“Найман шарга” валютын зах дээр өчигдөр ам.долларыг 2635 төгрөгөөр авч 2645 төгрөгөөр арилжааллаа. Ам.долларын ханш цаашид өснө гэсэн таамаг эдийн засагт голлож байна. Хөрөнгийн зах зээлд ажилладаг “Новел инвестмэнт” компанийн захирал Д.Ангар “Ам.долларын ханш өсч байгаа нь Монголбанкны буруу бодлоготой холбоотой. Нүүрсний үнэ өндөр, зэсийн зах зээл дажгүй, урд хөршийнхөн мах их хэмжээгээр импортолсон гэх мэтээс харвал эдийн засгийн нөхцөл сайн байсан. Бид 2012-2016 оны төв банкийг төгрөг хэвлэж долларын ханшид нөлөөлсөн гэж шүүмжилж суусан ч энэ засгийн өнгөнд мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлж буй төв банк бүр муу ажиллаж байна. Өнгөрсөн засгийн үед эдийн засаг маш муу байсан. Энэ засгийн үеийн эдийн засагтай харьцуулбал там, диваажин шиг ялгаатай. Аж ахуйн нэгжүүдийн нүүрс, зэс, мах зараад олж ирсэн долларыг Монголбанк ирэх жилүүдэд төлөх өрөө дарна гээд төгрөг хэвлэж худалдаж аваад байна л даа. Өөрөөр хэлбэл, төв банк долларын зохиомол хомсдол бий болгочихлоо. Н.Баяртсайхан төв банкны өмнөх ерөнхийлөгчөөс илүү их мөнгө хэвлээд байна. Монголбанк энэ буруу бодлогоо зогсоохгүй бол ам.долларын ханш 3000 төгрөг давах эрсдэлтэй” хэмээн онцоллоо.
Долларын ханшийн өсөлтийн суурь шалтгааны нэг нь төлбөрийн тэнцэл гэж харах эдийн засагч цөөнгүй байна. Төлбөрийн тэнцэл өнгөрсөн сарын байдлаар багагүй алдагдалтай гарсан юм. Одоогоор өнгөрсөн сарын төлбөрийн тэнцлийн статистик гараагүй ч алдагдал өссөн гэх таамаг зонхилж буй. Тухайн сарын валютын ханшийн өсөлтөөс харахад төлбөрийн тэнцэл чамгүй алдагдалтай гарсан байхыг үгүйсгэх аргагүй. Төв банк долларын ханшийн эсрэг интервенц хийхдээ амсуулах төдий валют нийлүүлж байгаа нь зөв шийдэл биш гэсэн шүүмжлэл ч дуулдаж эхэллээ. Төв банк интервэнцээ мэдрэгдэхээр хэмжээнд хийхгүй энэ янзаараа амсуулах төдий яваад байвал долларын ханш дахиад ч өсөх эрсдэл бий.
Ханшийн өсөлтийг тогтворжуулахзэвсэг төв банкинд л бий
Доллар зах зээлд хомсдож эхэлсэн шалтгаануудыг жагсаая. Бараг хоёр их наядын алдагдалтай сонгуулийн өмнөх жилийн төсвийн хөрөнгө оруулалтын дийлэнх нь барилгын компаниудад очно. Өнөөдүүл нь ирэх хавар барилгын материалаа импортлох гэж доллараа хав дарсан гэх хардлага таамаг хэлэх эдийн засагч цөөнгүй байна. Валютын захын бүрхэг тодорхойгүй орчин ам.долларын зээл авч шатахуун импортолдог компаниудад том дохио болж буй. Ногоон валютын ханш өссөөр байвал сар бүр “Роснефть” рүү доллар шилжүүлж худалдаа хийдэг импортлогчдын ашиг хумигдсаар байх эрсдэлтэй. Ер нь импортын бизнес хийдэг компани бүр долларын ханшийн галзуурлаас болгоомжилж дансан дахь ногооноо таг дарчихсан суугаад эргэлзэх зүйл алга. Долларын гүйлгээ хумигдаж, бизнес эрхлэгчид дор бүрнээ доллараа атгачихсан суугаа энэ өдрүүдэд иргэдэд ирэх дарамтын нэг нь өргөн хэрэглээний барааны үнийн өсөлт. Доллар хомсдох хэрээр импорт хумигдана, импорт хумигдах тусам өргөн хэрэглээний барааны үнэ өсөх нь тов тодорхой асуудал.
Нүүрс, зэсээс багагүй хэмжээний доллар олж байгаа ч долларын гадагшлах урсгал ихэсчээ. Эдийн засгийн идэвхжлээс шалтгаалж уул уурхайн салбарт тоног төхөөрөмжийн худалдан авалт нэмэгдсэн, автомашины импорт өссөн тоонууд статистикаас харагдаж байна. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт бараг зогссон гэх том шалтгаан бас бий. Ноён ногооны галзуурлыг богино хугацаанд барих ганц арга нь төв банкны интервенц гэж эдийн засагчид хэлж байна. 2022 он хүртэл доллар орж ирэх баталгаатай суваг олчихвол өнөөгийн нөөц ирэх гурав, дөрвөн жилдээ ханш барих хэмжээнд хүрэлцэнэ гэх тооцоог судлаачид гаргажээ. Нөгөө талд төв банкнаас ОУВС-гийн шаардлагыг биелүүлэх ёстой гэсэн тайлбар хэлж байгаа. Валютын нөөцөө өсгө гэсэн шаардлагыг тус сангийн зүгээс манай улсад тавьж буй.
Засгийн газарт үнэт цаас гаргаж доллар олж ирэх боломж байгаа ч өрийн хэмжээ нэмэгдэж зээлжих зэрэглэл буурах сөрөг тал бий. Тэгэхээр засагт долларын галзуурлын эсрэг богино хугацаанд хийж чадах зүйл байхгүй гэсэн үг. Харин урт хугацаанд экспортын төрөл хэмжээгээ нэмэгдүүлэх, аялал жуулчлал буюу үйлчилгээний экспортыг хөгжүүлэх, санхүүгийн зах зээлийн хэрэгслийг ашиглаж зэс нүүрсний үнээ барьж авдаг болох гэх мэт ажлуудыг хийвэл долларын ханшийг тавиад туучихгүйхэн шиг аж төрөх боломж байна.
Долларын өсөлт төсөв захиран зарцуулдаг улстөрчдөд ашигтай
Төгрөгийн ханш сулрах нь иргэдийн амьжиргаанд шууд нөлөөлдөг. Доллар чангарч төгрөг сулрах нь хэнд ашигтай вэ гэсэн асуултад хариу хайя.
Төгрөгийн ханш ам.долларын эсрэг сулрах нь улсын төсвийн орлогыг нэмэгдсэн дүнтэй гарахад эерэгээр нөлөөлдөг. Энгийнээр тайлбарлавал, улсын төсвийн орлогын 90 орчим хувийг татварын орлого бүрдүүлдэг. Татварын орлого дотроо гаалийн татвар, НӨАТ, онцгой татвар, аж ахуйн нэгж болон хувь хүний орлогын албан татвар гээд хөвөрнө. Гадаад худалдааны бараа эргэлтэд хамаарах, ам.долларын суурьтай татварын орлогын төгрөгөөр илэрхийлэгдэх хэмжээ төгрөгийн ханш суларвал өсч, төгрөгийн ханш чангарвал буурч харагддаг. Ийм учраас төгрөгийн ханш ам.долларын эсрэг сулрах нь улсын төсөвт, төсөв захиран зарцуулдаг улс төрч, сайд нарт эерэг байдаг юм.
Төгрөгийн ханш ам.долларын эсрэг сулрах нь төв банкны тэнцэлд бас эергээр нөлөөлдөг. Уг нь төв банк бизнесийн байгууллага биш. Мөнгөний бодлого хэрэгжүүлдэг бодлогын байгууллага. Тэр утгаараа тайлан тэнцэл нь ашигтай гарах уу, алдагдалтай байх уу гэдэг нь олон улсын практикаар бол ёстой хэнд ч сонин биш асуудал. Гэтэл өнөөгийн төв банкны удирдлага Монгол банкны тэнцлийг ашигтай гаргахаар чармайдаг нь алхам бүрээс нь анзаарагддаг. Дэлхий дээр өөрөө л ашигтай ажиллахын төлөө ажилладаг, ашигтай ажиллачихлаа гэж пи ар хийдэг төв банк ганц Монголд байгаа нь гашуун ч гэлээ үнэн. Төв банкны хөрөнгийн дийлэнх хэсгийг гадаад валютын улсын нөөц эзэлдэг. Гурван тэрбум ам.долларын нөөцтэй төв банкны хөрөнгийг төгрөгөөр илэрхийлэх гээд үзье. Долларын ханш 2016 оны дунд үед 2000 төгрөг байсан. Харин өнөөдөр 2645 төгрөг болоод цойлчихсон. Долларын ханш өсөх хэрээр төв банкны хөрөнгө ихэснэ гэсэн үг.
Дараагийн нэг шалтгаан нь улс төрч, эрх баригчид, хөрөнгө мөнгөтэй чинээлэг давхаргынхны хадгаламж. Чинээлэг хэсэг хадгаламжаа доллараар байршуулдаг. Тэгэхээр төгрөгийн ханш сулрах нь тэдэнд бас ашигтай болж таарч байна. Нүүрсээр баяжсан, ашигт малтмалын лицензээр хөлжсөн улстөрчдөд төгрөгийн ханш сулрах нь ашигтай гэдгийг энд дурдахад илүүдэхгүй байх. Яагаад гэвэл тэдний орлого ам.доллараар, харин эгэл жирийн иргэдийн орлого төгрөгөөр орж ирдэг.
Ихгүрнүүдийн геополитикийн тоглолт шатахууны үнийг савлуулж байна
Ногоон валютын ханш өсөх нь иргэдийн авч буй цалингийн үнэ цэнийг навс унагаж байгаа. Иргэдэд ирэх бас нэг ачаа нь шатахууны үнэд үзүүлэх нөлөө гэдгийг онцолъё. Зарим эдийн засагчийн таамаглаж байгаачлан 3000 төгрөг давбал шатахууны үнэд харин ч эсрэгээрээ нөлөөлөх эрсдэл бий. Учир нь бид шатахуунаа 100 хувь гаднаас ам.доллараар худалдаж авдаг.
Шатахууны эрэлтийн зах зээлийг OECD буюу АНУ, Европ, Хятад, бусад зах зээл гэж гурав ангилдаг. Нийлүүлэлтийн хувьд хамгийн том нь ОПЕК, тэр дундаа Саудын Арабыг онцлох учиртай. Саудын Арабын дараа Иран, Ирак гээд жагсдаг. Сүүлийн үед газрын тосны зах зээлд нэг өөрчлөлт гарсан нь АНУ. Ердөө зургаахан жилийн өмнө тав, зургаан хувиар хэмжигдэж явсан АНУ-ын нийлүүлэлт 11 хувь давчихсан яваа. Өнгөрсөн хугацаан дахь нефтийн үнийн огцом бууралт, өсөлтийг Америкийн геополитикийн тоглолтоос үүдсэн гэх тайлбар давамгайлсан нь ийм учиртай. Занараас шатахуун гаргах технологийг атгасан нь АНУ-ын давуу тал болоод буй. Хямд зардлаар шатахуун гаргах технологитой болчихсон учраас АНУ дэлхийн зах зээл дээр ОХУ, ОПЕК-той тоглож эхэлсэн юм. Тодруулж хэлбэл дэлхийн газрын тосны зах зээл дээр их гүрнүүдийн дунд улс төрийн геополитикийн тоглолт ид өрнөж байна. Улс төрийн геополитикийн хүчтэй тоглолтоос болж газрын тосны үнийг таамаглах аргагүй болсон хэмээн шинжээчид онцлоод эхэллээ. Одоогоор занараас шатахуун гаргах технологийг атгасан АНУ Иранд хориг тавьж, энэ улсыг газрын тосны зах зээлээс шахах бодлого барьж буй. Гэхдээ нөгөө талд Иранд ч өөрийн гэсэн зэвсэг бий. Газрын тосыг зах зээлд нийлүүлдэг Ормузын хоолойг энэ улс эзэмшдэг. Өөрөөр хэлбэл, Иран эзэмшдэг хоолойгоо хаачихад л газрын тосны үнэ өгсөх эрсдэл байгаа. Булангийн орнууд буюу Иран, Саудын Араб, Ирак, Кувейт, Катар, Арабын нэгдсэн Эмират улс нийлээд өдөртөө 19 сая баррель нефтийг энэ хоолойгоор дамжуулж зах зээлд нийлүүлдэг юм.
Газрын тосны үнэ өмнөх шигээ 30 ам.доллар хүртэл уруудах болов уу, өнөөгийн ханшин дээрээ тогтворжих уу гэсэн асуулт бас бий. Газрын тосны зах зээл дэх гол тоглогчийн нэг болох ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.Путины хувьд 70 ам.долларт барихад хангалттай ашиг олно гэж буй. Учир нь хойд хөршийн газрын тос олборлох өртөг 35 орчим ам.долларт хэлбэлздэг. Саудын Араб ба ОПЕК-ийн тухайд 70-80 ам.долларт барихыг хичээж байна. Голлох зах зээлүүдийн энэ тооцооноос харахад газрын тосны үнэ доод хязгаартаа 60 ам.доллараас буух боломжгүй гэсэн таамаг үнэнд ойрхон сонсогдож байгаа юм. Эцэст нь онцлоход тоглогчид дахиад улс төрийн нүүдэл хийж толхилцоод эхэлбэл үнэ өсөх эрсдэл бийг шинжээчид үгүйсгэхгүй байна. Трамп газрын тосны үнийг цаашид бууруулах боломжтой гэж мэдэгдэж байгаа ч хар алтны зах зээлд хүчин мөхөсдөх эрсдэл ч анзаарагдаад эхэлчихлээ. Путин, Арабын ханхүүтэй мэндлэх төдийд газрын тосны үнэ өгссөн, энэ зах зээлийн 40 хувийг атгадаг ОХУ, Араб нийлүүлэлтээ танахаа мэдэгдсэн, Трампад шахагдсан Венесуэл хойд хөршөөс хөрөнгө оруулалт татахаар болсон гэх мэт хар алтны үнийг өсгөх геополитикийн тоглолт үргэлжилсээр байна.
Манай улсын хувьд газрын тосны үнэ буух тусмаа сайн. Геополитикийн тоглолт энэ янзаараа хурцдаж үнэ өсвөл мэдээж хүнд тусна. Газрын тосны үнэд олон улсын зах зээлээс гадна Оросын татвар, онцгой албан татвар, компаниудын зардал ашиг, хамгийн гол нь ам.долларын үнэ нөлөөлдөг гэдгийг бас онцлохгүй орхиж болохгүй.