Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

Монголыг энэ олон тамирчид, дуучид, бөхчүүд, жүжигчид, хуурчид хөгжүүлэхгүй. Инженерүүд, физик, хими, одон орон гээд байгалийн шинжлэх ухааны эрдэмтэд хөгжүүлнэ. Бид оюуныг дээдэлсэн, шинжлэх ухааныг дээдэлсэн цагт хөгжил дэвшлийнхээ замд шуударна гэж “Өдрийн сонин” үргэлж бичдэг. Тэгтэл саяхан Сингапурын төрийн албыг олон жил удирдсан, Засгийн газрын бүх хариуцлагатай албыг нь хашиж ирсэн Лим Шион Гуан гэдэг хүний хэлсэн үг олон нийтийн сүлжээгээр тарлаа. Тэрээр “Унаж яваа үндэстний баатар нь төрийн хүн, ухаантнууд удирдагчид биш тамирчин, дуучин, жүжигчин болдог” гэж хэлсэн байна. Яг л бид бүхний барьдаг чиг шугам, бодлогыг гарцаагүйгээр хэлжээ. Сингапур бол банк санхүүгийн гол төв, орон сууцны төлөвлөлт, хот байгуулалт зэргээрээ олон улсын жишиг хот гэж яригддаг, Азид төдийгүй дэлхийд хөгжлөөрөө манлайлсан ийм орон.

Ийм орныг удирдаж ирсэн төрийн хариуцлагатай эрхэм олон улсын бололтой хурал зөвлөгөөний үеэр ингэж хэлжээ. Үнэхээр уруудан доройтож, мөхөж яваа үндэстний ардын баатар нь үндсэндээ бодлого гаргадаг хүн нь эрдэмтэн судлаачид, шинжлэх ухааны зүтгэлтэн буурал профессор академичид, оюуны оргилууд биш спорт, урлаг соёлынхон болдог гэдгийг хүн төрөлхтний түүх харуулсаар ирсэн. Дуучид, тамирчид, бөхчүүд, жүжигчид гэдэг бол бодлого гаргадаг, шуудхан хэлэхэд хөгжил авчирдаг хүмүүс биш. Тэд хувь хувийнхаа уран бүтээл, өөрсдийнхөө сонгосон зам мөрөөр хөдөлмөрлөн гаргасан амжилт ялалтаа зөвхөн өөрсдөө хүртэж амиа хоохойлдог ийм л хүмүүс.

Тэгэхээр Монгол Улс бодлого гаргадаггүй, баялаг бүтээдэггүй, улс орны хөгжилд ямар ч тус нэмэргүй гэж хэлж болохоор тийм хүмүүсээ шүтээд, бахархан дээдлээд, хамгийн гол нь тэдэнд төрийн жолоог атгуулсаар ирсэн нь харамсалтай. Өнөөдөр улс орны хэмжээнд хичнээн аймаг сумыг бөхчүүд, тамирчид удирдаж байгааг бид бүгд мэднэ. Архангай, Булган, Говь-Алтай, Өмнөговь гээд ихэнх аймгийн Засаг дарга нар бөхчүүд. Ямар сайндаа аймгуудын дарга нарын уулзалт Төрийн ордонд болоход “Энэ чинь одоо бөхчүүдийн цугларалт юм уу” гэсэн яриа гарч байсан. Ингэж Монголын төр толгойгоороо хөл хийж, хөлөөрөө толгой хийж ирлээ. Бид жүдогийн дэлхийн аваргатай боллоо гээд хөөрцгөөж байна. Би энд хувь хүний амжилтыг үгүйсгэх гэсэнгүй. Дэлхийд аваргална гэдэг мэдээж бахархал байлгүй яахав.

Гэхдээ өнөөдөр дэлхий юуг хүлээн авч, хүлээн зөвшөөрч байгааг бид ухаалгаар бодох ёстой. Яг үнэндээ Монголоос спортоор хичнээн ч дэлхийн аварга тодорно, хүн төрөлхтөн тэгтлээ тоохоо больсон. Спортын тухайн төрлийг сонирхдог тодорхой хүрээнийхэн л мэднэ байх. Дэлхий өнөөдөр оюун ухааныг шүтэж дээдэлж байгаа. Манай нэг эрдэмтэн одон орон, геофизик, хими, математикийн шинжлэх ухаанд ямар нэгэн эргэлт авчирлаа гэхэд дэлхий анхаарна. Сансрын шинжлэх ухаан, хиймэл оюун ухаанд, эс бөгөөс Нобелийн шагналтан тодорч байж дэлхийн цөм Монголыг сая анзаарна. Түүнээс нэг тамирчин, нэг бөх дэлхийн тэмцээнээс шагнал авчихаад Монголынхоо нэрийг дэлхийд мандууллаа гэдэг бол өрөөсгөл ойлголт болсон. Бид яалт ч үгүй дэлхийн хөгжлийг дагаж, супер гүрнүүдийн туулж ирсэн зам мөрөөр замнахаас өөр гарцгүй.

Хүн төрөлхтөн өнөөдөр ангараг гариг дээр амьдрал цогцлоож, сарыг эзэмших тухай ярьж байна. Гэтэл бид газар сайгүй шавар хөшөө босгосоор бөхөө шүтсээр, дуулж хуурдаж, наргиж наадаж, физик хими, шинжлэх ухаан хэрэггүй гэж мунхагласаар, мухар сүсгийн балчиг намагтаа живж шигдсээр байх уу. МУИС-ийн химийн ангийг өнөө жил хоёрхон оюутан төгссөн. Тэр тухай О.Болормаа доктор манай сонинд халаглан ярьсан. Химийн шинжлэх ухаан хүний амьдралд гол суурь дэвсгэр нь гэдгийг монголчууд мэдэхгүй байна гэж үү. Физикийн ангид элсэх оюутан олдохоо байлаа гэж мөн эрдэмтэн багш нар хэлдэг. Шинжлэх ухааны гол цөм болсон физик, химийн салбар ийнхүү хүнгүй болсон бол бөхийн сургууль, соёл урлаг хөгжмийн, мөн хууль эрх зүй, сэтгүүл зүй гээд нийгмийн чигийн сургуулиуд элсэгчдээ багтааж ядан дүүрч байна.

Энэ бүхэн бол манай улс мөхөхийн цондон.Уруудан доройтож яваа үндэстний шинж. Бөх болохоор, тамирчин болохоор, дуучин, хуурчин, жүжигчин, хошин шогчин болохоор хошуурцгааж байгаа мянга мянган хүүхдүүдэд буруу гэж байхгүй. Бөх болвол асар их хүндтэй болдог юм байна. Нэг жилийн наадамд түрүүлэх юм уу, өндөр цолонд хүрэхэд тэгээд л шууд тэрбумтан болчихно. Тамирчин болоод дэлхийгээс ганц медаль авахад төрөөс насныхаа хоолыг идчихнэ. Жүжигчин юм уу, дуучин, хошин урлагийн хүн болчихвол хүн бүхэн хүндэтгэсэн, маш их нэр хүндтэй, мөнгө ихтэй, баян амьдарч болох юм байна гэх ийм ойлголтыг хүүхэд бүрийн сэтгэхүйд Монголын нийгэм бүр системтэйгээр гэж хэлж болохоор суулгаж байна.

Дээрээс нь бид хүнээ ялгаж таньж сурах хэрэгтэй байна.Хэрүүлчээ ухаантай гэж үздэг тухай хуучны үг бий. Үнэхээр л хэрүүлчээ ухаантай мэт үзсэн, тэднийг даган дуурайсан ийм увайгүй, унхиагүй, хийж бүтээх биш хий дэмий шүлсээ үсчүүлсэн, ажил хийдэг хүнгүй үндэстэн болчихоод байна. Монголын нийгэмд шударга дүр эсгэж, олон түмнийг өөр рүүгээ хошууруулсан, бидний магтаад байдаг бүхэн цаанаа ард түмний төлөө биш өөрийнхөө өчүүхэн эрх ашгийн төлөө байдаг. Зүгээр л үнэнч шударгын дүрд тоглосон жүжигчид байдаг. Энэ бүх тавилттай жүжгийг бид өдөр бүхэн үзэж хууртаж байна. Тэгэхээр Монголын ард түмэн минь, монгол үндэстэн минь одоо хэрсүүжих, аливаад углуургатай, бодолтой бодлоготой хандах цаг нь иржээ. Ар Монгол буюу төв монгол нь өмнөд, хойд, буриад Монголынхоо диваажин нь байх ёстой гэж хэдэн жилийн өмнө манай сонин бичиж байсан. Бид өнөөдөр монгол үндэстний гал голомт гэдгээ илүү их мэдэрч байна. Хойноос цагаачид яаж зугтан ирж буйг харж байна.

Одоо монгол үндэстний байр сууринаас голчтой, нуруутай хандмаар байна. Аль юм болгон “орос ах нар” гэж хойшоогоо налж наалинхайтан долгинож гүйх юм бэ. Орос бидэнд түүхэндээ ах шиг хандаж байгаагүйг одоо хүртэл мэдээгүй яваа нь эмгэнэл биш үү. Энэ бүх үйл явц монголчууд биднийг биеэ даасан тусгаар улсын зангаргаар явахыг хэлээд байна. Ухаалаг, хэрсүү, өөрийн гэх бодолтой байхыг цаг үе шаардаж байна. Тэгэхээр бид бүхэн өөрсдөдөө итгэх хэрэгтэй болжээ. Үндсэндээ бид өөрсдөдөө итгэж бодлого гаргадаг үндэстэн болох хэрэгтэй. Үүний тулд яах вэ гэхээр оюун ухааныг, шинжлэх ухааныг дээдэлсэн бодлогыг ард түмэнд хөрс сууриар нь суулгаж өгөх хэрэгтэй байна. Монгол Улсын Шинжлэх ухааны академи үүнд гол суурь нь болж оролцох ёстой. Бага сургуулиас нь аваад хүүхдүүдэд инженерийн мэргэжил мундаг, физик хими, байгалийн шинжлэх ухааны хичээл онцгой гэдгийг бүр сэтгэхүйд нь суулгаж өгөх хэрэгтэй.

Д.Урианхай, Баабар, Цэнддоо, Г.Аюурзана, философийн Батчулуун гээд энэ цагийн сэтгэгчдээр лекц уншуулах, Ж.Гүррагчаа баатар тэргүүтэй цэрэг армийн зүтгэлтнүүд, генералуудаар мөн лекц уншуулах, Физикийн Х.Намсрай, К.Цоохүү, Ж.Даваасамбуу, химийн Б.Пүрэвсүрэн, одон орон геофизикийн С.Дэмбэрэл, физик математикийн О.Чулуунбаатар, Т.Жанлав гээд нэртэй академич нарын лекцийг оюутан сурагчид төдийгүй нийгэмд бодлогоор зогсоо зайгүй явуулдаг баймаар байна. Ард түмнээ гэгээрүүлж, өөрсдөд нь итгэх итгэлийг төрүүлж, зоригжуулах нь юу юунаас чухал болжээ.

Ингэж байж бид дэлхийн дайдыг эзэрхийлж байсан агуу улс гүрнийхээ түүх рүү бага ч гэсэн дөхнө байх. Сүүлийн 300 жил монголчууд гадны түрэмгийлэлд байсны хор уршиг ийм хүлцэнгүй, хулчгар, өөрсдөдөө итгэдэггүй аймхай дорой ард түмэн болчихсон. Одоо бид зоригжих, хэрсүүжих, оюун ухааны хувьд сэргэн мандах цаг маань ирсэн. Тэгж гэмээнэ өөрсдөдөө итгэсэн өөрийн гэх бодлоготой оюунлаг үндэстэн болно.

ӨДРИЙН СОНИНЫ 2016 ОНЫ ЕСДҮГЭЭР САРЫН 26-НЫ АРХИВЫН НИЙТЛЭЛЭЭС ХҮРГЭЖ БАЙНА.

Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Лхагвын Эрдэнэбулганыд өнжлөө. Эл эрхмийг Монголын театр урлагийн нэртэй найруулагчаас гадна “Хатанбаатар” киноны Баатар вангийн дүрээр ард түмэн сайн мэднэ. Хэлэх үгээ хэнбугайгаас ч айж эмээлгүй хэлж, шударга бус зүйлийн дэргэдүүр дуугүй өнгөрч чаддаггүй ясны чанар түүнээс мэдрэгддэг. Хатанбаатарынхаа дүрийг кино урлагт төдийгүй түмэн олны сэтгэлд мөнхөлж үлдээсэндээ сэтгэл дүүрэн амьдарч яваа нэгэн.

Өнгөрөгч амралтын өдрөөр “Танайд очиж өнжих гэсэн юм. Навчаа эгч та хоёртой жаахан хууч хөөрч сууя. Ажлаа зохицуулна уу” гэхүйд таатай хүлээж авсан. Дөрөвдүгээр хорооллын цэнхэр есөн давхрын хоёр өрөө байрандаа ханайгаад зогсож байна.

Сав л хийвэл “Их хувь заяа” гэж хэлэх дуртай эрхэм гавьяатын он жилүүдийнх нь алтан дурдатгалыг сөхөж, зочны өрөө гал тогоог нь дамжин эргэлдэж бүхэл өдрийн турш яриа дэлгэлээ. Эхлээд “Танайх чинь энэ байранд удаж байна уу” гэхэд “Манай Нацагдоржийн авч өгсөн байр шүү дээ. Ерээд оны эхээр орсон доо” гэв. “Үүлэн заяа” дууриас аваад олон сонгодог дуурь, симфони туурвисан хөгжмийн зохиолч Цогзолын Нацагдоржийн Дуурийн театрын дарга байхдаа хөөцөлдөн байж авч өгсөн байр юм гэнэ. Л.Эрдэнэбулган найруулагч “Танай дуурийн театрын ерөнхий найруулагч орох оронгүй” гэж Нацагдорждоо хэд хэдэн удаа агсам тавьж байж байртай блсон гэж байгаа. Тэрхүү үүх түүхээ хуваалцаад инээд алдаж сууна.

Уяа дүүрэн морьд багшраастай гэдэг шиг өнжиж буй айлын маань эзний туулж ирсэн зам мөр баялаг сайхан. Нэгээхэн дурсамжийг нь тэмдэглэхэд л сонины нэг нүүрийг эзэлчих жишээний. Тийм л багцаа анзаарагдаж байлаа. Далан есөн онд Далай лам Монголд анх ирэхэд мань хүн хүндэтгэлийн концертыг нь найруулж байжээ. Сүсэгтэн олон Далай багшийн гишгэсэн шороог нь хүүдийлж авах нь холгүй бужигнацгааж, давхар давхар хамгаалалт гарсан гэнэ. Яг ийм үед төрийн шагналт зохиолч Чойжилын Чимид гуай Эрдэнэбулган найруулагч руу ярьж “Өнөөдөр чамаас том хүн Монголд алга. Ахыгаа Далай ламаас адис авахуулаад өгөөч” гэж хэлжээ. Хамгаалалтынханд “Манай концертод орох зочин” гэж Чимид гуайг хэлээд Далай багштай уулзуулснаа дурсав. Тухайн мөчид Далай лам Бал даргатай уулзаж байсан гэдэг юм. Сүүлд, хоёр мянга зургаан онд Далай лам ирэхэд нь уулзаж, зургаа хамт авахуулснаа хоймортоо байрлуулсан харагдана. Тэр жил мань хүн “Үхэж үл болно Чингис хаан” кино хийхээр ааг амьсгаа дээр явсан үе. Далай багшийг анх ирэхэд нь дархан эрхтэй байсан хүн наян нэгэн онд Жүгдэрдэмидийн Гүррагчааг сансарт нисээд ирэхэд мөн л хүндэтгэлийн концертыг нь найруулах хүндтэй үүрэг хүлээжээ. “Зөөлөн цагаан цас малгайлан бударсан намуухан орой байлаа даа” гэж сансрын нисгэгч хүүгээ угтсан цаг мөчийг сэтгэлдээ эргэн санаснаа түс хийтэл инээд алдах нь тэр.

“Филатова авгайд ч би алуулах дээрээ тулсан шүү. Дандар ах, Дорж хоёроос нэг болж билээ” гэв. Юүв гээд сонирхтол сансрын нисгэгчийн хүндэтгэлийн концертод манай хүн Монгол Улсын баатар Лодонгийн Дандар, төрийн шагналт яруу найрагч Зундуйн Дорж нарыг оролцуулсан байна. Дандар баатар гурван минут үг хэлэх, Дорж найрагч мөн гурван минут шүлэг унших сценаритай байж. Тэгтэл баатар 16 минут үг хэлж зочдыг чилээсэн байна. За яадаг билээ гээд айдастай байтал залгуулаад Зундуйн Дорж бүтэн 20 минутын турш урт найраглал уншжээ. Ингээд өөрийнх нь хэлснээр өнөө концерт будаа. Маргааш нь Филатова дуудсан байна. Өрөөндөө их л ууртай “Чи яаж байгаа юм” гээд цамнаад унаж. Хэлэх ч үггүй зогсч байтал Баатарцогт сайд “Дандар баатар, Гүррагчаа, Дорж найрагч, Эрдэнэбулган энэ дөрөв нэг довны хүмүүс. Аргагүй сэтгэл нь хөдөлсөн байлгүй” дээ гэж хэлээд амь аварч байсан түүхтэй.

“Та чинь Дагвын Лувсаншарав гуай, Чадраабалын Лодойдамба гуай хоёрыг ихэд хүндэтгэдэг юм билээ. Сургууль соёлын бараа харж, найруулагчийн мэргэжил эзэмшихэд тэр хоёр лут багана түшиг болсон нь мэдээж” хэмээн асууж орхив. Тийн хэлэхтэй зэрэгцээд хоёр нүдээ сүрхий гэгч нь гурвалжилж ирснээ “Ачит хоёр багш минь” гэж амандаа тарни мэт хэлээд энэхэн амьдралын босгоор хэрхэн алхсанаа дурссан билээ. “Намайг төрөөд арван гуравхан хонож байхад айлд өргүүлсэн байдаг. Нутгийн лам багш ижий, аав хоёрт минь тэгж хэлж л дээ. Хоёр хүүхэд дагаар тогтоогүй учир айлд өргүүлэхээс аргагүй болсон байна. Би чинь Толя гэдэг орос нэртэй байлаа шүү дээ. Орос хүн эх барьж авсан учир тийм нэр өгсөн юм билээ” гэв. Өргөж авсан аав Дашдаваа нь урлаг, уран сайханд авьяастай хүн байжээ. Гучин долоон онд Монголын жүжигчид Москвад очиж тоглоход бүрэлдэхүүнд нь багтан явсан түүх ч бий гэнэ. Аав нь хүүгээ хөтлөөд аймгийн клубийг зорьдог, “Сандо амбан” зэрэг жүжигт тоглож явсныг дурсаад “Би төрсөн удмаасаа биш тэлсэн удмаасаа дөрөө өлгөсөн юм болов уу даа” хэмээлээ.

Түүний Лууяа багштай нь учран золгуулах замыг зөөллөж өгсөн ач буянтай хүмүүс бол алдарт дуучин Жигзавын Дорждагва, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Б.Мижиддорж, хожим нь бүх цэргийн чуулгын “ногоон” гэж олноо танигдсан Очирбат нар юм билээ. Монголын залуучууд оюутнуудын анхдугаар их наадмын давалгаа орон даяар өрнөсөн цаг буюу тавин есөн онд дээрх эрхмүүд Булган аймагт очиж ардын авьяастныг шалгаруулахад ирээдүйн Баатар ван нүдэнд нь өртсөн удаатай. Хотод ирээд байх үед нь Улсын төв театрын боловсон хүчний дарга Лувсанцэнд гэдэг хүн “Булганы сохор Толя гэж чи юу” гэж сүрдмээр асуугаад “Лувсаншарав багш дуудаж байна” гэжээ. Юун хүн яах гэж дуудаж байгааг нь мэдэлгүй дэгдэж явахдаа Толя хүү театрын өндөр довжоон дээр таварцаглаж нүүрээрээ газар харуулдан улаан халзан амьтан Лувсаншарав гэх өндөр нуруутай дэгжин цагаан залуутай уулзаж байсан гэдэг.

“Жаран он гэдэг чинь Монголд сонгодог урлаг дөнгөж бүрэлдэн тогтож нүүдэлчин ахуйгаас өрнийн соёл руу орох гэж хичээж зүтгэж байсан цаг. Агуу их Билгийн Дамдинсүрэн, Лувсанжамбын Мөрдорж, Самбын Гончигсумлаа, Ламзавын Ванган, Сангийн Гэндэн нарын билиг авьяас эрдэм чадал нь ид жагсаж явсан үе дээ. Нэр нь хүртэл домог мэт санагдах энэ хүмүүстэй ажиллаж амьдарна гэдэг ховорхон хувь тавилан юм шүү. Хорь дөнгөж хүрсэн хөдөөгийн бор хүү театрын босгоор алхан ороход алдарт Цагааны Цэгмид, Нямын Цэгмид, “Нүгэл буян” киноны Тоохуар буюу Д.Ичинхорлоо гуай, “Сэрэлт”-ийн Бумаа буюу Түдэвийн Цэвээнжав, Хөдөлмөрийн баатар алдарт Гомбосүрэн гуай гээд үлгэр домог шиг яригддаг хүмүүс өөдөөс минь угтаж авсан. Манай найрал дууны ангид дөчөөд хүнтэй байлаа. “Ардын элч”-ийн Дарьбазар буюу Ж.Занабазар, Дүлзэн буюу Бавуугийн Готов, Ариунаа буюу Цэвэлсүрэн гээд тухайн үеийн шилдгүүд чихэлдэн зогсож байв гэнэ.

Эрдэнэбулган гавьяат олон зүйл дээр өөрийгөө “Их хувь заяаны эзэн” гэж тодорхойлох нь бий. Түүний нэгэн бол хорьдугаар зууны манлай дуу, Монголын ард түмний сэтгэл зүрхэнд төрийн дуулал шиг нь хоногшсон алдарт “Халуун элгэн нутаг”-ийг анх дуулж радиогийн алтан фондод бичүүлсэн гавьяа юм. “Нэг өдөр хичээлийн дараа Лууяа багш өрөөндөө дуудаад “Яг одоо Намсрайжав дээр яваад очоотох” гэв. Би тэр хүнийг нь таних ч үгүй, хаана суудгийг нь ч мэдэхгүй. Хүнээр заалгаж аваад гарлаа даа. Одоогийн Гадаад яамны баруун талын саарал байшин. Хуучнаар бол хөгжмийн зохиолчдын хорооны байр. Нэг өрөөнд яваад ортол хоёр хүн уриалгахан угтаж авлаа. Тэр нь алдарт Цэгмидийн Намсрайжав, Жамцын Бадраа гуай нар байжээ. Ингээд надад “Халуун элгэн нутаг” дууны шүлгийг өгч, аль газар нь, ямар нотон дээр эгшгийг яаж дуудах, гийгүүлэгчийг хэрхэн хэлбэл чихэнд сонсголонтой байх талаар нэг бүрчлэн зааж өглөө. Хоёр, гурван цаг хэртэй ноцолдоод ерөнхийдөө сурчихлаа. Маргааш өглөө арван цагт ирээрэй гэхэд нь гуяа алгадах нь холгүй гарч гүйсэн дээ. Тэр үед Улсын баатар Данзанваанчигийн хүү одоогийн урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Ухнаа, уурхайчин Сандагдорж гуайн хүү Самбуу бид гурав театрт амьдарна. Одоо гутлын өрөө болчихоод байгаа нэг ч цонхгүй жижигхэн өрөөнд гурвуулаа орж унтаад өглөө нь ус ууж, боорцгоо идээд л гардагсан” гэв. “Түмний нэг” кинонд Чимид багш “Халуун элгэн нутаг” дууг дуулаад хээр талаар морьтой галигуулж явдаг хэсэг гардаг. Энэ нь алдарт Эрдэнэбулганы дуу хоолой уг кинонд мөнхрөөд зогсохгүй ард түмний сэтгэлд мөнхөрсөн нь тэр. Мөн жилийн жилд Монголын тал нутагт алтан намар ирснийг зарлан тунхаглаж “Ургацын далай” эгшиглэдгийг бид мэднэ. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Т.Чимиддоржийн хөгжим энэ дууг дуулж радиогийн алтан фондод бичүүлсэн хүн бас л өнжиж буй алын маань эзэн.

“Хүүе хаая гэх хүнгүй өнчин өрөөсөн намайг их урлагийн зам руу хөтлөн оруулсан Чадраабалын Лодойдамба гэх агуу хүнийг би энгэртээ нөөлөгтэй элгэндээ нөмөртэй хан уул гэж хүндэтгэдэг” хэмээн тэрээр хэлж байна. Жаран хоёр онд дэлхийн оюутан залуучуудын наймдугаар их наадамд оролцох Монголын урлагийн төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд Толя хүүг Лууяа багш нь оруулж Лодойдамба гуай дэмжсэн түүхтэй. Гадаад явах болж паспорт авахаар хөл хөөр болтол орос нэртэй хүнд өгөхгүй гэсэн асуудал босчээ. Аргаа барахдаа Даваадорж ах дээрээ гүйж очин нэр асуухад “Хол явах хүнд нутгийн чинь уулс хань болно. Эрдэнэт, Булган хоёр уулынхаа нэрийг нийлүүлээд Эрдэнэбулган” гээд бичүүлчих гэсэн гэдэг. Бас л уярам сайхан түүх. Баатар вантай хуучилж суухуйд гэрт нь нэг бүсгүй охиноо дагуулан ирж, гал тогооны өрөөнд гэргийтэй нь сүрхий хуучилсан нь Даваадорж ахынх нь охин гэнэ. Эгэл жирийн сайхан ах нь дүүгийнхээ алтан харгуйг төрсөн нутгийнх нь уулсын нэрээр адислажээ гэж эрхгүй бодогдсон юм.

“Чехословак, Румын, Польш, Герман зэрэг олон орноор сар гаруйн хугацаанд яваад хамгийн сүүлд Болгарт иртэл Элчин сайд Цэдэндамба гэдэг хүн дуудлаа. За би ямар буруу зүйл хийлээ дээ гэж баахан эмээсээр очтол “Лодойдамба сайдаас цахилгаан ирсэн. Өөрийг чинь хөгжмийн дээд сургуульд шалгуул гэсэн. Тэнцвэл энд сур” гэж палхийтэл хэллээ. Би ч энэ амьдралд олон л юманд баярлаж яваа хүн. Харин хамгийн анх хязгааргүй ихээр баярласан маань Лодой багшийн тэр үг байсан даа” гэж Эрдэнэбулган ах нүдэндээ нулимс цэлэлзүүлж ирээд хэлж байна. “Софи хотод би яг таван жил найман сар болоод улаан диплом өвөртлөн нутагтаа ирсэн юм. Энэ хугацаанд эх орондоо нэг ч удаа ирээгүй дээ” хэмээн урлагийн дээд сургуулийнхаа таван жилийн түүхийг баяр баясгалантайгаар өгүүлэв.

Зочны өрөөнд ийн хуучилснаа үргэлжлүүлэн гал тогооны өрөө рүү шилжлээ. Навчаа эгч сайхан гэгч бууз хийчихэж. Баатар вангийн гэргий бол Ташкентад сургууль дүүргэж ирсэн Монголын анхны балетчдын нэг юм. Нэгэн цагт дуурийн театрын тайзыг эзэгнэж явсан түүний “Испани бүжгийн цомирлог”-ийг үзэх гэж театр руу олон хүн хошуурч байсан дуулддаг. Аав нь Даш гэж Эрхүүгийн буриад байжээ. Аав нь болоод өвөө нь хэлмэгдүүлэлтэд өртөж нас барсан байна. Аавыгаа шоронд эмээтэйгээ очиж эргэж байснаа Навчаа гавьяат дурссан. Тэрээр Аюур гэж өвөөгийнхөө нэрээр овоглосон юм билээ. Далан гурван онд гавьяат цолыг циркийн жүжигчин, Монголын домогт аваргуудын нэг Дарийн Дамдинтай хамт хүртэж байснаа мөн л ярианы завсар хэлээд авсан. Ташкентад сургууль дүүргэсэн балетчид гэвэл ардын жүжигчин Ганбаатар, гавьяат Туул, ардын жүжигчин Зангадын гэргий Нина гээд олон хүний нэр бичигдэнэ. Нина тэр хоёр дотнын найзууд. Зангад дуучны Эрдэнэбулган гавьяатын ээжийнтэй гэр ойр байсан зэрэг нь хоёр гавьяатыг учруулахад дөхөм болсон нь мэдээж. Зангад дуучныд Навчаа гэж балетын гоё охин үе үе ирдгийг гадарласан Эрдэнэбулган араас нь хөөцөлдсөөр өөрийн болгож авчээ. “Хөгшинтэйгөө жаран есөнд онд нэг гэрт орсон. Тавь шахам жил ханилж байна. Би чинь Навчаагийн хүчинд өдий зэрэгтэй яваа хүн” гэж Баатар ван хоолны ширээ хавьд үнэнээ хэлээд авна лээ.

Ардын жүжигчин Г.Жигжидсүрэн, хөдөлмөрийн баатар Б.Зангад тэд гэр бүлийн найзууд гэнэ. Жийгээ Зангад хоёр нь сайхан гэргий нараа дагуулаад Дуурийн театрт болсон Эрдэнэбулганыхаа “Их хувь заяа” номын баярт оролцож, халуун бүлээрээ уулзалджээ. Бидний ярианд үе үе оролцож, тэгэхдээ Эрдэнэбулган гавьяат он сар, хүний нэр ус, бүтээлийн нэр зэргийг сүрхий тайлбарлан өгч байсан хүн охин Болормаа нь юм. Театр судлаач мэргэжилтэй тэрээр хойно хоёр ч дээд сургууль төгссөн байна. “Доржсамбуугийн үед театрт овоо юм хийдэг сайн ч бичдэг байсан. Хүмүүс ч тэр хэрээр тоож, өсөх ирээдүйтэй гэж үнэлдэг байв. Гэвч тэр авьяас нь Доржсамбуутай хамт алга болсон. Түүнээс хойш өнөөдрийг хүртэл ганц ч үзэг цаас нийлүүлсэнгүй дээ” гэж Эрдэнэбулган гуай дурамжхан хэлсэн юм.

Лхагвын Эрдэнэбулган гэж эл эрхмийг “Учиртай гурван толгой” дуурийн халхын сайхан Юндэнгийн дүрээр үзэгч олон мөн л мэднэ. “Аргил хоолойтой эрэгтэй дуучин бүхний хүсэл мөрөөдлийн дүр болох Юндэнд 320 удаа тоглож дуурийн театрын тайзнаа “Эрдэнэбулганы” гэх тодотголтой Юндэнг амилуулж чадсанаараа гавьяатай” гэж Сономдэлэгийн Сумъяа “Их хувь заяа” номондоо онцолсон нь бий. “Би чинь “Учиртай гурван толгой”-д тоглож байхдаа нийтдээ арван гурван Нансалмаатай суусан хүн шүү дээ” гэж хөөрхөн хөгжөөгөөд авлаа. Мань Юндэнгийн анхны “ханилсан” Нансалмаа нь “Ардын элч”-ийн Ариунаа буюу Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Цэвэлсүрэн гуай ажээ. Тэрээр хагас зуун жил шахам дуурийн театраар овоглохдоо Лууяа багшийнхаа “Хан бүргэд” дуурийн Дэмчигбалын дүрээс аваад Л.Мөрдоржийн “Хөхөө намжил”-ын Галдан түшмэл, Б.Дамдинсүрэнгийн “Тэмцэл”-ийн Сүхбаатар, П.И.Чайковскийн “Евгений Онегин” дуурийн Онегин, Ш.Гуно “Фауст”-ын Валентин зэрэг Монголын болоод дэлхийн сонгодог дуурийн дүрийг бүтээсэн нэгэн. Театр урлагийг эзэгнэж, дээрээс нь кинонд тоглож, олон сайхан дууг мөнхөлсөн энэ ханагар эр дэндүү олон нөхөдтэй хүн. Ардын зураач Чойжилын Гунгаасүх, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн нэрт удирдаач Чойжилсүрэнгийн Жамсранжав тэр гурвыг нэгэн цагт театрын шадар гурав хэмээн нэрийдэж байсан удаатай.

“Говийн зэрэглээ”-ийн Арслан буюу нэртэй найруулагч Гүрсэдийн Доржсамбуутай Киевийн кино драмын ангид хамт сурч байснаа Эрдэнэбулган найруулагч ярих дуртай юм билээ. Энэ нь Арсландаа жигтэйхэн хайртайн илрэл. “Киевт нэг жил хамт сураад Ленинград руу явах болоход Доржсамбуу маань вокзал дээр гаргаж өгөхдөө уйлаад үлдсэнсэн. Тийм л уян зөөлөн хүн байсан. Гаднаас нь харахад улсын заанаас нэг их дутахааргүй бие хаатай. Харин ойртож нөхөрлөөд элгэмсэж ханьсаад ирэхээр тэнтэр тунтар алхаж яваа хүүхэд шиг тийм хүн байж билээ. Миний бие “Учиртай гурван толгой” хэмээх Монголын анхны хөгжмийн уран сайхны киног хийсэн юм. Уг киноны зураг авалтыг хийгээд Тэрэлжийн аманд зусаж байхад Доржсамбуу маань бас л нэг инээдмийн кинотой ноцолдоод мөн л Тэрэлжийн нэг амыг эзэгнэж байж билээ. Ерэн дөрвөн оны наадмын урд өдөр буюу долоон сарын арванд театр дээр Эрдэнэ дайчин ван Ханддоржийн тухай гурван ангит кино хийхээр сэтгэл шулуудан байхад Доржсамбуу хүрээд ирлээ. Ойрд уулзсангүй гээд сүйд болцгоов. Өнөөх маань “Эрдэнэбулган чи надад нэг стакан архи өгөөч” гэнэ. Миний шүүгээнд ганц юм байнга байдгийг мань хүн мэднэ л дээ. Бүр болохоо байсан үедээ надад загнуулж байгаад түүнийг гаргуулж санаа нь амардаг хүн. Тэр удаад ч би хатуурхаад байж чадалгүй нэг юм задлаад стаканы талаар хийгээд өгтөл “үгүй ээ, би чамаас бүтнийг л уумаар байна” гэнэ. Би бас дуугүй байж чадалгүй ганц хоёр юм хэлж байгаад дүүргээд өглөө. Өгснийг маань үг дуугүй татчихаад нэмж уусан ч үгүй. Тэгээд өнөөхөө гаргаж өгөх санаатай доошоо буутал үүдэн дээр төрийн гурван өндөрлөгтэй таарав. Наадмын хүндэтгэлийн концерт эхлэх гээд бужигнаж байсан үе л дээ. Ерөнхийлөгч П.Очирбат “Пөөх, Монголын хоёр лут амьтан гараад ирлээ” гээд сүйд боллоо. Бид хоёр ч мэнд ус мэдэлцэж баяр хүргэлээ. Мань хүн яг хаалгаар гарахдаа чи миний духан дээр ганц үнсчих гээд өнөө том халзан духаа өгдөг юм байна. Энэ бол Доржсамбуу бид хоёрын сүүлчийн уулзалт байсан. Маргааш өглөө нь наадам эхэлж байхад Доржсамбуу харвачихжээ гэж цочир мэдээ дуулдсан. Тэгээд ухаан оролгүй хорин нэг хоноод өнгөрсөн шүү дээ. Инээгээд л ороод ирэх юм шиг санагдаад нэг хэсэгтээ л сэтгэл хоосроод хэцүү байж билээ… Арслангаа ийн дурсаад арайтай л мэлмэрүүлсэнгүй.

Бидний яриа хөвөрсөөр “Их хувь заяа” буюу “Хатанбаатар” руу алгуурхан урсан орлоо. Номыг нь туурвисан Сумъяа гэж алаг нүдэн бүсгүй хэдийнэ ирчихсэн, найруулагчийг “аав” хэмээн хүндэтгэн дуудах ажээ. “Далан онд Орост сурч байгаад амралтаараа ирэх үед нь Г.Жигжидсүрэн найруулагч таараад би ардын Хатанбаатар Магсаржавын тухай кино хийх гэж байгаа юм. Өөрийг чинь Хатанбаатарт тоглуулна гэв. Урьд нь Лодойдамба гуай намайг “Тунгалаг Тамир”-ын Эрдэнэд зүтгүүлсэн боловч Р.Доржпалам гуайд гологдсон юм. Тиймээс кинонд жаахан сүжиг муутай байв. Ингээд дахиж уулзсангүй. Хоёр жил шахам таг чиг. Больсон юм байлгүй дээ гэж бодож явлаа. Тэгтэл гэнэт нэг өдөр кино үйлдвэр дээр дуудлаа. Яваад очтол С.Гэндэн гуай, Д.Чимид-Осор гуай гээд мундгууд бүгд л байна. П.Цэрэндагва гэж өргөн шанаатай ширүүн харцтай нөхөр манлай баатар Дамдинсүрэнгийн дүрд тоглоно гэнэ. Жигжидсүрэн найруулагч гэдэг чинь тэнд хаан шиг ханхалзсан амьтан. Орсон гарсан бүхэн толгой бөхөлзөнө. Би ч мэдэхгүй юм руугаа нүд аниад давхиад орчихлоо. Хуруу зузаан зохиол өгөөд уншиж судал гэв. Хий дэмий эргүүлж тойруулж хэд уншихаас хэтэрсэнгүй. Нямын Цэгмид багш намайг дасгалжуулахаар боллоо. Тэрээр надад “Энэ Удвал авгай их сонин юм бодоод байх шиг байна. Чи тэрэнд нь хүрэхгүй бол нэг бүдэрнэ. Дараа нь олон түмэн үзээд алга ташихгүй бол хоёр дахиа бүдэрнэ гэж мэд” хэмээн айлгах нь бүр ч хэцүү. Харин Удвал гуай “Хатанбаатар” киноны ажлаар надтай уулзсан мөчөөсөө эхлээд нэг ч удаа нэрээр минь дуудаагүй. Бүр бурхан болтлоо “Баатар ван” гэж дууддаг байж билээ. Нэг удаа “Манай баатар ван чинь цэргийн өндөр боловсролтой хүн байж. Оросын армийн генералыг буу дуугаралгүйгээр буулгаж авсан нь үүний нотолгоо. Тиймээс би баатар вангаа их л ухаалаг хүн байгаасай гэж бодоод байгаа юм” гээд хэлж билээ. Энэ үг надад ихийг бодогдуулж хэрэндээ л хичээсэн дээ. Хичээсний хүчинд Удвал гуайн санаа сэтгэлд жаахан ч гэсэн дөхсөн болов уу гэж боддог” гээд найруулагчийн бүдүүн хадуун хоолойн цаанаас түүхийн шаргал хуудас асгараад л байна. Намрын шар нар ч хэдийнэ хэвийжээ. “Мөнхбат, Баянмөнх бид хэд чинь үе тэнгийнхэн. Софид намайг сурч байхад энэ хэд тэмцээнээр очдог байлаа. Ямар сайндаа Мөөеө “Энэ хүүхнийг чамтай суулгана” гэж хар арьст хүнийг заагаад Цэрэн аваргыг айлгаж байсан удаа ч бий. Тэр жил Намхай аваргын тухай кино хийхээр Сайханы Жаран Цөнгөрөгийн голд Бат-Эрдэнэ аваргаас аваад бүхий л бөхчүүдийг урихад Баягаа золиг ирээгүй. Сүүлд мэдэх нь ээ, Намхай аварга “хаях би яараагүй байхад…” гэх домогт үгээ хэлээд унагасан бөх нь баруун аймгийн хүн юм билээ” гэх яриа мөн л өрнөлөө.

Сайнбуянгийн Уламбаяр гэж халуун сэтгэлт дүүгээрээ дамжуулж Холливуудын нэрт жүжигчин Стивен Сигалтай ойр дотно танилцсан түүхээсээ сонирхуулсан юм. Сиглийн хувийн онгоцоор Америк дахь эдлэн газарт очиж, Польшид киноных нь зураг авалтын талбай очиж байсан зэрэг олон дурсамжийг хөндөж ярьсан. Гончигсумлаа гуайгаас уйгаржин монгол бичгээр “Том найруулагчид шинэ жилийн мэнд хүргэе” гэсэн мэндчилгээ жилийн жилд авдаг байснаа, хорьдугаар зууны манлай дуурийн дуучин Хорлоогийн Уртнасанд зориулж “Тоска” дуурийг тавьж байснаа гээд мөн ч олон хүний тухай, Монголын дуурийн урлагийн хичнээн ч үеийн тухай дурсав даа. “Агданбуугийн Амар гуайнхаа тухай нэг сайхан бүтээл хийж байж л нүд аних юм шүү” хэмээн тэрээр шүд зууж байгаад эрсхэн хэлсэн. Бидний яриа ч тэгсгээд өндөрлөсөн юм.

-Ард иргэдийн барьж жагсаж буй туг далбаа Монголын цагдаад ямар гэм хийчихсэн юм бэ-

ОХУ-ын Элчин сайдын яамны гадна Орос Украины дайныг эсэргүүцэж иргэд цуглаан зохион байгуулах болсон. Өнгөрөгч долоо хоногт болсон цуглааны үеэр цагдаа болон иргэдийн хооронд маргаан дэгдсэн. Цагдаа нар жагсагчдын биед халдаж, мөн иргэдийн барьсан туг, лоозонг нь булаасан нь олны анхаарлыг татсан юм. Энэ талаар цагдаагийн хурандаа, гавьяат хуульч П.Лувсандоржийн санал бодлыг хуваалцлаа.

-Оросын Элчингийн гаднах жагсаалыг та анзаарсан байх. Цагдаа нар иргэд рүү дайраад зогсохгүй туг далбаа, лоозон руу нь халдсан нь ямар учиртай юм бол оо. Үүнд цагдаагийн хурандаагийн хувьд юу хэлэх вэ?

-Харин би гайхаж л байна. Хуучин бидний үед цагдаа чинь иргэдээ хамгаалдаг байсан юм. Одоо болохоор дарга даамал удирдлагынхаа үгээр явдаг юм уу, арай л өөр болсон анзаарагдах юм . Ард иргэдийн жагсаал цуглаан дээр цагдаа очоод барьсан лоозон туг далбаа руу нь халддаг нь ямар учиртай юм бэ. Тэр далбаа ямар, хэв журам зөрччихсөн үү. Тэр далбаанд ир бяраа гаргаж байна гэдэг бол адгийн хүний шинж. Мөн дээд удирдлагаас нь боль, энээ тэрээ гээд үүрэг өгчихөөр манай цагдаа нар арай хэтрүүлээд дэндүүлээд байх болжээ. Иргэд жагсаж л байг л дээ. Хуультай, дүрэмтэй, номтой юм чинь. Түүнийг нь зүгээр аяар нь л байлгах учиртай. Цагдаа бол хэв журам л зохицуулах үүрэгтэй. Жагсаал хийж буй иргэд хоорондоо зодоон цохион хийх юм уу, хэрэлдэж маргалдах, гэмт хэргийн шинжтэй үйлдэл гаргаагүй тохиолдолд цагдаа дунд нь ороод хүний хөл гартай ноцолдоод байх ерөөсөө хэрэггүй. Үнэхээр хэв журам зөрчөөд гэмт хэргийн шинжтэй үйлдэл гаргавал зогсоох үүрэгтэй. Ер нь тэгээд хэнд сайхан харагдах гээд ийм ир бяртай байдаг юм бол доо. Хуулиа зөрчиж болохгүй. Тэр туг далбаанд бяраа үзүүлж байгаа адгийн зангаа татвал таарна. Тэр далбаа Монголын цагдаад ямар гэм хийчихсэн юм.

-Та бол олон аймгийн цагдаагийн дарга байсан хүн. Таныг ажиллаж байх үед жагсаал цуглаантай холбоотой асуудал гарч байв уу?

-Хөдөөд тийм юм ховор байсан. Ялангуяа намайг цагдаагийн дарга байхад тэгж онгирч сагсуурсан цагдаагийн албан хаагч огтоос байгаагүй. 1990 оны ардчиллын үед Өвөрхангайд олон хүн төв талбай дээрээ өлссөн. Тэгэхэд би цагдаагийн дарга байсан. Би албан хаагчидаа явуулахдаа “Та нар иргэн хүний хуулиар олгогдсон эрх үүргийг дээдэлнэ шүү” гэж хэлдэг байсан. Дээд удирдлагаас өлсгөлөнг зогсоо гэсэн үүрэг ирж байсан. Тэгэхэд нь би зогсоож хэрэгүй байх, хүмүүсийн эрх үүргийн асуудал. Харин өлсөж байгаад амиа алдах вий гэдэг дээр анхаарах хэрэгтэй гэдгийг хэлж байсан. Аймгийн дарга н.Төмөрбаатар гэж мундаг хүн байсан. Одоо энэ Зандаахүүгийн Энхболдын хадам. Түмээ дарга өлсгөлөнг зогсоо л гэнэ. Би “за за” л гэнэ. Гэхдээ цээж өвчтэй, дотуур хавантай хүн шиг дарга тэглээ гээд цовхчоод унадаггүй. Ер нь цагдаа хүн чинь аливаа асуудалд дүн нуруутай байх ёстой. Хөөрүү морь шиг өвчигнөөд, шүлс нь үсчээд байвал ард түмнийг, нийгмийг баллачих гээд байдаг муу талтай.

Наадмын дараа монголчуудын их амралтын үе эхэлдэг. Бүгд л приусээ унаад хөдөө гадаа аялал зугаалга гээд алга болно. Энэ нь ч буруу юм биш. Монгол бол жилийн дөрвөн улирлын бараг гурван улирал нь хүйтэн сэрүүн байдаг, аравдугаар сарын сүүлээс гуравдугаар сарын сүүл хүртэл янгинатал хүйтэрдэг эрс тэс уур амьсгалтай орон. Тиймээс наадмын дараах зурвасхан үед амарч, бүтэн жилийн алжаал ядаргаагаа тайлж, рашаан усанд орж, гэр бүл, найз нөхөд, хамт олноороо аялж зугаалах нь зүйн хэрэг. Эх орныхоо байгалийн сайхныг үзэн сэтгэлийн цэнгэл амсаж, эцэг өвгөд ижий аавынхаа нутгийг зорих нь юуны буруу байхав.

“Энэ улс оронд чинь ажил хийдэг хүн гэж алга. Бүгд амарч зугаалаад тэнээд явчихлаа. Эх орон чинь сүйрлээ” гэх хуучны хэнхэг үг бий. Мөн “Наадмын дараа намар” гэж ирээд л төрийн тэргүүнээсээ аваад хэн хүнгүй хий хоосон үглэнэ. Сүүлийн 30 гаруй жил ингэж худлаа улиглацгаан, ард олны амарч зугаалахыг хорьж, социализмын үеийн сэтгэлгээгээр явж ирсний үр дүнд юу гарав. Ёстой юу ч өөрчлөгдөөгүй, наадмын дараа намар гэсэн сануулга эцэстээ улиг болж, бидэнд хийж бүтээсэн зүйл гэж алга. Хуучны энэхүү улигт лоозонгийн сэтгэлгээнээс салж ард түмэн амардгаараа амарч, ажиллах нэг нь ажилладгаараа ажиллаж, амьдралын шинэ горимд хэвших цаг нь болжээ. Харин монголчууд бид амарч чадсан шигээ ажилладаг байх хэрэгтэй. Наадмын урт амралтыг далимдуулан амралтаа аваад долоо, наймдугаар сард нийтээрээ амарч дэлгэр зуны цагт байгалийн сайханд жаргасан шигээ ес, аравдугаар сараас бүгд ажилладаг байх хэрэгтэй.

Тэгэхдээ зүгээр нэг ногоо цагаа хураах, хадлан бордоо бэлтгэн, хашаа саравч янзлах, эс бөгөөс бордюр шинэчилсэн, замын хучлага хийсэн төдийхнөөр аргацаах биш улс орны оршин тогтнох тусгаар тогтнолын баталгаа болсон орчин цагийн зэвсэг техник, хөгжил дэвшлийн талбарт хүчээ сорих нь зүйтэй. Үндсэндээ оюун ухаан шингээсэн хөдөлмөр хийдэг болох хэрэгтэй байна. Дэлхий дахин аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр хувьсгал болох хиймэл оюун ухаан, ухаалаг робот, 3 хэмжээст хэвлэл, виртуал хийсвэрлэл, үүлэн тооцооллын систем ярьж байхад бид алийн болгон эсгий таавчиг хийснээ гайхуулж суух вэ. Төр засаг залуучуудаа бодлогоор оюуны салбар руу техник технологи, компьютер, инженерчлэлийн салбар руу зоригтой оруулах цаг нь болсон. IT-гийн чиглэлээр дэлхийн супер сургуулиудад боловсрол эзэмшсэн монгол залуус олон бий. Амазонд ажилладаг Амарбаяр гэж залууг таван жилийн өмнө бид биширч байсан бол түүн шиг маш олон залуучууд өнөөдөр бий болсон.

Мөн Англи, Америк, Японы инженерчлэлийн талбарт монгол хүний оюуныг бишрүүлж байгаа залуучууд олон. Энэ бүгдийг төр засаг бодлогоор зангидаж, инженер технологийн чиглэлийн залуусыг баг болгож Монгол Улсын хөгжлийн концевцоо тодорхойлон тэдний гарт атгуулах хэрэгтэй. Өнөөдөр шатахууны үнэ нэмэгдсэн тухай бүгд л шуурч, цахим ертөнцөд төр засгаа зүхэж байна. Бид бензин шатахууны хувьд бусдаас хараат байхаа больё гээд зүтгэхэд гарц олдож л таарна. Шатахуун хэрэглэхгүй машин бүтээх, үндсэндээ зайгаар явдаг машин хийх гээд үзье л дээ. Сая наадмын парадад байлдааны хуягт машин угсраад явуулсныг харахад болмоор санагдсан. Физикийн шинжлэх ухааны доктор Х.Цоохүү “Африкийн халуун орнууд тэмээгээ цахилгаанаар саах хэрэгсэл бүтээсэн. Үүн шиг монголчууд үнээгээ цахилгаанаар саах бүрэн боломжтой. Үнээний хөх зөөлөн учир цахилгаан хэрэгслийн хувьд маш бага эрчим хүч зарцуулна. Саалтуурынх нь технологийг гаднаас авч таарах байх, гэхдээ бусад хэрэгслийг нь бид өөрсдөө, яваандаа бүгдийг дотооддоо угсрах хүчин чадалтай болно. Ингээд нар салхины эрчим хүчийг ашиглаад үнээгээ цахилгаанаар саадаг болъё. Физик технологийн хүрээлэнгийн Сарантуяа гэж эрдэмтэн литийн йоны батарей буюу хар тугалга оролцоогүй зоосон батарей хэдэн жилийн өмнө хийсэн. Төр засгаас бодлогоор дэмжээд өгвөл монголчууд автобус, машин монголдоо угсрах, яваандаа машины батарей хийх боломжтой” гэдгийг хэлсэн.

Бид машин угсрахаас гадна хамгийн гол нь дронтой болох нь чухал. Жижиг оврын нисэх онгоц өнөөдөр цөмийн зэвсгээс илүү дэлхий дахиныг цочроож буйг Туркийн нисэгчгүй дрон bayraktar-аас бид харж байна. “Дэлхийн нийтийн анхаарлыг татаад байгаа Туркийн байрактар дрон бензин мотортой. Украйнчууд моторыг нь хийдэг. Жижиг загварын онгоц гэсэн үг. Бидний хувьд Украйнаас моторыг нь худалдаж аваад Туркийн байрактар шиг дрон Монголдоо угсраад нисгэх боломж байгаа. Хэдэн жилийн өмнө Механик инженерийн сургуулийн оюутнууд багштайгаа нийлж хувийн машин тэргээ зараад 40 мянга билүү, 50 мянган ам.доллараар жижиг загварын онгоц угсарч Яармагийн дэнжид нисгэж байсан. Харамсалтай нь удирдлагад нь алдаа гарч өнөөх онгоц нь тэр чигээрээ нисээд алга болчихсон, буцаж ирээгүй. Механик инженерийн сургуулийн багш оюутнууд өмнө нь тэгж жижиг оврын онгоц буюу дрон угсарч нисгэсэн туршлагатай учир бидэнд боломж бий” гэж МУИС-ийн Электроник холбооны инженерчлэлийн тэнхимийн профессор Б.Ганбат хэлж байна.

Бид Чингисийн Монгол гэж бахархдаг. Энэхүү бахархлын цаана Чингисийн Монгол шиг хүчирхэг байх бодол хүн бүхэнд төрдөг нь мэдээж. Хэрвээ тэгж бодож бахархаж бахдаж байгаа бол бүгдээрээ Чингисийн Монгол шиг баян, хүчирхэг баймаар байна. Тийм байхын тулд ерөөсөө ажиллаж хөдөлмөрлөж, баялаг бүтээж, мөнгө олохын төлөө зүтгэх хэрэгтэй. XIII зуунд монголчууд тэр олон зэвсэг техникийг өөрсдөө хийж бүтээж байж, үйлдвэрлэгч гүрэн байж, хамгийн гол нь зэвсэг техникийн хувьд бусдаас хараат бус байж дэлхийн дайдыг эрхшээж байсан нь мэдээж. Эр бяр хүч тэнхээнээс гадна оюун ухааны хувьд хүчирхэг байснаараа дэлхийг сөхрүүлж байсан гэдгийг эрдэмтэн судлаачид хэлдэг. Яг л Чингисийн Монгол шигээ Монгол Улс дахин хүчирхэг болох хэрэгтэй байна. Дээр өгүүлсэнчлэн IT, инженер чиглэлийн залуусаа бодлогоор зангидаж, хөгжлийн гол тулгуур бодлогоо тэдний гарт атгуулж төсвийн мөнгөнийхөө тодорхой хувийг тэдэнд зориулж, хийж бүтээхийг хариуцлагатайгаар шахан шаардах хэрэгтэй байна. Хөдөө сум болгонд соёлын төв барихаас аваад зах замбараагүй зүйлд мөнгө зардгаа больж, улс орныхоо ирээдүйн төлөө, хамгийн гол нь техник техонологийн хөгжил бүр тодруулбал, нано технологи био технологид мөнгө зардаг болъё. Тэгж байж улс орон хөгжинө. Шинжлэх ухаан ямар хэрэгтэйг, инженерүүд улс орны хөгжлийн тулгуур гэдгийг ард нийтээрээ мэдэх болно.

Аж үйлдвэрийн 4 дүгээр хувьсгалтай бид хөл нийлүүлэх боломж бий. Гаднаас худалдаж авч буй энэ олон трактороо автомат удирдлагатай болгочиход болно. Автоматаар удирдаад тухайн трактор болон техникийн хэрэгсэлд заавал жолооч байх хэрэггүйгээр газраа хагалаад, намар нь тариагаа хураагаад авчих боломжтойг мөн эрдэмтэд хэлж байна.

Ингэж бид бүхэн техник технологийн хувьд хувьсгал хийж, хөгжлийн бодлогодоо эрс эргэлт оруулахгүй бол одоогийнх шигээ алийн болгон хоёр хөршдөө могдорлуулсан, бусдаас царай алдсан, бүх зүйл нь гаднаас хараат ийм үхээнц дорой ард түмэн байх вэ. Амарч ч чаддаг, амарсан шигээ бүгд ажиллаж чаддаг, монгол хүн гэдгээ дэлхий дахинд бахархалтайгаар зарласан хүчирхэг ард түмэн болохын төлөө хүн бүхэн зүтгэх цаг нь иржээ. Хамгийн гол нь төр засаг хөгжлийн бодлогыг зангидсан оюун ухааныг дээдэлсэн тусгай хөтөлбөр боловсруулж, техник технологи инженерчлэлийн залуусыг нэгэн дор цуглуулах нь чухал

Монголын төрт ёсны их баяр наадам уламжлал ёсоор урианхай сурын харваагаар эхэлж байна. Өнөө жил Монгол Улс Тулгар төрийнхөө 2230, 2231, Их Монгол Улсынхаа 815, 816, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 110, 111, Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ойгоо давхар тэмдэглэн баярлаж байгаа. Гэхдээ энэ их олон ой давхацсандаа бус ерөөс монгол наадам бол монгол үндэстний өнө оршихуйн бэлгэдэл, дээдийн баяр баясгалан гэдгээрээ жилээс жилд хүн төрөлхтний анхаарлыг татаж, дэлхийг дэлдийлгэсэн онцгой үнэ цэнэтэй болох учиртай. Энэ цэнхэр замбуулинд монгол хүн болж төрсний хамгийн том шагнал монгол наадам юм. Тиймээс Монголын ард түмэн, монгол үндэстэн угсаатан түүхийн буурал улбаанд наадмаа тасалж байсан удаагүй гэдэг. Манжийн дарлалд ноёлуулж байхдаа ч монголчууд наадмаа таслалгүй хийж байсныг түүх гэрчилдэг. 1862 онд долоон хошуу даншиг наадмын тухай Оросын консул бүрэн тэмдэглэл хийж сонинд нийтэлснийг төрийн соёрхолт түүхч О.Батсайхан баримтыг нь олсноо хэлж байсан.

Уг тэмдэглэлд монголчууд наадмынхаа эхэнд төр бат оршихын бэлгэдэл болгон ерөөл тавьж бат оршил өргөдөг, найман өдөр дараалж бөх барилддаг тухай өгүүлсэн байдаг. Тэртээ арвангуравдугаар зууны “Монголын нууц товчоо”-нд бичигдсэнээр наадмыг хуран сард буюу долдугаар сард хийдэг байсныг тэмдэглэсэн. “Чингисийн чулууны бичиг”-т Чингис хаан Сартуул улсыг байлдан дагуулан буцах замд найр наадам хийж Хасарын хүү Есүнгэ 500 алд газар нум сум харвасан тухай бас тэмдэглэсэн. 1639 онд Өндөр гэгээн Занабазарыг Халхын анхдугаар Богдод өргөмжилж Ширээт цагаан нуурт наадам хийхэд Бөх лам түрүүлж, Бонхор донирын морь магнайдсан тухай эх сурвалжид бий. Долоон хошуу даншиг наадам тэгж эхэлсэн бол 1772 онд Хэнтий уулыг тахих наадам болж түүнээс арван засгийн наадмын оноо данс эхэлдэг.

Ийм л эрт эдүгээгийн түүхэнд уламжлалтай монгол наадам хоёр удаа тасарсан. Эхнийх нь Богд хаант засгийн үед буюу 1920 онд Дундад иргэн улсын Хятадын цэргийн генерал Сью Шү Жан нийслэл хүрээг эзэлж тухайн үед монгол төрийг удирдаж байсан сайд нарыг өөртөө урвуулсан байдаг. Ингээд Монголын автономийг устгаж Богд эзэн хааныг Хятадын ерөнхийлөгчийн зургийн өмнө бөхийлгөн мөргүүлж, улмаар Богд хаант улсын төр Хятадын мэдэлд шилжсэнээр монгол наадам тасарч байсан. Үндсэндээ Монгол Улс төргүй болсон учир наадам тасарсан. Тэгвэл өнгөрөгч жил 100 жилийн их ой эрх баригч Ардын намын үед, У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгчийн үед дахин тасарч, өвчин тахал нэрийн дор наадам болоогүй. Наадмын өглөө монголчууд бид ямар ч сүр сүлдгүй, тусгаар улсын иргэн байтлаа харийнхны гарт эзлэгдсэн юм шиг гунигтайгаар гэр гэртээ сууж байсан. Хэдхэн залуус жагсаад төрт ёсны түүхт их баяр наадмаа болиулдаг, түүнийг нь төр засаг нь уухайлан дэмжиж монгол наадмаа тасалж байсан энэ харалган түүх дахиж битгий давтагдаасай билээ.

Монгол наадам бол хэдэн бөх барилдаад, хоорондоо найраагаа хийж ард түмнийг хуурах, эсвэл эрлийз монгол нь мэдэгдэхгүй хэдэн адуу уралдаж, дараа нь сэрвээний өндөр гэдэг ч юм уу, уяачид нь хоорондоо хэрүүл тэмцэл болдог гэх энэ ойлголт биш ээ. Зүгээр өнгөцхөн төдий зүйл юм. Монгол наадам гэдэг бол монголчуудын сүлд хийморийн бэлгэдэл болсон есөн хөлт цагаан тугаа төрийн ёс жаягийн дагуу хүндэтгэн залж цэнгүүлдэг, тэрхүү баяр бахдал монгол хүн бүрийн хийморь сүлдийг тэгшитгэж, монгол хүн монголоороо бахархах үнэ цэнийг төрүүлдгээрээ онцгой юм. Есөн хөлт цагаан тугаа ийнхүү ёс төртэйгөөр залж, төрийн тэргүүн нь билэг ерөөлийн үгээр наадмаа нээж, даян дэлхий дахинд Монгол Улс мөнх орших учиртай гэдгээ зарлан тунхаглах нь монгол наадмын үнэт чанар юм. Монгол үндэстний гал голомт Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хотод наадмын өдрүүдэд элэг нэгт ахан дүүсийн маань зүрх цохилж байдаг. Хоёр жилийн өмнө Төв аймгийн Эрдэнэ сум Нагалхаан уулын өвөрт монголчууд наадмаа хийж бөхөө барилдуулж, уухайн дуутай баярласан. Тэр жилийн наадмын дараа өмнөд монголчуудын бөхөд дуртай залуус хоёр өдрийн туршид интернэтээр бөхөө үзэн баярлаж, шинэ аварга төрөхийг хараад зарим нь нүдэндээ нулимстай баярлалдан, зурагтаар сэтгэл дэнслэн ярьж байхыг бид үзсэн. Ингэж л монгол үндэстэн монгол наадмаа хүлээдэг юм билээ.

Энэ жилийн наадам сайхан болно оо. Элэг нэгт ахан дүүс тува, буриадын бөхчүүд Монголын төрт ёсныхоо наадамд зодоглохоор монгол нутагтаа ирж, монгол бөхчүүдтэйгээ хамт бөхийн галд гаран бэлтгэлээ базааж байна. Эдүгээ 80 настай буурал аварга Хорлоогийн Баянмөнх зодог шуудгаа өмсөж бөхийн ногоон дэвжээндээ гарч алдар цолоо дуудуулахаар бэлдэж байна. Г.Өсөхбаяр, А.Сүхбат, Н.Батсуурь, О.Балжинням, П.Бүрэнтөгс, Г.Эрхэмбаяр, Ч.Санжаадамба, С.Мөнхбат гээд монгол бөхийн дээд эрэмбэ аварга цолтой арваад хүчтэн зодоглохоор болж байна. Тэртээ далаад оны эхээр Б.Түвдэндорж, Ш.Батсуурь, Д.Дамдин, Ж.Мөнхбат, Х.Баянмөнх, Ц.Чимид-Очир, С.Цэрэн, Ч.Бээжин нарын арван аварга зодоглож байсныг бөхийн зүтгэлтнүүд ярьж, төрийн наадамд 10 аварга цолтон зодоглохын ид бахыг шагшин хэлж байсан. Шинэ цолтнууд төрсөн сайхан наадам болох биз ээ. Гол нь бөхчүүд маань өөрсдөө төрт ёсныхоо наадмыг хүндэтгэж бөхийн эрэмбэ, жудгаа сахиж, үнэнч шударга сайхан барилдах хэрэгтэй. Тэр жил Сүхбат зүүний магнайг булаалдаж, Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар руу ярьж, би зүүнд нь гарах ёстой биз дээ хэмээн шившгээ тарьсан. Тийм юм битгий болоосой билээ. Мөн бөхчүүд маань элэг нэгт бөхчүүдтэйгээ хүний ёсоор, монгол үндэстэн угсаатан, монгол гэдэг нэрээ бодож хажиглаж “хазаж хайралгүй” барилдахыг хичээж үзээрэй дээ. Одоогоос хориод жилийн өмнө байна уу даа, Тувагийн Аяс Монгуш гэж бөх Монголын төрт ёсны баярыг хүндэтгэн цагаан сарын барилдаанд ирж зодоглоход манай бөхчүүд яаж хяхан хавчиж байлаа. Тийм нэг өчүүхэн жалга довны үхээнц үзлээсээ бөхчүүд одоо салсан байлгүй. Монгол үндэстэн бид чинь элэг нэгт ахан дүүс гэдгээ бодож дээрэлхэж, бүүрэлхэж, гадуурхалгүй жудаг зааж барилдахыг ард түмэн шаардах хэрэгтэй.

Монгол наадам бидний бахархал байгаад зогсохгүй монгол үндэстнийг нэгтгэдэг байх ёстой гэж “Өдрийн сонин” өмнө нь бичиж байсан. Үнэхээр Монгол Улс монгол үндэстний гал голомт мөн л юм бол монгол наадам монгол үндэстний их баяр наадам байх ёстой. Өнөө жил тувагийн бөхчүүд ирж барилдаж байгаа шиг Өмнөд Монгол, дээд монгол, буриадын бөхчүүд бүгдээрээ Монгол үндэстний их наадмаа зорьж ирж үздэг, баярлан цэнгэдэг, бөхчүүд нь барилддаг, харваачид нь нум сумаа агсан ирж уухай хадаадаг, ийм уламжлал тогтох ёстой. Өмнөд монголчууд ялангуяа Шилийн гол аймаг баруун үзэмчин, зүүн үзэмчний хошууны наадам монгол наадам шиг болдгийг бид мэднэ. Зүүн үзэмчний Цагаанзаан, Баярбаатар гээд алдарт аваргуудыг бид мэднэ. Тэгвэл Дээд монголын наадам хэрхэн болдог тухай Дээд Монголын унаган хүү, одоогийн Монгол Улсын иргэн судлаач Бүргэд ийн өгүүлж байна. “Манай Дээд Монголын наадам чинь яг л Монгол Улсын наадам шиг долдугаар сарын 11-нд болдог байсан. Гэвч засаг захиргаанаас долдугаар сарын 11-нд биш наймдугаар сард болгох, мөн жил бүр болдгийг нь болиулж хоёр жилд нэг удаа болгодог болсон. “Эзэн хааны дэргэд” гэдэг уртын дуугаар эхэлнэ. Яг л Монголын эрийн гурван наадам шиг бөхөө барилдуулж, нум сумаа харваж, морио уралдуулж нааддаг. Морины тухай нас насны морьд уралдахгүй. Том жижгээрээ хоёр хуваагдаж уралдана, үндсэндээ азарга их морь нь хамт, мөн бага насны морьд цугтаа уралдана. Наадмын нэг сайхан зүйл нь жороо морины уралдаан. Үзэгчид жороо морины уралдааныг илүүтэй шимтэнэ. Бөх нь шалбур бөх гэж тувагийн бөх шиг. Эргүүлж эргүүлж эргийн цаана хаяя, далайж далайж далайн цаана шидье гэж хуучны домогт бөхчүүд маань хэлдэг байлаа” хэмээн Дээд Монголын наадмын тухай хуучилсан юм.

Ингээд Монголын төрт ёсны наадам дэлгэр сайхан болж, монгол даяараа, монгол үндэстнээрээ цэнгэн баярлах болтугай гэсэн ерөөлийн үгээр өндөрлөе. Эрдэнийн сайхан Монголдоо элэг нэгт ахан дүүс минь жилийн жилд нартай хуртай наадаж, Монгол Улс, монгол үндэстэн цагийн цагт мөнх орших болтугай. Монгол наадмын алдар суу дэлхий дахинд дуурсах болтугай.