Сүүлийн үед Талибан бүлэглэлд эзлэгдсэн афганчуудын асуудал дэлхийн халуун цэг болоод байна. Амьд үлдэхийн тулд эх орноосоо дүрвэхээс өөр ямар ч гарцгүй тэднийг Америк болон Их Британи, Франц, Герман, Канад, Австрали зэрэг барууны орнууд цагаачлалын бодлого барьж хүлээн аваад байгаа. Ялангуяа АНУ, Их Британи улсууд өөрсдийнх нь талд үйлчилж байсан афган иргэдийг эх орноосоо дүрвүүлэх ажлыг нь түргэсгэсэн. Тухайлбал, Их Британийн Засгийн газар “The Afghan Relocations and Assistance Policy” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж одоогоор 1500 гаруй Афган хүнийг өөрийн улсад шилжүүлж аваад байна. Тэдний ихэнх нь Британийн зэвсэгт хүчинд орчуулагчаар ажиллаж байсан иргэд, тэдний гэр бүлийнхэн юм. Цаашдаа 3000 орчим афган хүнийг нэмж Их Британи руу нүүлгэхээр төлөвлөснийг Батлан хамгаалахын сайд нь мэдэгдсэн. АНУ-ын засаг захиргаа мөн өөрийнх нь талд ажиллаж байсан афган иргэдийг гэр бүлийнх нь хамт татаж авах ажлыг эхлүүлээд байгаа юм. Одоогоор 18 мянга гаруй афган иргэд уг хөтөлбөрийн хүрээнд АНУ-д цагаачлах виз хүсээд байгаа. “АНУ болон түүний холбоотнуудад тусалж байсан олон мянган афган хүний амь нас эрсдэлд ороод байгааг бид ойлгож байна. Тэдэнд туслах, дүрвүүлэх шуурхай ажлын төлөвлөгөөг бид боловсруулж байгаа” гэж Пентагоны генерал Марк Милли мэдэгдэж байсан.
Тэгвэл саяхан АНУ-ын ерөнхийлөгч Жо Байден тэртээ арван гурван жилийн өмнө өөрийнх нь амийг аварсан афган хэлмэрчээ дүрвүүлэн авч гарсан мэдээлэл дэлхий дахинд цацагдсан. Тодруулбал, 2008 онд Байден сенатор байхдаа нисдэг тэргээр Афганистанд очих үед нүүр нүдгүй цасан шуурга тавьсны улмаас ууланд ослын буулт хийжээ. Түүнтэй хамт Небраска мужийн сенатор Чак Хагел, Массачусетсийн сенатор Жон Кэрри нар явсан бөгөөд энэ үед афган хэлмэрч Аман Халили тэдний амийг аварсан байдаг. Талибанчууд засгийн эрхийг авсны дараа олон мянган афган иргэд тусгай визээр АНУ руу дүрвэцгээсэн. Халилийн виз гаралгүй Афганистанд үлдээд байсан ч саяхан АНУ-ын төрийн департментийн албан хаагчид түүнийг гэр бүлийнх нь хамт Пакистаны Исламабад хотоор дамжуулан дүрвүүлэх ажиллагааг амжилттай зохион байгуулсан юм.
Ингэж хамт ажиллаж, олон улсын Энхийг сахиулах үйл ажиллагаа явуулахад хэлмэрчилж, өөрсдөд нь гавьяа байгуулж, тус нэмэр болж байсан афган иргэдээ америкууд болон барууныхан дайны талбараас авч гарч байна. Амийг нь аварсны хариуд тэд бас амийг нь аварч, үр хүүхэд гэр бүлд нь сайн сайхан амьдрал бэлэглэхийг хүчин чармайж байна.
Хүнээ дээдэлсэн, хүний эрх, эрх чөлөөг тунхагласан ардчилсан орон ийм байдаг юм байна. Дэлхий дахинд өрнөж буй энэхүү үйл явцыг хараад арав, хорин жилийн нөхөрлөлөл байтугай бүтэн 70 жилийн туршид ах дүүгийн найрамдалтай явж ирсэн орос ах нараа өөрийн эрхгүй санагалзахад хүрэх юм. Ерээд оны эхээр манай улс ардчилал, зах зээлийн замыг сонгосон тэр үед, үндсэндээ монголчуудыг орос ах нар шууд л хаяад гарсан. Ерэн онд Афганд байсан Борис Громов генерал авгай хүүхдээ Аль кайдайгийнханд алуулчихаад тэнд хамтарч ажиллаж байсан бүх хүнээ хаяад шууд ганцаараа гараад явчихсан байдаг. Түүн шиг 70 жилийн нөхөрлөл гэдэг ямар ч үнэ цэнэгүй, зүгээр л үзэл суртал байсныг орхиод явсан үйл явц нь гэрчилнэ. Тус болсон хүмүүсээ мартадгүй одооны Америк маягаар бол оросууд бүхий л улс орноороо тус дэм болж үзэл суртлыг нь дэмжих гэж өөрийн сор болсон гуч дөчөн мянган лам хар сэхээтнүүдээ алуулахаа ч тоогоогүй Монгол Улсыг бүгдийг нь мартахгүй байх учиртай юм. Мартахгүйгээр барахгүй аль болох бүтэхээрээ тус дэм болж иргэдийг чөлөөтөй харилцуулах худалдаа наймаа хийлгэх гэх зэргээр бүрэн дэмжиж байх байлаа.
Гэвч тэд биднийг “үнсэнд хаясан шалз” гэгчээр орхиод одсон. Наян есөн онд Орост өлсгөлөн нүүрлэсэн. Монголд мөн нийгэм солигдож хувьсгал явагдахад Оросын цэргийн ангийнхан гарахдаа манай хүнсний бүтээгдэхүүнийг тэр чигээрээ аваад гарсан байдаг. Гурван жилийн хүнсний нөөцтэй байсан Монгол ганцхан жилийн дотор нөөцийн 50 хувь нь алга болсон гэдэг. Гэтэл орос ах нар наранцэцэгийн тос, масло, цагаан будаа, элсэн чихрээс аваад бүгдийг ачаад явсан. Үүний гороор лангуу хоосорч гоймон давснаас өөр зүйлгүй хоцорсон гашуун түүх бий. “Оросууд дагаж явсан орнуудаа бүгдийг нь ядууруулаад хаядаг ёрын үндэстэн. Үүнийг барууныхан гайхаад байдаг юм. Барууны орнууд бол өөр. Африкт ямар орон хүчирхэг байна гэхээр Английн нөлөөнд байсан орнууд хүчирхэг байна. Гэтэл Оросын харьяанд байсан бүх орнууд ядуурсан, тэднийг зүгээр л хувхай хоосон болгоод хаясан” гэж ерээд оны эхээр Ерөнхий сайд байсан хүн хэлж байсан удаатай.
“Орос, Монгол хоёр өнгөцхөн харахад ах дүүгийн найрамдалт харилцаатай гэдэг ч яг нарийндаа бол тийм биш. Асар их дайсагналцдаг байсан. Улаанбаатараас Алтанбулаг руу хөдөлсөн галт тэрэг Сэлэнгэ хүрээгүй байхад л орос монголчууд хоорондоо архидаж, улмаар зодолдон нэг нэгнийхээ аминд хүрэх энүүхэнд. Оросууд бол манайхныг нохой шиг дээрэлхдэг байсан шүү дээ” гэж төмөр замд насаараа цагдаа хийсэн Гомбодорж гуай ярьдаг юм. Өнөөдөр хар л даа, стратегийн гол бүтээгдэхүүн болох бензин шатахуун, мөн цахилгаанаар бид Оросоос хараат байгаа. Дураа хүрэхээр шатахуунаа өгөөд, дургүйгээ хүрэхээр шууд чангалж олон улсын худалдаа, бизнесийн зарчмаар биш хувийн сэдлээр хорлоод байдаг. Мөн Оростой худалдаа хийх арга үгүй өндөр татвар тавиад гарсан, биднийгээ орхиод явахдаа. Дэлхий даяар шуугиад байгаа Хятад Америкийн худалдааны дайн бие биенийхээ бараанд 25 хувийн татвар оногдуулж бөөн юм болж байгаа нь мэдээлэгддэг. Тэгвэл манай хоёр орны хоорондох худалдааны татвар 35-60 хувь хүртэл байдаг. Энэ бүгдээс харахад яагаад дагаж байсан ганц орноо ингэж чангалаад, бүр дайсан шигээ үзээд байдгийг огт ойлгохгүй өнөөдрийг хүргэсэн монголчууд. Октябрийн хувьсгалын дараа нэг хэсэг дэлхий дээр ганц бид л ЗХУ-ыг хүлээн зөвшөөрч найрамдал хамтын ажиллагаатай байв. (Тэр үеийн “ах” нараас явуулж байсан суртал ухуулгаар хэлэгдэж байсан юмыг бичиж байна аа энд) Ах дүүгийн харилцаат улс нь монголчуудыг чангалаад байхлаар “Ингэдэг л юм байх даа” гэсэн шүү л юм бодсоор өнөөдрийг хүргэж дээ, бидний цөлх ардууд. Бид Оросыг харахлаараа л шууд нөгөө “найрамдал, дружба” нь бодогдоод зүрхнийх нь цохилт түргэсээд эхэлдэг байлаа. Сүүлийн үед эдийн засгийн олон хоригт ороод, татварын ийм том дарамт, шатахуун, усан цахилгаан станцын хориг гэх зэрэг зүйлээр хоншоор луугаа тас цохиулсаар байгаад ингэдэг хүмүүн ч цөөрчээ. Дээр нь ч үе солигдож байгаа нь нөлөөлдөг биз.
Залуу үе түрэн гарч ирээд Орос улсыг зүгээр л байдаг гадаад орон гэж хардаг болжээ. Харин дэлхийн улс орнуудын харилцаа, дайн дажин хүчний хуваарилалт, солигдолт зэргийг харж байхад дагаж байсан, харьяанд нь байсан, нөлөөлөлд нь байсан улс орноо манай “ах” нар шиг ч хамаагүй “хаяад” явчихдаггүй нь харагдаад байх юм. Хаяад гэдгийг бид хаалтанд бичээд байгаа гэдгийг та бүхэн анзаарсан биз. Аваад яв гээгүй зүгээр л найз хэвээрээ байж болсонгүй юу л гэх гээд байгаа юм. Хэл соёлоо мэдэлцдэг зүгээр гэмгүй явснаар барахгүй найрамдалт харилцаатай байсан ард түмнүүдийг яах гэж ингэж чангалж татварын ган бахь шиг хатуу хоригт хийчихээд “хаячихаад” явсан нь ойлгомжгүйгээр барахгүй бараг л дайсагнасан үйл явдал болсон.
Энэ бүхэн Оросын ард түмэнтэй гэхээсээ илүү ганц хүний авторитар дэглэмтэй нь холбоотой байх. Ерөнхий зургаар нь харахад манай хоёр хөрш биднийг эрх чөлөөт орон болгохыг үнэндээ хүсэхгүй байгаа. Америкийг дуурайвал ийм болно гээд буруу суртал ухуулга үргэлж хийж байгаа харагдах юм. Гэтэл Орос, Хятад хоёрын монголчуудад буруугаар ойлгуулах гэж оролдоод байгаа Америк болон барууны үзэл суртал ямар хүнлэг энэрэнгүй, хүнээ дээдэлсэн юм бэ гэдгээ ганц Афганы жишээн дээр л тэнгэр газар шиг харагдах юм. Өөрсдөдөө тус болсон хүмүүсийг ерөөсөө мартахгүй, зүтгэсээр байгаад аваад гарчихаж байна. Барууныхны гар хөл болж тэдэнд орчуулга хийж, хэлмэрчилснээрээ талибанчуудад хамгийн түрүүнд алуулна гэдгийг ардчилсан орон сайн мэдэж байна.
Сүүлийн үед дэлхий дахинд болж буй үйл явц ардчилал эрх чөлөө гэдэг ямар хэрэгтэй, хамгийн гол нь ардчилсан орон гэдэг ямар ч үед хамтарч ажилласан хүнийхээ төлөө явдгийг хүн төрөлхтөнд харуулж байна. Монголчууд бид санаатай хийгээд санаандгүй, бодлоготой хийгээд бодлогогүйгээр “чанга гар”-ын тухай ярьж, хоёр хөрш шигээ мөнхийн удирдагчтай болохыг, нэг нам, нэг хүний дэглэмд орохыг хүсэх болсон. Учир мэдэх хүмүүс бол чанга гар гэдэг үнэхээр хүсэх зүйл биш, эрх баригч цөөн хэдхэн хүн хэмжээгүй эрх дархыг эдэлж, нийт ард түмнээрээ ямар ч эрх мэдэлгүй, сул дорой байж, эрх баригчдыг шүүмжлэх аваас шууд шоронгийн хаалга татна гэдгийг ойлгож байгаа. Өнөөдөр манайд Орос, Хятадын энэ бодлого чимээгүйгээр оршиж байна. Дарга сайдуудыг шүүмжилсэн, эсэргүүцэж жагссан, тэмцэл өрнүүлсэн бүхэн шоронд суух болсон. Тэгэхээр Америк болоод барууны ардчилсан үзлийг дагаж болохгүй гэж ятган сурталчилж буй Орос, Хятадын ухуулагт монголчууд бид огтоос автаж болохгүй. Хүний эрхийг дээдэлсэн ардчилсан орон гэдэг өөрийн орны төдийгүй, өөрт тус дэм үзүүлсэн харийн орны иргэдийг ч хамгаалдаг байна. Үүнийг афган хэлмэрчээ авч гарсан америкууд болоод барууныханаас харахад л андашгүй.