Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэнгийн Засгийн газрын үед буюу 1991 онд алт диллерийн гэх дуулиантай хэрэг мандлаа. Тэр үед Монгол Улсын Ерөнхийлөгч П.Очирбат, Ерөнхий сайд нь Д.Бямбасүрэн, шадар сайд нь Да.Ганболд, Д.Дорлигжав нар байв. Монголбанк банк хоорондын арбитражийн гүйлгээ буюу диллерийн үйл ажиллагааны үр дүнд 100 сая долларын алдагдал хүлээж, улсын нөөцийн 4.4 тонн алтаар төлбөр хийсэн гэж ярьж бичигдсээр ирсэн.
Монголын түүхэн дэх хамгийн том луйвар гэгддэг Алт диллерийн хэрэгтэй холбоотой баримт мэдээллүүдийг дурдъя.1990 оны гуравдугаар сард манай улс ямар ч зээлгүй байснаа Швейцарьт байдаг Олон улсын хөгжлийн банкны мэдээгээр зургадугаар сард нь 58 сая, есдүгээр сард нь 100 сая, 12 дугаар сард 62 сая долларын зээл тавьсан гэсэн мэдээлэл гарч. Яг үүнтэй зэрэгцээд хэсэг хүмүүс диллер тоглож, 100-гаад сая доллар алдаж, улсын нөөцийн дөрвөн тонн алтыг гадаадад гаргачихсан хэрэг мандав. 1991 оны аравдугаар сард Засгийн газар энэ талаар хаалттай хуралдаж, шалгалтын комисс байгуулав. Комиссын даргаар тэр үеийн Сангийн сайд А.Базархүүг томилжээ. Ажлын хэсэг шалгалтынхаа дүнг танилцуулахдаа диллерт наян сая, банкны конторын засварт гурван сая, Биржийн төвд 3.6-3.7, Германд урьдчилгаанд 4 сая, нийлээд 90 гаруй сая доллар оргүй алдсаныг тогтоосон гэжээ.
Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн тухайн үедээ “Энэ ажиллагааг КГБ, НАХЯ-ны агент гүйцэтгэсэн. Нууц нэр нь “Боолд”. Энэхүү Боолд гэгчийг хүмүүс О.Чулуунбатыг гэж хэлээд байгаа. Надад энэ талаар мэдээлэл байгаа” гэсэн байдаг. Сүүлд О.Чулуунбат энэ Боолд гэгч нууц нэрийн талаар сэтгүүлч асуухад үгүйсгээгүй, тийм гэж ч хариулаагүй байдаг. Гэвч энэ хэргийн мэдээллийг О.Чулуунбат анх хүчнийхэнд мэдээлсэн гэдэг нэг яриа байдаг ч үнэн хэрэгтээ Улсын банкны ерөнхий хорооны дарга асан Данзан гэж хүн анх энэ талаарх мэдээллийг хууль хяналтынханд хэлсэн гэдэг. Ямартай ч маш олон хүн холбогдсон хэрэг гэдэг ч цөөн хүний нэр байнга дурдагддаг.
Тэр үеийн НАХЯ-ны орлогч сайд, генерал Б.Цийрэгзэн нэгэн ярилцлагадаа дээрх алтны хэмжээг 2.4 тонн гэж дурдсан байдаг юм. Хэрэг явдлын цөөхөн гэрчийн нэг гэгдэх тэрээр энэ талаар Тухайн үеийн ерөнхийлөгч П.Очирбат, Ерөнхий сайд Д.Бямбасүрэн нар өөрийг нь дуудаж “ Англид алт цэвэршүүлэхээр гаргах хэрэгтэй байна. Үүнийг маш нууцалж, оросуудад мэдэгдэлгүй Лондонд хүргэх ажлыг зохион байгуул” гэсэн үүрэг өөрт нь өгсөн талаар хэвлэлд ярьсан байдаг. Тэгээд ЗХУ-ын нутаг дээгүүр тэр их алтыг яаж гаргах асуудал яригдаж, эцэст нь оросуудтай тохирч, ЗХУ-ын зорчигч тээврийн онгоцоор Москва хүргүүлж, тэндээсээ түрээсийн онгоцонд шилжүүлэн ачиж, Лондонд зохих газар нь хүргүүлсэн гэж өдөр хоногтой нь ярьсан байдаг юм. Энэ нь 1990 оны есдүгээр сарын 27, 28-ны үеийн үйл явдал. Тэр алтыг дагаж тухайн үеийн Монголбанкны дэд дарга Баяр, УАБХЕГ-ын ажилтан Адилбиш, Мэндсайхан нар хамгаалж явсан аж.
Гэтэл Д.Бямбасүрэн гуай энэ талаар арай өөр юм ярьдаг. 1988 оноос Монгол банк диллерийн гүйлгээ хийж эхэлсэн. Түүнээс хойш төв банк диллерийн гүйлгээг байнга гадны банкуудтай хийж байсан. Гүйлгээний алдагдлыг олон нийтэд зарладаггүй байсан болохоос биш энэ хэрэг 1990 оноос өмнө болсон асуудал гэдэг. Нэг үгээр ил болсон нь өөрийнх нь Засгийн газрын ил болсон хэрэг гэдэг.
Үүнийг үгүйсгэх аргагүй мэдээллүүд яваад байдаг. ЗХУ задарч, өөрчлөн байгуулалт эхлэхэд хуучин Коммунист намынхан их хэмжээний алт, валютыг КГБ-ын дэргэд аж ахуй эрхлэх эрх бүхий компани байгуулж, тэр компанийн нэрээр гадагшаа гаргаж нуусан гэдэг. Манай НАХЯ алт диллерийн энэ хэрэгт оролцсоныг бодоход ЗХУ-ын коммунист намаас үүрэг авч мөн мөнгөө ийм замаар гаргасан нь энэ гэж үздэг. ЗХУ-ын тэр алга болсон их мөнгийг сүүлд Ельцин хайж, ажлын хэсэг гаргаад өнөөх нь КГБ дээр очоод төрийн нууц гэдгээр амаа таглуулаад гацчихдаг байсан гэдэг. Түүнээс биш Монголын хэдэн банкир залуу улсынхаа төсвийг тэр чигээр нь тоглоно гэж байхгүй гэж үзэх хүмүүс бий.Тоглолоо ч багахан хэсгээр нь л тоглоно шүү дээ гэж эх сурвалж ярьж байсан. Мөн тэр алтыг гаргахдаа тухайн үеийн Монголын удирдагчид ЗХУ-ын Коммунист намын заавраар ингэлээ гэж хэлж чадахгүй байсан биз.
Ямартай ч Алт диллерийн гэх хэрэг олны өмнө ил болж мандсан үе бол 1991 оны аравдугаар сар болж таарлаа. Энэ үед 20 дугаар тогтоол гарч, өнөөх картын барааны үе эхэлчихсэн улсаараа хүнс, барааны хомсдолд орчихсон байв. Мэдээж улсын сан хөмрөг хоосорсон. Д.Бямбасүрэнгийн Засгийн газрын үед алт цэвэршүүлэх нэрээр гадагш гараад сураг алдарсан энэ их алт хаачсан бэ? Лондонд 1990 онд очсон байсан тэр алтыг өнөөх диллерийн хэргийн өрөнд суутгаад авчихсан уу, алтны хэмжээ 4.4 байсан уу, 2.4 байсан уу. Эсвэл Швейцарийн банкинд хэн нэгний нэр дээр байж байдаг уу? Мэдээж ор сураггүй алга болно гэж баймгүй.
Тэр их алтны оронд Монгол юу авсан нь тодорхойгүй. Энэ хэрэг луйвар байсан уу, эсвэл юугаа ч мэдэхгүй монголчууд гадныханд луйвардуулсан уу.
Энэ хэрэгт тухайн үеийн Монгол банкны Ерөнхийлөгч Н.Жаргалсайхан (сүүлд Монгол банкны ерөнхийлөгч байсан Н.Золжаргалын төрсөн ах), Д.Сүх-Эрдэнэ, Г.Хүдэрчулуун, Д.Саран, Хүрэлбаатар нарын нэр холбогдож байсан. Хэрэг үүсч ял төлөвлөж байтал нэр холбогдсон Монгол банкны захирал Н.Жаргалсайхан алга болж, хэрэг хойшлогдоод тэрнээс хойш энэ хэрэгт нэр холбогдсон хүмүүс сураг алдарч, бүгд гадаадад амьдарсан байдаг. Хааяа нэг Монголд амарч зугаалах гэж ирдэг л сураг сонсогддог. Тэд гадаадад гараад ямар мөнгөөр яаж амьдардаг бол.
Тухайн үед Алт диллерийн хэргийн буруутнаар тодорсон хүмүүсээс хоёр нь ял сонсч тэр нь тэнсэн болсноор хэрэг шувтарчээ. Ямар учиртайг нь мэдэхгүй учраас хардлага сэрдлэг байнга дагуулсаар ирсэн энэ хэргийн нарийн учир одоо ч бүрхэг байна. Яагаад гэвэл тэр үед улсаараа юу ч мэдэхгүй тэнэг байв. Зах зээлийн эдийн засаг гэж мэдэхгүй, луйвар энэ тэр мэдэхгүй. Тэр ч бүү хэл гадаад хэлтэй, хүн тоотой хэдхэн, англи хэлтэй нь бүр цөөн байв. Тэр үеийн гайгүй боловсролтой англи хэлтэй, банк санхүүгийн мэргэжилтэй хэдэн хүн улсынхаа төсвөөр тоглосон л гэцгээдэг. Ямар ч байсан улсаараа гадаад гүйлгээ хийж мэддэггүй байсан баримт бий. Монгол банкны захирал байсан Н.Жаргалсайханыг тэр үед энэ хэрэгтэй холбоотой барьж аваачаад Ганц худагт хийчихсэн байсан. Цахим гүйлгээ энэ тэр огт мэддэггүй хүмүүс яахав дээ. Жаргалсайхан шоронд орохтой зэрэгцээд улсын гадаад гүйлгээ тэр чигтээ зогссон. Аргаа бараад барьж хорьсон Н.Жаргалсайханаа тусгай хамгаалалттай машинаар жигтэйхэн нууж хааж шөнө дөлөөр авчраад гадаад гүйлгээ хийлгэж байсан гэдэг. Тэр үед ийм боловсролтой хүнийг барьж хорилоо гээд нийгмээрээ нэг шуугив даа. Одоо бодоход гүйлгээний нууц кодыг нь авалгүй шоронд хийчихсэн юм шиг байгаа юм. Улс орноороо ийм гэнэн тэнэг байж. Ийм болохоор нь гадны луйварчид манай алтыг луйвардсан биз. Яг л ийм байдлыг нь ашиглахгүй юу. Одоо тэгээд энийгээ эргүүлж авчирч болдоггүй юм уу. Тэр үеийг бодвол монголчууд ухаажсан, боловсролтой болсон, юм үзсэн, гадаад дотоодын нөхцөл байдлыг мэдэхтэйгээ болсон. Ул мөр үлдээдэггүй гэмт хэрэг гэж байдаггүй гэдэг. Ялангуяа эдийн засгийн гэмт хэрэг заавал ул мөрөө үлдээсэн байдаг. Шинэ үеийн залуус энийг яагаад хайж болохгүй гэж. Бид ийм их алт хулгайд алдчихаад зүгээр суух тийм баян орон билүү. Дэлхийд эрдэнэсээ алдаад буцааж олж авч байсан тохиолдол бий. Алга болсон ч байнга эрж хайсаар байдаг эрдэнэс, их хөрөнгө ч бий. Жишээ нь хуван танхим. Хятадад болсон боксёрын буюу нударган зодоончдын бослогын үеэр Хятадын түүхийн дурсгал, үнэт эдлэл, ховор нандин зүйлс гадагшаа гарсан байдаг. Хятадууд тэр үед алдсан эдгээр дурсгалт үнэт зүйлсээ худалдаж авах болон тусгай ажиллагаа явуулан улсдаа авчирсаар байгаа билээ. Египетийн түүхэн дурсгалт, үнэлж баршгүй үнэт зүйлсийг тус улс хөөцөлдөж олж авсаар байгаа. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед германчуудын авсан гэх үнэт зүйслийг одоо ч Франц, Итали, Польш, ОХУ буцаан олж авсаар байна. Энэ үеийн дуулиант нууцын нэг хуван танхимыг олж авах эрэл одоо ч үргэлжилж байна. Пруссын хаанаас Оросын нэгдүгээр Петр хаанд бэлэг болгон өгч байсан хуван танхим дэлхийн хоёрдугаар дайны үед алга болсон билээ. Энэ нь маш нарийн тансаг чимэглэсэн дан хуваар урласан том өрөө. Энэ танхим дайны үед германчуудын олз болсон гэгддэг бөгөөд одоо Кеннисбергт нууцаар хадгалагдсаар байдаг гэж таамагладаг. Оросууд одоо ч энэ үнэт эрдэнэсээ олж авахаар эрэлхийлсээр байна.
Тиймээс Монголоос Лондон хүрсэн гэдэг одоо хаачсан нь мэдэгдэхгүй олон тонн алтыг Монголдоо буцааж авчрах хөдөлгөөн өрнүүлье. Ингэвэл Монголын төрийг бусад улс орон хүндэлдэг болно. Явж явж оффшороос анхаарал татсан шударга бус зүйл бол энэ. Оффшор ч эрх биш хөдөлмөрлөж олсон, тэрнийгээ татвараас нуусан л байдаг юм байгаа биз. Шударга ёсыг сахиулъя гэвэл энэ алга болсон алтаа хайхаас л эхэлье. Эрх баригчид яагаад энийг ярьдаггүй юм. Сонгууль болохоор энэ талаар хаа нэг шуугиан гараад намждаг. Нэг нам нөгөөгөө намнах үедээ л энэ тухай ярьдаг юм. Гэвч ямар ч тодорхой баримтгүйгээр дэмий л хардсан сэрдсэн, муушаасан юм яриад өнгөрдөг. Тэр үедээ нийгмээрээ ардчилал гэдэг нь ингэдэг ёстой юм байна. Энийг муулвал ардчиллыг буцаагаад авчихна л гэж бодож байж. Одоо бол ардчилал гэдэг чинь хууль дүрмээрээ явахыг хэлдэг юм байна гэдгийг ойлгодог болсон. Эх орончид энэ алтыг авчрах дээр нэгдээч.