэг, боловсролгүй мухар сүсэгтэн байлгах нь дарга сайдуудад хэрэг болдог шиг байгаа юм. Үндсэндээ улс орныг удирдахад их амар байдаг бололтой. Олон түмэнд онцгой үеийг нь харж мэдэрч байгаад сүсэг бишрэлийн ёстой голыг нь гогдсон ганц үг хэлэхэд бүгд амаа таглуулаад наманчилж мөргөөд унана. Сүүлийн үед манайхны цахим хэрэглээ замбараагаа алдсан. Үүн дээр мухар сүсгийн балайрал хэрээс хэтэрсэн. Ганцхан жишээ хэлэхэд, 33-ны мөчлөг нь орж байгаа хүн ээж дээрээ очиж чармай нүцгэнээр өлгийдүүлж, ээжийнхээ мөөмийг хөхвөл сайн гээд хэн ч юм, бодоход нэг лам нь айлдчихаж. Үүнийг бараг 33 хүрч буй толгойтой бүхэн хэрэгжүүлж, сахалтай хар юмнууд, айлын авгай болсон хүүхнүүд ээжийнхээ мөөмийг хөхөөд нүцгэн шалдан хэвтэж байгаа бөөлжис хүрмээр зураг баахан явлаа. Энэ мэт бараг өдөр бүр шинжлэх ухааныг үгүйсгэсэн, өнөө бурхнаар бөөлждөг хүүхэн гэдэг шиг монголчуудын тэнэгэрч гүйцсэн бичлэг, постууд фэйсбүүкээр шуурч байгаа нь гунигтай.

Төрийнхөө тэргүүнээс аваад сайд дарга сэтэртэй бүхэн нь нэг нэг даасан лам, бөөтэй. Тэдгээр лам багш нар нь Төвөд, Балбад байдаг. Тийшээ байнга явж өөрийнхөө болоод үр хүүхдийнхээ эрүүл мэнд амь насыг даатгадаг. Хэдэн зуун саяар нь мөнгө төгрөг, алт эрдэнэс байгаа бүхнээ барьдаг. Эгэл жирийн ардууд нь Сар шинийн өдрүүдэд Хийморийн овооноос аваад Шилийн Богд, Бурхан Халдун хүртэл явж мөн л өөрийгөө болоод гэр бүл, аав, ээжийнхээ амь насыг даатган шинжлэх ухаанд бус сүсэг бишрэлдээ итгэл үнэмшлэлээ өгөхөөр энэ улс орон чинь яаж хөгжих юм бэ. Ажил хийхгүй, зүгээр л лам, бөө, удганы хэлснээр “Нэг л өдөр баяжина” гээд тэнгэр хараад хэвтээд байхаар ард түмний амьдрал яаж өөдлөн дэвжих юм бэ. Монголчуудын энэ мунхрал өөрсдийг нь яг Төвөд шиг болгож байна. Төвөдүүд хаа холоос ууландаа мөргөж, бурхан шашиндаа залбирч мөлхөж мөлхөөгөөрөө очдог айхавтар сүсэг бишрэлтэй хүмүүс. Гэтэл өнөөдөр төвөдүүдийн амьдрал, бурхан шүтээнийг дээдэлсэн балбуудын амьдрал ямар байгаа билээ. Үгээгүй ядуу гуйлгачин, мунхрал хоосролын туйл болж зовлон зүдгүүртэй, хэцүү хахир амьдарч байгаа. Манай дарга нарын өргөл барьцаа бариад залбирсаар очдог Балбын төв талбайд иргэд нь өлбөрөөд хэвтэж байгаа, үхэхийг нь хүлээгээд нохой тойроод сууж байгааг харсан хүмүүс сэжиглэн ярьцгаадаг. “Шашин бол ард түмнийг мунхруулагч хар тамхи мөн” гэж Марксын хэлсэн үг бий. Зарим нь Маркс яг ч хар тамхи гэж хэлээгүй гэдэг. Хар тамхи шиг нөлөөлж байна гэсэн гэдэг. Ямартаа ч шашин ард түмнийг мунхруулж байгаа нь үнэн. Шашин дотроо мухар сүсэг бүр тэнэгрэл балайрлын туйл болгосон. “Шашин бол мухар сүсэг биш. Мухар сүсгээр шашныг хөгжүүлэхгүй” гэж Далай лам хэлдэг. Сүүлд Монголд ирээд буцахдаа ч хэлж байсан. Тэрээр “Шашин шинжлэх ухаан нэгддэг тал бас бий. Хэрэвзээ зөрчилдөх тохиолдолд шинжлэх ухааныг нь дагах нь зөв” гэж айлдсан.

Энэ олон шашин, мухар сүсэг, лам, бөө, авралын бурхан бид нарын бодож байсан шиг ид шидтэй хүний амь биеийг аварч хамгаалдаг зүйл огтоос биш гэдгийг ковидын цар тахал хүн төрөлхтөнд бататгаж харууллаа. Шинжлэх ухаан л цар тахлаас биднийг аварч байна. Түүнээс бурханы шашин, христ, лал гээд энэ олон шашин, за тэгээд бөө, удган хэдэн зуун саяараа байлаа ч нэг хүний амь аварсангүй. Бурхан шашин сүсэг бишрэлийн орон төвөд, балбууд ямар байгааг дээр өгүүлсэн.

Тэгвэл лалын шашны гол орон Сири, Ливи ямар байгаа билээ. Дайны талбар, ард түмэн нь дүрвэж зугтсан энэ дэлхийн хамгийн аймшигт аллага, хядлагын үүр уурхай, тамын орон болсон. Энэ бүхэн эцэстээ ямар ч шашин сүсэг бишрэл улс орныг авардаггүй гэдгийн нотолгоо болж байна. Гагцхүү шинжлэх ухаан, эрүүл оюун ухаан улс орны хөгжил дэвшлийн үндэс суурь шүү гэдэг тодорхой харагдаж байна. Монголчууд бид шинжлэх ухааныг дээдэлж, шинэ сэтгэлгээ, өндөр боловсролыг дээдэлж гэмээнэ хөгжиж дэвшинэ. Түүнээс дунд сургуулийн боловсрол эзэмшээгүй, физик математикийн шинжлэх ухааны А ч үгүй лам дээлтэй хүүд итгэж амьдрал, хувь заяагаа даатгана гэдэг арай дэндсэн асуудал. Бөө, удганы тухайд юу ярихав дээ, үнэндээ.

“Таныг хүн уурлуулж болно, тэр бол тухайн хүний асуудал. Харин уурлах эсэх нь таны өөрийн хэрэг. Энэ утгаараа шашин бол хүний сэтгэл засах зүйл” гэж шашны сүүлийн үеийн залуу зүтгэлтнүүд хэлж буй нь өөр сонсогдох болсон. Аливаа зүйлийг хорьж цагдах тусам хүн илүү дурладаг. Түүн шиг хуучин нийгмийн үед хориотой байсан шашин ерээд оны эхээр дэлгэрч зах замбараагаа алдсан. Монгол Улс сүүлийн 30 гаруй жил яагаад хөгжиж дэвшихгүй, бид ядуу гуйлгачин байгааг судлаачид мухар сүсэг шашинтай холбодог. Улс орны үнэт капитал мөнгө, алт эрдэнэс бүгдийг Балба Төвөд рүү төрийн удирдаж байгаа нөхдүүд зогсоо зайгүй зөөчихөөр бид юугаар бүтээн байгуулалт хийх юм бэ гэсэн асуулт тавигддаг. “Буддагийн сургаал номлолыг шашинжуулах бусармаг үйл 2500 орчим жил үргэлжилжээ. Эцэс сүүлдээ мухар сүсгийг төөрүүлэх, хүмүүний сүсэглэх, бишрэх сэтгэлийг ашиглан өргөл барьц авах залилан, луйвар болж төрөл арилжсан”-ыг Д.Чулуунжав доктор бичсэн. “Хүн оюун санааны эрсдэл буюу оюуны ядууралд өртөхөөр мухар сүсэгт автдаг. Мухар сүсэг шашинтай холбогдоод ирэхээр хүмүүс бурхан гэх хий хоосон зүйлд итгэдэг. Тэгээд амьдралдаа тулгарах олон саад бэрхшээлийг шийдвэрлэхийн тулд бөө лам үзмэрчид ханддаг. Нийгэм соён гэгээрч, мэдлэгжих, шинжлэх ухаанжих тусам мухар сүсэг аяндаа хумигдана” гэж философийн ухааны доктор Б.Галиндэв хэлсэн.

Өнөөдөр ялангуяа залуучуудын ихэнх нь мухар сүсэгт итгэж байгаа нь эмгэнэл. Хийхээр зорьж буй ажлаа лам, бөөгөөс асуудаг, цээрээ гаргуулна гэдэг. Зүг мөр гаргах, үхсэн хүнээс айх, хурим, оршуулгатай таарвал сайн муу гэж бодох, хүний идээ ундаанаас цэрвэхээс аваад алхам тутамдаа сүсэг бишрэл. Ийм зориггүй мохоо, өөртөө итгэлгүй, мухар сүсэгт автсан залуу үе гарч ирж, бүтээн байгуулалт, техник технологи, хиймэл оюун ухаан, одон орон, сансар судлал, гео физик гэхээсээ илүү уул овоондоо архи, сүү өргөхийг чухалчилдаг, сүрэг сүргээрээ Бурхан халдун, Шилийн богдын орой дээр гараад үхэр шиг мөөрөлдөөд байхаар улс орон яаж урагшлах вэ. Монголын залуучуудын нүүр толь болсон Залуучуудын холбооны удирдлагууд бүгд үсээ ургуулж, монгол дээл хувцас өмсч, холбооны ерөнхийлөгч нь бараг л бөө удгануудаар зөвлөхөө хийлгэж байсан удаатай. Дэлхий сөнөнө гэдэгт итгээд лагер руугаа лаатай явсан учрал Учрал гэж залуу УИХ-д хоёр дахь удаагаа сонгогдоод сууж байгааг юу гэх үү. Монголчууд минь Балба, Төвөд шиг болох гээгүй юм бол одоо мухар сүсгийн балчиг намагнаасаа салмаар байна. Сүсэг бишрэлтэй холбоотой бүх зүйлийг тас хориглох хэрэгтэй байна. Улс орныг удирдаж байгаа сайд дарга нар үүнд онцгой анхаарах цаг нь болсон. У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч та улс үндэстний хэмжээнд бодлого боловсруулж ард түмэндээ уриалга гаргамаар байна. Шашин шүтэх эс шүтэх нь тухайн хүний асуудал мөн ч мухар сүсгийн балайрлаас бид ангижрах хэрэгтэй байна.

Эцэстээ төр түмэнтэйгээ мунхарч гүйцлээ. Хэдэн жилийн өмнө Боловсролын сайд байсан хүн Дорноговь аймгийг удирдаж байхдаа сумдынхаа удирдлагуудыг цуглуулж, хөдөө хээр ууланд хонины ноос зулж дэвсээд, гал түлж түүн дээгүүр дарга нараа харайлган барцадыг нь арилгасан гэх ичиж үхмээр юм дуулдаж байсан. Мөн манай батлан хамгаалах салбар, хууль хүчнийхэн цэргийн гэгээнтэн гэх ламыг дээдэлж шүтэж байгаа бичлэг цахимаар явж, Нямаагийн Энхболд БХЯ-ны сайдын хувьд “яасан ийсэн гэгээнтэн гараад ирэв ээ, тийм юм байх ёсгүй” гэж олны дэвэргээнийг дарж байсан. Энэ бүхнээ одоо больё. Хүн төрөлхтний шившиг болж гүйцлээ. Дэлхий даяар аж үйлдвэрийн IV хувьсгал эхэлж, робот хиймэл оюун ухаан ярьж байхад бид XIII зуун шигээ харанхуй бүдүүлэг байж болохгүй. Уйгаржин монгол бичиг ч мухар сүсгийн нэг том хэлбэр.

Дэлхийн шинжлэх ухаанаас монголчуудыг тасалж хөмөрсөн тогоон дотор нь байлгах бодлого. Төрийн гурван өндөрлөг үүнд анхаарах хэрэгтэй. Хэдэн жилийн өмнө “Төр, сүм хийдийн харилцааны тухай хууль” гэж яригдаж байсан. Тэрхүү хуулиа эргэн харж түүнээ хэрэгжүүлж улс орноороо мөрдөх цаг нь болжээ. Төр засгийн хэмжээнд ингэж реформ хийхгүй бол монголчууд бид дэлхийн хамгийн бөглүү хоцрогдсон бүдүүлэг ард түмэн болж гүйцэх нь. Хоёр талд хоёр их гүрэн ч байдаг юм байгаа. Гуравдагч ертөнцөөс улам ч таслагдаад байдаг болсныг хэлэх үү. Санаатай болон санамсаргүйгээр монголчуудыг улам л өнгөрсөн баларсан түүх рүү нь түлхэж хуучны юм гэсэн болгоныг дөгөөдөж байдаг бүлэг давхарга ч бий болсон юм байгаа. Түүнийгээ түгээдэг мэдээллийн платформ нь ч бэлэн болсон юм байгаа. Хэдүүлээ жаахан хэрсүү ухаантай байх цаг болжээ. Алийн болгон нүдээ боолгосон нялх гөлөг шиг байхав дээ.

Хүүгийн гэрт албаны том хүмүүс дүүрчээ. Хөдөөний гэмгүй хоёр ард юу болоод байгааг ойлгож ядан сууна. Ирсэн албаны том дарга “Би нэг хүн дагуулж яваа” хэмээн дуулгав. Гэрийн эзэд бас л айхавтар том дарга орж ирэх юм байх даа гэж бодож байгаа бололтой хавчганан үүд өөдөө харцгаана. Гэтэл саяхан Их сургуульд явсан хүү нь ороод ирдэг байгаа. Аав нь ёс бодож мэнд амар болно. Ээж нь өөрийн мэдэлгүй голын дуугаараа “Миний хүү” хэмээн ямар ч жүжиглэлгүй дуу алдлаа.

Ямар энхрий зөөлөн, ямар их хайр илэрсэн гэж санана. Хүүгээрээ бахархах, хүүгээ хайрлах нь эхийн нүдэнд нэвт харагдаж уншигдана. Үзэж байсан хүмүүс өөрийн эрхгүй энэ зураглалыг хараад нүд нь чийгтэхээр. Сэгсгэр ч гэсэн ээж минь, сиймхий ч гэсэн гэр минь гэж энийг л хэлдэг байх даа. Тэгвэл тэр хүүг гадаадад тэтгэлгээр сурахаар шалгарсныг дуулгах гэж яаж дээрэлхсэн гэж санана. Бодвол Их сургуулийн мундаг дарга багш байлгүй, нэг эмэгтэй түүнийг дуудаж оруулж ирээд ял тулган байцаагаад л яг л ногоон малгайтан шиг “Ямар хэрэг хийснээ мэдэж байна уу, яг одоо хэлбэл ялгүй” гэж хэлсэн ч бил үү, яалаа даа. Яг л цатгалан муужгай хулгана барьчихаад идэхгүй тоглож, тамладаг шиг тэр хүүгээр доог тохуу хийж маягласан. “Та тэтгэлэгт тэнцжээ” гээд л бол оо биз дээ.

Тэгж тоглоом хийж ард түмнийхээ хүүгээр наадах эрх тэр хүмүүст байгаа юу. Тэгж дорд үзэж тоглоом наадгай хийх байсан юм бол яах гэж тэр хүүг тодруулсан юм бэ. “Чамд бол ахдаж байна” гэж тэнд очсон бүх хүн биеийн хэлэмжээр хэлээд байсан. Бидний муусайн хүүхдүүд айхгүй яах юм. Дөнгөж гэрээсээ холдож үзэж байгаа, дээрээс нь Их сургуульд ороод, хүн танихгүй, ёс мэдэхгүй хүүхдийн нүдийг хагалчих гээд яаж байгаа нь тэр юм бэ. Ерөнхийлөгч өө, та үнэн сэтгэлээсээ ард түмний хүүхдийг сургах гэж байгаа юм бол тэр хүүгийнд очиж ихэс дээдсээрээ гайхуулсан хүмүүстээ арга хэмжээ ав.

Бас ард түмний мөнгөөр хаа байсан баруун аймаг явж гайхуулж байхаар ганц и-мэйл бичээд л, үгүй бол сумын даргад нь утсаар хэлээд болно биз дээ. Таны албатуудын биеэ тоож өөрсдийгөө ихэд бодсон зан нь хэтрээд байгаа юм биш үү. Аль эсвэл та ингэвэл гоё гэж хэлж, хийлгүүлж байгаа юм уу.

Эрээнд ковид гарсан гэх шалтгаанаар Хятад хилээ хаагаад хэзээ нээх нь одоогоор тодорхойгүй байна. Дам яриа сонсох нь ээ, Бээжинд ирэх оны хоёрдугаар сард болох өвлийн олимпийг хүртэл урд хөрш маань хилээ нээхгүй чангалж цааш харах бололтой. Хэрвээ дам яриа үнэн бол энэ өвөл хил нээгдэхгүй, бусдын гар харж амь зууж ирсэн тэжээлийн хурга шиг монголчуудын хувьд өвчин зовлон хүйтэн нойтонд амаргүй даваатай нүүр тулах нь. Идэж уух, өмсөж зүүх, хэрэглээ арилжаанаас аваад бүхий зүйл нь ганцхан Замын-Үүдээр дамжиж гаднаас ирдэг Монголд өнөөдөр бүх юм ховордож эхэлж байна. Дэлгүүрийн лангуу сийрсэн байна. Мах, гурил, өргөн хэрэглээний хүнсний ногоо нь байхад эрхбиш өлбөрөөд үхчихдэггүй юм аа гэхэд өвчин тахалд нийтээрээ нэрвэгдсэн хүнд бэрх цагт дуслын шингэн, тариур тасарч байгаа нь аймшигтай.

Тарилгын эмийн үйлдвэрт дуслын шингэнээ эрхбиш өөрсдөө хийдэг юм гэсэн. Тариурын шингэн болох натри хлори давсны уусмалаа өөрсдөө хийдэг ч түүнийг савладаг гялгар уут сав баглааг гаднаас авдаг. Мөн ковид гарснаас хойших хоёр жил гаруй хугацаанд ганц баттай оношлуур ч байдаггүй, бүр сүүлдээ Эрүүл мэндийн сайд нь хүртэл хуурамч хариу гаргадаг оношлуур гаднаас оруулж ирж 1.5 тэрбумаар улсдаа шахсан гээд сууж байдаг. Хуучин тариурын үйлдвэртэй байсан, хөдөө аймаг сумдынхаа эмнэлгийг тариураар хангадаг байсан. Гэтэл өнөөдөр хаана байгаа нь мэдэгдэхгүй, эм тариур тасарлаа гэхэд хүн бүхэн өнөө үйлдвэртэйгээ санатал хэдийнэ дампуураад алга болсон байх жишээний. Ийнхүү хуучин байсан үйлдвэр аж ахуйн нэгжээ шинжлэх ухааны үндэслэл тооцоололтой улам хөгжүүлж, шинэ түвшинд гаргаж боловсронгуй болгох байтал үүд хаалгыг нь барьж бүх зүйлд бэлэнчлэх сэтгэлгээгээр явж ирснийхээ горыг өнөөдөр ясандаа тултал мэдэрч байна. Үйлдвэрлэгч орон биш, зүгээр бусдыг харж гараа хумхиж, элгээ эвхэж, харин дээр дооргүй, дарга цэрэггүй шүлсээ үсчүүлж, хий хоосон үлгэр улс төр ярьж ирснийхээ үнэн нүүр царайг монголчууд бид одоо харж байна. Бүх юмны үнэ өсч иргэдийн худалдан авах чадвар эрс муудлаа. Цаашид бид яах ёстой вэ гэдэг асуулт улс орны өмнө, хүн бүхний өмнө тулгарч байна.

Одоогоос яг 100 жилийн өмнө Монголын Автономит засаглал нуран унаж, тухайн үеийн сайд ноёдууд бараа таваар ховордлоо, цалин цаваггүй боллоо, амьдрах аргагүйд хүрлээ, манжтайгаа, хятадтайгаа байсан нь хамаагүй дээр байж гээд Хятадад дагаар орж, Автономит Монголыг устгахыг хүлээн зөвшөөрч байсан түүх бий. Одоо бид өмнөх шигээ “Эрээний хил нээгдэхгүй юм байна. Монгол Улс цаашид оршин тогтноход бэрхшээл тулгарлаа” гээд Хятадад дагаар оролтой нь биш дээ. Яадаг ч байсан бид туурга тусгаар улс. Тусгаар улсын ном журмын дагуу урагшлах хэрэгтэй. Гэхдээ биднийг Хятадад дагаар оруулчих гэсэн яриа мэр сэр дуулдаж л байдаг. “Өвөрлөгч нөхдүүд маань санаа зовох зүйлгүй сайхан амьдарч байна” гээд л ятгаад ч байгаа юм шиг, гайхуулаад ч байгаа юм шиг тиймэрхүү яриа гардаг. Энэ хорвоо дээр тусгаар улсын иргэн байх шиг үнэтэй хувь заяа үгүй. Тэгэхээр монголчууд минь яадаг ч байсан бүгдээрээ тэсээд гарна.

Бэрхшээлийг боломж болгох тухай бид сүүлийн 30 жил амаа цангатал ярьсан. Хил хаагдаж, гаднаасаа түгжигдсэн мэт бэрхшээлийн өмнө бүгдээрээ ирсэн ч үүнийгээ боломж гэж харах, одоо л дотооддоо улс шиг улс болон өндийх цаг минь болжээ гэж харж байгаа хүмүүс хэр олон байна вэ. Бэрхшээлийг боломж болгох, улс шиг улс болон өндийхөд мэдээж олон хүчин зүйл нөлөөлж таарна. Юуны өмнө гаалийн татварыг маш өндөр тавьж өгөх хэрэгтэй. Бүр тэнгэрт хадсан өндөр татвартай байх хэрэгтэй. Ялангуяа үнэ нь өсөөд байгаа нарийн ногооны үнийг огт буулгахгүй, яг энэ чигээр нь байлгаж гаалийн татварыг нь өндөр тогтоож өгөх шаардлагатай байна. Тэгж гэмээнэ хойтон өдийд урд хөршөөсөө огурцы, помидор, брокколи, яншуй, чинжүү царайчлаад, хоолны газрууд эдгээр ногоо байхгүй гэж урваганаж шарваганаад, нарийн ногооны худалдаачид санаанд орсон үнээ хэлж даварцгаахгүй. Манайхан хэдийнэ нарийн ногоогоор дотоодынхоо хэрэгцээг хангах тухай яриад Угтаалынх үнэтэй, Жаргалантынх чанартай гэх мэт шалихгүй хэрүүл л гарах байх.

Ер нь импортын бараа бүтээгдэхүүний гаалийн татварыг тэглэсэн нь улс орныг элгээ эвхэхэд хүргэдэг юм байна. Жишээлбэл, нарийн ногоо юмуу, чихэр жимс хүнсний өөр ямар бүтээгдэхүүн байна импортын татваргүй шахам орж ирээд манай жижиг зах зээлд ноёлж, хаанчилж байдаг. Харин тэр бүхний татварыг тэнгэрт хадтал нь өндөр тавиад Монголдоо бүтээх, үйлдвэрлэхийг бид хийж хэрэгжүүлэх цаг нь болсон. Нарийн ногоо, хүнсний бүтээгдэхүүн бүхнээ одоо Монголдоо үйлдвэрлэе. “Монгол Улс үйлдвэрлэгч орон болно” гэдэг үг үе үеийн Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгч нарын ард түмний тархийг угаасан, монголчуудаа басамжлан доромжилсон худлаа лоозон болсоор ирсэн. Үүнийг одоо бодит ажил болгоцгооё. Аль юм болгон бид нэгнээ хуурч, өөрсдийгөө хуурч, улс орныхоо хувь заяаг огтхон боддоггүй, зөвхөн хар амиа хичээж явах юм бэ.

“Бид дуслын шингэнээ, нэг удаагийн тариураа хийж байна. Шинжлэх ухааны судалгаа шинжилгээнд үндэслэн улс оронд баялаг үйлдвэрлэх гээд зүтгэж байна. Дуслын шингэний гялгар уутыг ч хийх боломж байгаа. Гэвч судалгаа шинжилгээний үр дүнг технологи дамжуулах хоолой руу оруулж байж бид үйлдвэрлэгч болно. Харин эрдэмтдийн судалгааны бүтээл зүгээр цаасан дээр бичигдээд архивлагдаж байна. Төрийн бодлого тасалдаж байна. Эрх баригчид технологи үйлдвэрлэх улс оронд хэрэгтэй зүйл гэдгийг бодохгүй, өөрт ямар ашигтай, би эндээс юу хожих вэ гэдгээ л бодож байна. Хэрвээ өөрт нь ашиггүй бол улс оронд хичнээн хэрэгтэй гэдгийг мэдэж байсан ч тухайн ажлыг шууд хаядаг. Үүний үнэн байдал өнөөдөр дуслын шингэнээ савлачих баглаагүй л сууж байна” гэж Анагаахын хүрээлэнгийн эрдэмтэн Д.Энх-Амгалан хэлж байна. Тэрээр эм гаргаж байгаа Моносын хүрээлэн, уламжлалтын бүх эмийг судалж технологид нэвтрүүлж байгаа газар, Анагаахын шинжлэх ухааны их сургуулийн мэргэжлийн лаборатори гээд том том хүрээлэнгүүдийг түшиглэн үйлдвэр байгуулах бүрэн боломжтой гэж хэлсэн.

Мөн хавдрын эсийг 47 хувь сааруулах үйлчилгээтэй эмийг мэргэжлийн судлаачид тогтоочихоод байхад төр засгийнхан тоохгүй байхад эрүүл мэндийн салбар манайд яаж ч хөгжих юм бэ гэж харамсалтайгаар мэдэгдсэн. Тэгвэл ШУА-ийн ерөнхийлөгч академич Д.Рэгдэл “Өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүн болоод хүнсний зүйлээ бид гаднаас авахгүй, дотооддоо үйлдвэрлэгч орон байх бүрэн боломжтой. Нефть боловсруулах үйлдвэр ашиглалтад орвол химийн аж үйлдвэрийн суурь тавигдана.

Тэгвэл сав баглаа боодол бүхнийг бид өөрсдөө үйлдвэрлэдэг болно. Цагаан будаа Монголд тарих боломж бий. Хуурай газарт тарьдаг цагаан будааны сортууд гараад ирчихсэн. Халх голын бүс нутаг цагаан будаа тарихад боломжтой бүс нутаг гэдгийг гадны эрдэмтэд судлаад тогтоочихсон юм шүү. Техник технологийн салбарын тухайд бол Монголд ойрын хугацаанд хэцүү. Машины үйлдвэр байгуулаад манайд ашиггүй.

Харин хүнсний бүтээгдэхүүнээ бид гаднаас авахгүй байх боломжтой. Хийжүүлсэн ундаа зэргийг бид үйлдвэрлэхэд бэлэн. Чихэр боовны үйлдвэр гэж хуучин байлаа. Шоколад, кокао гэх хоёр зүйлийг гаднаас авч магад, түүнээс бусдыг нь бид хийх боломжтой” гэдгийг мөн хэлж байна. Тэрээр 2050 он гэж холыг харах нь зөв ч тав таван жилийн тооцоололтой явах хэрэгтэй. Хэн, юу хийж чадах нь уугээд бужигнуулаад, дараа нь хэн хэнтэйгээ хамтарч чадах нь уу гэдгийг хараад, төрөөс бодлогоор дэмжээд татаасыг нь өгөөд эхэлбэл хүнсээ хангадаг үйлдвэрлэгч орон болоод эхэлнэ гэдгийг баттай хэлсэн юм.

Манайд дөрвөн улирлын хүлэмжийг доод тал нь 30, дээд тал нь 100 га-д хийх бүрэн бололцоотойг эрдэмтэд судалгаатай хэлдэг. 1976-1980 оны хооронд Дэвшилийн хүлэмж, Эрдэнэтийн Улаан толгойн хүлэмж гээд арваад га-гийн хүлэмжийн аж ахуй эрхлээд Эрдэнэтэд огурцы, помидорын илүүдэл болж Улаан-Үд, Эрхүүд гаргаж байсан гэдэг. “Эрдэнэт уурхайн дэд бүтэц, туслах аж ахуйнуудыг түшиглэн, мөн 620 ажилтантай механик цехийг түшиглэн хүлэмжийн аж ахуй бий болгоё. Тэнд мөн ган хайлуулдаг үйлдвэр бий. Хүлэмжинд ногоогоо тариад, мах комбинат, ноос ноолуур, хивсний үйлдвэрээ ажиллуулаад, гангийнхаа үйлдвэрт бага оврын трактор угсраад явах бүх тооцоолол нь гарчихсан. Засгийн газрын тогтоол хүртэл гарсан. Гэвч өнөөг хүртэл энэ төсөл хэрэгжихгүй, төр засгийн зүгээс хэрэгжүүлэхгүй байгаа нь ямар учиртай юм бэ” гэдгийг ХААИС-ийн багш Батдэлгэр сүүлийн хэдэн жил хөөцөлдөөд гайхширал тасраад сууж байна.

Монголчууд бид идэж ууж, эдэлж хэрэглэдэг бүхнээ өөрсдөө хийх бүрэн бололцоотой нь хүмүүсийн хэлсэн үг, үй түмэн жишээ баримтаас харагдаж байна. Үйлдвэрлэгч орон болоход ердөө ганцхан юм л байгааг эрдэмтэд, бизнесмэнүүд, энгийн иргэд шууд хэлдэг. Эрх баригчид шунаг шунахай зангаа татаж, өөрсдийгөө биш улс орноо бодсон шийдвэр гаргах. Ердөө л энэ. Ах дүү, найз нөхөд, нутаг нуга, жалга довоороо нийлж улсаа цөлмөж, өөрт ашиггүй л бол өнгөтэй өөдтэй бүхний “амийг тасдаж” хорлодгоо болих хэрэгтэй.

Сүүлд нь хэлэхэд, хил хаахад хожсон хүмүүс Монголд бас байна. Төмс нарийн ногоочид хожиж, хураасан ургац нь өмнөх жилүүдээс харьцангуй үнэтэй гүйлгээ сайтай байна гэцгээж байна. Тэд “Өмнө нь ийм их төмс ногоог гаднаас оруулж ирдэг байж” хэмээн гайхацгааж байсан. Хэрвээ хил хаалтгүй байсан бол ногоочид дор бүрнээ хэдэн төгрөгтэй болж магнай тэнийхгүй төмс, ногоо нь үнэд хүрэхгүй байх байлаа. Дөрөв тавхан ченж хятадуудтай нийлж гаднаас төмс оруулж ирээд Хятадын хэдэн ногоочид баяжиж, манайхан дампуурцгаадаг энэ жишиг өнөө жил хил хаасны буянаар таслагдлаа. Тэгэхээр хил хаагдсан нь бэрхшээл мөн ч ногоочид шиг олон хүмүүст боломж болж ирж байна. Тасалдсан бараа болгоныг бүртгээд, тэр бүрийг хийж эхэлбэл ямар их боломж хөдөлмөрийн зах зээл байгааг бид одоо л ухаарч харж эхэлж байна. Хамгийн гол нь биднийг дотооддоо үйлдвэрлэгч орон болж, бусдаас хараат бус тусгаар улс шиг байхыг сануулж байна. Дээрээс нь би үүнийг хийж чадна гэсэн бодлыг монгол хүн бүрийн тархинд суулгаж өгөх нь, бас дэмжиж тусалж өгөх нь эрх баригчдын заавал хийх ёстой ажил болж байна.

-ХОРИХ 461 ДҮГЭЭР АНГИ, ТӨРИЙН ТУСГАЙ ОНЦГОЙ ОБЪЕКТ РУУ ТЭР ОЛОН ХААЛГАНЫ ТҮГЖЭЭГ МУЛТЛАН, ХАРУУЛ ХАМГААЛАЛТЫГ ДАВАН НЭВТЭРЧ ГЭМТ ЭТГЭЭДИЙГ АВЧ ЯВСАН ГЭДЭГ НЭГ Л ҮНЭМШИЛГҮЙ САНАГДААД БАЙНА-

Монголын Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагад 30 жил ажиллаж, Мааньт зэрэг чанга дэглэмтэй хорих ангийн даргаар ажиллаж байсан бэлтгэл хурандаа П.Бадамдоржтой ярилцлаа.

-Сүүлийн үед нийгэмд үүсээд байгаа нөхцөл байдлын талаар ярилцъя. ЦЕГ-ын дарга Ж.Болд “Э.Одбаяр болон бусад нэр бүхий иргэд төрийн онцгой объект буюу Шүүхийн шийдвэр гүйцэтэх байгууллага, хорих 461 дүгээр анги руу халдаж гэмт этгээдийг авч явсан” гэж мэдэгдлээ. Олон жил хорих газрын дарга байсан хүний хувьд асуухад энэ боломжтой зүйл мөн үү?

-Би гайхаад сууж байна. Миний бие шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх албанд насаараа ажилласан. Ийм явдал гарч байсныг лав дуулж байгаагүй. Энэ бол онцгой объектод болсон онцгой учрал гэж хэлье. Нэгэнт эрх бүхий байгууллагаас шийдвэр гараад хорихоор хүлээж авсан хүнээ онцгой объектод хорьсон үедээ алдаад, эсвэл суллаад, хуйвалдаад явуулж байна гэдэг чинь өөрөө онцгой учрал. Улсын онцгой объект руу хичнээн хүн, ямар зэр зэвсгээр хүч хэрэглэн дайрч, тэр олон хаалга, цоож түгжээг тайлж, харуул хамгаалалтыг давж гараад дотор хоригдон шалгагдаж байгаа гэмт этгээдийг авч гарна гэдэг байж боломгүй. Тиймээс би үүнийг хуйвалдаад өгч явуулсан гэж харж байна. Үнэхээр дайрч ороод авсан нь үнэн бол энэ маш ноцтой асуудал. ШШГЕГ-ын хорих 461 дүгээр анги гэдэг бол захын хүн цөм өшиглөөд дайрч ордог газар биш. Төрийн тусгай хамгаалттай тусгай объект. Энд бүрэн зэвсэглэсэн, мөн хуулиар олгогдсон бүрэн эрх мэдлээр хангагдсан тусгай хүмүүс харуул хамгаалалтад нь байгаа. Зүгээр нэг зам дээр зогсож байгаа хүнийг дайрч аваад явсан асуудал биш шүү дээ.

Энэ байдлыг ЦЕГ-ын дарга Ж.Болд андуурч хэлсэн үү, яаж хэлснийг мэдэхгүй. Ямар ч байсан Цагдаагийн ерөнхий газрын дарга мэдэгдэл хийлээ. Тэгвэл ШШГЕГ өөрийнх нь тусгай, онцгой обект руу гадны этгээд халдан довтолж, онцгой учрал болчихоод байхад яагаад дүлий юм шиг чимээгүй байна вэ. Нийгмийн дуулиан шуугиан болсон асуудал дэгдчихээд байхад ганц ч үг ганхийхгүй байгаа нь надад гайхширал төрүүлж байна. Прокурор, шүүхийн шийдвэрийн дагуу тухайн гэмт этгээдийг цагдан хорьсон үед ийм асуудал гарч, цагдаагийн дарга нь мэдэгдэл хийж байхад хуульд заасан үүргээ биелүүлэхгүй байна гэдэг Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар дампуурсны илрэл. Эсвэл цагдаагийн дарга андуурч ярьсан. Ийм л хоёр асуудал байна.

-Ж.Болд гэж хүн ЦЕГ-ын дарга, генерал болоод олон нийтэд хандаж хэвлэлээр бараг л анх удаа гарч байгаа нь энэ байх. Тэгэхээр андуурч яримааргүй юм?

-Ийм хариуцлагатай албаны хүн, ийм хариуцлагагүй мэдэгдэл хиймээргүй юм гэж гайхаж байна. Тэгэхээр одоо ШШГЕГ-аас л асуулга асуумаар байна. “Танай анги өөрийнхөө харж хамгаалах ёстой тусгай объектод гадны этгээдийг ямар байдлаар оруулсан юм бэ. Үнэхээр халдан довтолсон юм уу, хуйвалдсан юм уу, сэрэмж алдсан юм уу” гэдгийг асуух. Мөн танайх ийм байдлаар оруулсан гэдэгтээ яагаад албан ёсны тайлбар өгөхгүй байгаа юм бэ. Танай байгууллагад итгэх иргэдийн итгэл алдарч байна гэдгийг сайн асуух хэрэгтэй байна. Болд даргын хэлсэн үнэхээр үнэ бол төрийн тусгай объект, хорих анги руу хэн дуртай нь дайрч, тэнд хоригдож байгаа гэмт этгээдүүдийг суллаад, чөлөөлөөд байх болж байна уу. Миний хувьд шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх албанд 30 жил ажилласан. Энэ айлд жижүүрээс нь авахуулаад одоогийн ШШГЕГ, тэр үеийн Хорих байгууллагуудыг удирдах газрын дэд дарга хүртэл албан тушаал хашиж байсан. 4-5 хорих ангийн даргаар ажилласан, мөн хорих ангийн орлогч даргаар 5 жил ажилласан. 1985-1990 онд Мааньтын чанга дэглэмтэй хорих ангид таван жил ажилласан. Тэр үед чинь нээлттэй хаалттай хорих анги гэж байгаагүй. Жирийн дэглэмтэй, чанга дэглэмтэй, онцгой дэглэмтэй хорих анги гэсэн гурван дэглэмтэй байсан. Тэнд бол хүмүүсийн аман яриа буюу энгийн яриагаар бол Монголд олон жил шоронгоор явсан болохгүй бүтэхгүй, атманууд хоригдож байсан. Хуулийн хэллэгээр бол эрүүгийн рецдиев гэмт хэрэгтнүүд хоригдож байсан. 3-22 удаагийн шийтгэлтэй 1200 орчим хоригдлыг би харж хамгаалж байсан. Тэгэхэд ийм учрал гарч байгаагүй. Хорих ангиас оргож босоод буцаж хань хамсаатнаа авахаар очиж байсан тохиолдол бол бий. Харин онцгой объектод орчихоод шоронд юмуу, эсвэл урьдчилан саатуулах байранд хоригдож байгаа нөхдийг чөлөөтэй авч явсан тохиолдлыг би үзээгүй, дуулаагүй гэдгээ дахин хэлье. Намайг Германд явж байхад Германы хорих ангийнхан “Мафийн толгойлогчоо гэмт хэргийн бүлэглэлүүд нисдэг тэргээр чөлөөлөх гэж хорих анги руу дайрч, ийм оролдлого хийсэн удаа бий” гэж хэлж байсан. Тэгэхээр үүнд нэн даруй Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар албан ёсны тайлбар өгч, олон түмний эргэлзээ тээнэгэлзээг гаргах хэрэгтэй байна. ШШГЕГ болон ЦЕГ хоёрын ойлголтын зөрүү байна уу, хэрвээ зөрүү байгаа бол түүнийг нэгтгэх, олон түмэнд нэгдсэн ойлголт өгөх хэрэгтэй байна.

-Хорих 461 дүгээр анги гэдэг чинь тухайн этгээд гэм буруутай юу, үгүй юү гэдгээ шүүхээр тогтоолгох газар биз дээ?

-Болд дарга гэмт хэрэгт шалгагдаж байгаа этгээдийг аваачиж хийсэн гэж ярьж байна лээ. Энд бол гэмт хэрэг хийсэн үгүйгээ шалгуулж гэм буруугаа тогтоолгох гэж байгаа хүмүүс хоригддог. Гэмт буруутай юу, үгүй юү гэдгийг мөрдөн байцаалтын шатанд шалгана. Мөрдөн байцаагч прокурорын хяналт дор тэнд байгаа улсуудыг гэмт хэрэг үйлдсэн үгүйг нотлох баримтаар тогтоох, эсвэл нотлох баримтаар үгүйсгэдэг ийм л газар. Энд орсон хүмүүсийг гадагш нь гаргаад явуулах нь бүү хэл хооронд нь харьцаа үүсгэхгүй байх үүрэгтэй, тэдний аюулгүй байдлыг хангах үүрэгтэй ийм л байгууллага.

-Гадны гэнэт халдлагад өртөхөд харуул хамгаалалт нь зэвсэг хэрэглэх эрхтэй гэдэг байх аа?

-Онцгой нөхцөлд зэвсэг хэрэглэж болно. Мөн ШШГЕГ-ын тусгай бүлэг, ЦЕГ-ын тусгай бүлгийг дуудаж хүч нэмэгдүүлэх бүрэн эрхтэй. Бүр хүч хүрэхгүй бол тагнуулын байгууллагынхнаас ч хүч нэмэгдүүлэх эрхтэй байх. Ийм аюулгүй байдал бий боллоо гэдгээ удирдах бүрэлдэхүүнд мэдэгдээд анги түргэн авч, бие бүрэлдэхүүн бэлэн байдалд орох ёстой. Болд дарга “Одбаяр болон бусад нэр бүхий иргэд” гээд байгаа. Тэгэхээр хоёр, гуравхан хүн дайрч орсон болж байгаа юм. Бүлэглэн довтолж дайраагүй байдал үгнээс нь мэдрэгдэж байна. Тэгэхээр нэг л үнэмшил муутай санагдаад байгаа юм. Эсхүл Одбаярыг орох гэж байхад нь цагдаагийнхан өөрсдөө хуйвалдаад тэр объект руу орж байхад бидэн рүү довтолсон гээд гэмт этгээдийг өгөөд явуулсан байж болно. 461 дүгээр ангийн объектод ороод гадна талын хамгаалалтын шалган нэвтрүүлэх түгжээ, дотор ороод мөн харуул хамгаалалтын хаалга түгжээг нэвтэлнэ.

Энэ хоёрыг нэвтлээд орлоо гэхэд дотор камерт хоригдож байгаа нөхдүүдийн өрөө чинь бүгд хаалга цоожтой, янгинатал төмөр түгжээтэй байдаг. 3-4 давхар хаалга цоожийг давхар давхраар нь онгойлгож орно гэж байх уу. Бүгдэд нь хүч хэрэглэж харуул, харгалзагч тэр бүгдээс түлхүүрийг булаан авч, айлган сүрдүүлж урт дараалал, процесс явагдсан гэж бодохоор үнэмшил муутай харагдаад байгаа юм. Тэгэхээр энэ бол байж боломгүй бяцхан жүжиг ч юм шиг санагдахаар. “Иргэн Монголхүүг хүч хэрэглэж авч явсан” гэж мэдэгдсэн.

Монголхүүг хүч хэрэглэн авч явсан юм уу, цаад байгууллагад нь хүч хэрэглэж авч явсан юм уу гэдэг нь бас ойлгомжгүй болчихоод байгаа юм. “БГД-ийн Цагдаагийн хэлтэст гомдол ирсний дагуу Эрүүгийн хэрэг үүсгээд мөрдөн шалгах ажиллагаа явагдаж байна” гэж хэлсэн. Эрүүгийн хэрэг үүсгэнэ гэдэг ноцтой. Тэгэхээр шүүхийн шийдвэрийнхэн мөн цагдаагийнхан өөрсдөө дотроо албан шалгалт явуулах ёстой. Эргүүл жижүүр нь хэн байсан юм гээд бүгдийг нарийвчлан тогтоох хэрэгтэй. Үнэхээр хүчинд автаад явж уу, хуйвалдаад, халдан довтолгосон болгоод явуулав уу гэдгийг тогтоох хэрэгтэй. Мөн 461-ийн захиргаа нь бас мэдэгдэл хийх хэрэгтэй байна. Мөрдөн байцаалтын холбоотой юмыг нь зарладаггүй юм аа гэхэд олон түмний мэдэх эрхийг хангах үүднээс албан тайлбар өгөх хэрэгтэй. Энэ онцгой учрал болчихоод ЦЕГ-ын дарга мэдэгдэл хийчихээд байхад ШШГЕГ ингээд чимээгүй байж яавч болохгүй.