Богд уулын ам чөлөөлөх хөдөлгөөн нийгэм даяар өрнөж байна. Манай сонин ч энэ асуудлыг хөндсөөр өнөөг хүрсэн. Дархан цаазат уулын аманд газартай хүмүүсийн газрыг хураа гэж байгаа юм биш л дээ. Ард түмэнтэйгээ л хуваалц гэсэн санаагаар энэ асуудлыг хөндөж байна. Байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн уулын бүхэл бүтэн нэг аманд ганц хүн эзэн суудгийг болиулъя, нийтээрээ амарч зугаалдаг, алжаалаа тайлдаг, үр хүүхэд, гэр бүлээрээ зорьдог газар болгоё гэж дээр дооргүй яриад эхэлсэн нь сайн хэрэг. Богд уулын амыг олноороо ашиглахын эерэг жишээ цөөн ч гэлээ бий. Хүрхрээгийн ам байна. “МСS” тэнд “Sky resort” гэж цанын бааз байгуулсан. Нийслэлчүүдийн чөлөөт цагаа аятайхан өнгөрөөдөг газруудын нэг. Улаанбаатарчууд олноороо цэвэр агаарт гарангаа цана, чаргаар гулгах гэж “Sky resort”-ийг зорьдог. Төлбөрийн хувьд жаахан үнэтэй байж магадгүй ч Богд уулын аманд ийм газар байгуулна гэдэг сайн жишээ.
Ганц хүн эзэн суусан амнуудыг “Sky resort” шиг хүн зоноороо чуулдаг газар болгох хэрэгтэй. “MCS”-ийн байгуулсан цанын бааз шиг том бүтээн байгуулалт өрнүүлж чаддаггүй юмаа гэхэд амныхаа тодорхой хэсгийг чөлөөлөөд иргэдийн машинаа тавиад цааш алхдаг авто зогсоол, шорлог хийгээд тухалж амардаг хэсэг гарга гэсэн шаардлага тавихад болохгүй юм огтоосоо байхгүй. “Дүнжингарав” амралтын газраас дээш Дугуй цагаан, Дашийн хад руу аялагчид цувдаг. Уулын бэлээс оргил хүртэл тун аятайхан жим гаргачихсан учраас тийш алхдаггүй хүн ч гэж байхгүй болж. Өгсч яваад амрах цэг гэхэд л хоёр, гурваараа. Байсхийгээд чиг, метр заасан самбартай, ер нь л тун давгүй тохижуулсан жим. Амуудыг эзэгнэнхэн төрсөн эрхмүүд ам бүрдээ ийм жим гаргаад өгчихвөл ядаж л өнөөдрийнх шиг хэл ам гараад байхгүй.
Жаргалантын амны наахна Нүхтийн ам гэж бий. Тансаг хаусууд, хүн орж болдоггүй том цогцолборуудтай учраас жирийн иргэдийн хувьд хориотой бүс болчихсон газар. “Ажнай” Д.Бат-Эрдэнийн гэгддэг “Нүхт” цогцолбор гэхэд л мөнгөө төлсөн бийлэгжүү нөхдөөс бусдад нь хаалттай. Сүүлд тэнд өрнөсөн бүтээн байгуулалт гэвэл “Корпорэйт” зочид буудал. Мөн л мөнгөө төлөөд ирсэнд нь нээлттэй. Улстөрч, бизнес эрхлэгчдийн тухалж амардаг тансаг хаусууд бол энд өчнөөнөөрөө. “Гачуурт”-ын Л.Чинбат байшингийнхаа хашаанд ихрүүдийн цэцэрлэг гэж байгуулсан нь харин олзуурхам жишээ. Тоглоомын талбайтай тэр цэцэрлэгт хүрээлэн ихрүүдэд нээлттэй. Энгийн олон ойртож болдоггүй энэ амыг иргэдэд нээлттэй болгох боломж мэдээж бий. Аяллын жим, амарч зугаалах хэсэгхэн талбай гаргах бүрэн боломжтой. Мөнгөтэй цөөхүүл эзэн суухаас өмнө энэ ам нийслэлчүүдийн салхинд олноороо гардаг газар байсан юм. Түүх өгүүлсэн хөшөө дурсгалтай багахан цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулчихад л нийслэлчүүд Нүхтийг гэр бүлээрээ зориод эхэлнэ. Түүхэн явдал өрнөсөн ам учраас ийм цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулахад болохгүй гэх газаргүй. 1911 оны нэгэн түүх энэ амтай холбоотой. Монголын ноёд Богд хаанд Бат-Оршил өргөнө гэдэг нэрээр хүрээнд цуглаж энэ газар нууцаар чуулж байв. Энд л монгол ноёд Манж Чин улсаас тусгаарлах асуудлыг хэлэлцэж, Орос улсаас тусламж гуйх шийдэлд хүрсэн юм. Чин ван Ханддорж, Да лам Цэрэнчимэд, Хайсан гүн нарыг Орос улс руу томилон илгээх шийдвэр гаргасан энэ амны нэгэн модны доор Өндөр гэгээн Занабазар шүншиг хийж үйлдсэн гэх домог ч дуулддаг. Гэгээнтний сүүдэрт нь сууж асан модны нэр нь Жанчивсэмбэ, тэр модонд шар, хөх өнгийн навчис ургадаг, шар навчнаас хүртвэл шашны номд, хөх навчнаас хүртвэл төрийн номд сайжирна хэмээн домоглодог. Ийм газарт түүхэн хөшөө дурсгалтай цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулахад яг тохирно. Машины зогсоол байгуулах ёстой амнуудын нэг нь Нүхт. Иргэдэд машинаа тавиад алхах боломж олгочихвол “Нүхтэд баячууд эзэн суужээ” гэх элдэв мэдээлэл хөврөхөө байна.
Арцатын ам байна. Бурхан багшийн хөшөө энэ тэр гэсхийгээд ажин түжин болчихсон газар. Иргэдэд алхдаг, зугаалдаг жим гаргаж өгөх ёстой газруудын нэг. Богинын аманд ч уул руу алхдаг жим гаргамаар байгаа юм. Зайсангийн аманд “Энигма” гэж компани 2003 оноос 41 га газар эзэмшиж байна. Зайсан толгойн түүхийг мэдэхгүй хүн үгүй байх аа. 1800-гаад оны үед Богд хаанд бараалхах шавь, отгийн захирагч нар энэ толгойн ар өврөөр түр нутагладаг байж. Богд хаан захирагчдын цол хэргэмийг харгалзан үзэж Зайсан толгой хэмээн нэрлэх болсон гэдэг. Төрөөс Зайсан хэмээх цол олгосон гэж ам дамжин яригдаж ирсэн энэ толгойн элгийг цөмлөж цемент цутгасан компанийн эзэмшдэг газраас гурван га-д нь автомашины зогсоол барих асуудал яригдаад эхэлсэн нь сайн хэрэг. Цаг алдалгүй хурдан барих хэрэгтэй. Зайсан-Баруун ширээтийн чиглэлд аялагч олонтой учраас Зайсангийн аманд автомашины бөөгнөрөл аль хэдийнэ том асуудал болчихсон. Энэ чиглэлд амралтын өдрүүдэд 300-400 машинтай, дөрөв, таван мянган иргэн явган аялахаар ирдэг гэдэг. Зайсанд барих автомашины зогсоолыг хөрөнгө мөнгө гаргаж барих учраас төлбөр мөнгөтэй байх нь тодорхой. Зогсоол барихад их мөнгө орсон гээд өндөр төлбөр тогтоочихвол утгагүй. Аажимдаа зардлаа нөхөх нь тодорхой учраас энгийн зогсоолууд шиг төлбөр мөнгө тавиад ажиллуулахад машинууд хэдэн зуугаараа үйлчлүүлээд эхэлнэ.
Уул ус, ургамал ногоо тэгширсэн гэж ярьдаг даа, яг тийм газар бол Их тэнгэрийн ам. Их тэнгэрийн амыг гуравхан айл эзэгнэдэг. Богдын энэ аманд амьдардаг гурван айлыг нүүлгэмээр байна. Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд нь нэг дороо, нийслэлээсээ зайдуу амьдарна гэдэг аюулгүй байдал талаасаа ч байж боломжгүй шийдэл. Ганц бөмбөг хаяхад л төр толгойлдог гурав маань цугаараа сүйдэх учраас төр улсад аюултай. Ард түмнийхээ дунд аж төрвөл аюул багатай гэдгийг хэн ч ухаад ойлгочихно. Адаглаад гурван айл бөмбөгөнд өртлөө гэвэл дэлхий тэгтлээ анхаарч сүйд болохгүй. Харин ард түмнийхээ дунд байгаад ямар нэг осолд өртвөл олноороо сүйдэж гээд анхаарал хандуулна. Тэгээд ч төр толгойлдог гурав маань иргэдийнхээ дунд амьдарвал утаа, замын түгжрэл гээд болохгүй, бүтэхгүй зовлон, асуудлыг нь илүү мэдрэх сайн талтай. Их тэнгэрийн ам онцолж хэлмээр тавиу уужуу, байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн газар. Туулаас ус татаж хиймэл нуур байгуулж, битүү гэрэл гэгээ болсон амралт аялал жуулчлалын цогцолбор байгуулчихвал түмний зорих дуртай газрын нэг болно. Бага тэнгэрийн амыг ч иргэдэд нээгээд өгчих хэрэгтэй. Ер нь бүх л амыг иргэдэд энэ мэтээр нээлттэй болгох аян цаашид илүү хүчтэй өрнөх нь тодорхой байна.
Төр хурах, Шажин хурах гэж түүх өгүүлсэн, байгалийн сайхан жигдэрсэн амнууд байна. Төр хурахын амны наана түр саатуулах байр бий. Баривчилсан улсыг заавал ийм газарт шорон барьж саатуулах шаардлагагүй. Өөр газарт шилжүүлээд иргэддээ нээж өгөх хэрэгтэй.
Иргэдэд нээлттэй болгох ёстой газрын нэг нь Төв аймгийн дунд насныхны дурсамж шингэсэн Жаргалантын ам. Тэдний зугаалж, ууланд авирч, залуу насны дурсамжаа үлдээсэн энэ газар өдгөө ганцхан эзэнтэй. Богд уулын Хустай, Жаргалантын ам, Түргэний голын хооронд А.Сүхбат аварга томоо гэгчийн хашаа татаад удаж байна. Богд уулын баруун урд хэсгийг тэр чигт нь хашаалсан гэсэн үг. Бүхэл бүтэн уулыг хашаалж авсан хэрнээ бугын хөшөөнөөс өөр гавьтай зүйл хийгээгүй нь олны дургүйцлийг хүргэдэг. УИХ-ын гишүүний суудалд тухалсан А.Сүхбат аварга дэлхий шиг том энэ газрын татварыг өдий олон жил яг таг төлж ирсэн үү. За бараг үгүй болов уу. Газрыг хашаалаад авч болно л доо. Гэхдээ өдий олон жил хэнийг ч аялуулахгүй, цэцэрлэгт хүрээлэн, аялал жуулчлалын цогцолбор гэх мэт олонд өгөөжтэй төсөл хэрэгжүүлэхгүй, ганцаараа хав дарна гэдэг арай л боломгүй явдал. Төв аймагчуудыг аялдаг, зугаалдаг газартай болгооч, хэдэн арван жилийн турш аялж зугаалж ирсэн газрыг нь чөлөөлж өгөөч гэж аваргаас хүсч байна. Өчнөөн жил зүгээр л хашаа хатгаснаас өөрийг хийгээгүйг нь бодохоор газраа чөлөөл гэж хүсэх биш бүр шаардах ёстой байх. Хатуухан хэлэхэд тэнд бугын хөшөөнөөс өөр юм алга. Буга үржүүлэх нэрээр торлож хашаалсан ч тэр энэ гээд хэлчих аятайхан мэдээ лав дуулдсангүй. Хэнийг ч оруулахгүй он удаан жилээр байгалийг хашаалчихаар экосистемийн доройтол гээч болдог гэдэг. Амьтны хөлөөр тоос хүртээлт явагдаж зүсэн бүрийн ургамал дэлгэрдэг нь байгалийн хууль. Хүн, амьтангүй удсан байгальд нэг л төрлийн ургамал давамгайлж, бусад нь ургахаа больдог гэдгийг ургамал судлалын наад захын ойлголттой хэн ч хэлнэ. Хамгийн аюултай нь устаж магадгүй ургамлын төрөл зүйлүүд хогийн ургамалдаа дийлдэж эхэлдэг юм билээ. Шуудхан хэлэхэд А.Сүхбат аварга уулыг хашаалж, хэнийг ч оруулахгүй хөл хорио тавьснаараа байгалийн унаган төрхийг үгүй хийж байна гэсэн үг. Тэгэхээр байгалийг байгалиар нь аварч үлдэх ганц л боломж байна. Жаргалантын ам хавийн хашааг буулгаж иргэдэд нээлттэй болгох.