Хүнсний дэлгүүрүүдэд байгаа иргэдийн өр, зээлийн дэвтрүүд
Цар тахлын дэгдэлтийг хязгаарлах зорилгоор хатуу хөл хориог тогтоосноос хойш дөрөв дэх долоо хоног үргэлжилж байна. Анх хөл хорио тогтооход иргэн бүрд 300 мянган төгрөг олгохоор шийдвэрлэж, уг мөнгөөр сарын турш амьдрах боломжтой хэмээн үзсэн. Тэгвэл нөхцөл байдал ямар байгааг сурвалжлахаар Баянзүрх дүүргийн есдүгээр хороо буюу иргэдийн хэлж заншсанаар Шар хадны эцсийн гэр хорооллыг зорилоо. Хорооны байрнаас урагш байрлах, Шар хадны эцэст үйлчилгээний цэгүүд төвлөрч, иргэдийн хөл хөдөлгөөн үл тасарна. Нэг үйлчилгээний байрыг цагдаагийн хамгаалалтад авч, тэр хавиар 3-4 алба хаагч үүрэг гүйцэтгэж байв.Мөн хорооны байрны урдуур тууз татаж, нэвтрэх боломжгүй болгожээ. Өрхийн эмнэлэг л ажиллаж байгаа аж. Бид хорооноос хойш чиглэж захын гэр хорооллын айлуудыг зорилоо. Хойшоогоо нэлээн бартаа саадтай юм. Уулархаг тул өгсүүр, мөн жалга, хад асга ихтэй аж.Гэвч энэ бүхнийг хүүхдүүд үл анзааран гадаа халтайн тоглоно.
Бидний эхний орсон айл Э-гийнх байв. Уулын энгэр бараадаж, налуу газрыг тэгшилж гэрээ барьсан энэ айл гурван ам бүлтэй. Гэр бүлийн хоёр, хүүгийнхээ хамт амьдардаг. Мөн орон нутгаас нөхрийн найз ирж хөл хорионд орсон тул тэднийд “толгой хоргодож” байгаа аж. Хүү нь сурдаг. Мөн хөл хорионд орсон тул ажилгүй. Эхнэр боловсролын байгууллагад үйлчлэгчийн ажил хийдэг байна. Харин гэрийн эзний хувьд эрхэлсэн ажилгүй. Эрүүл мэндийн байдлаас шалтгаалж ажиллах боломжгүй тухайгаа хэлэв. Тиймээс өрхийн орлого нь эхнэрийн цалингаас бүрддэг байна. Энэ нь ойролцоогоор 300 гаруй мянган төгрөг болдог гэнэ. Уг орлогоос банк бус санхүүгийн байгууллагад 120 мянган төгрөгийн зээл төлдөг. Мөн автобус унааны мөнгөө хасахаар цаана нь 100 гаруй мянган төгрөг үлдэж, хүнсээ залгуулдаг аж. Өөр нэмэлт орлого байхгүй. Хорооноос ямар нэгэн дэмжлэг туслалцаа авдаггүй хэмээн ярилаа. Танайх төрөөс олгосон 300 мянган төгрөгөө авсан уу хэмээн асуухад Э “Мөнгөө авсан. Хүү мөнгөө өөртөө зарцуулсан. Гар утас авна гэхэд нь болохгүй гэж хэлж чадаагүй. Эхнэр бид хоёр 600 мянган төгрөгөөсөө хоол унд базааж, өр зээлээ дараад дууссан” гэв. Хэдийгээр Засгийн газраас хатуу хөл хорионы үед хүнсэнд зарцуулах зорилгоор иргэн бүрд 300 мянган төгрөг олгосон ч ихэнх айл өрөө дарахад зориулжээ. Э-гийн тухайд гурван хүүхэдтэй. Охин нь бэр болоод явсан. Харин дунд хүү нь хэдэн жилийн өмнө золгүй тохиолдлоор нас барсан аж. Тухайн үед оршуулгын зардал мөнгө байхгүй тул танилаасаа 3 сая төгрөг зээлж, ажил явдлыг гүйцэтгэсэн байна. Одоо энэ зээлээ төлдөг. Саяхан авсан 300 мянган төгрөгийнхөө ихэнхийг уг зээлэнд явуулжээ.
Гэрийн эзний хувьд нас 60 дөхөж яваа. Тэтгэвэрт гарах болоогүй. Ажил хийе гэхээр бас болдоггүй гэнэ. Зүрх судасны өвчтэй, даралт байнга хэлбэлздэг байна. Өчигдөр хороо орж вакцинжуулалтад хамрагдах хүсэлт гаргасан ч даралтыг нь үзээд эрсдэлтэй хэмээн буцаажээ. Э “Бие муутай, архаг хууч өвчтэй боловч амьдралаа авч яваа мань мэтийн хүмүүсийн хувьд энэ хөл хорио тун хүнд тусч байна. Одоо вакцин хийлгэсэн хүн гадуур зорчиж, ажил амьдралаа залгуулж болно гэж яриад байгаа. Хэрэв вакцин хийлгээгүй бол халдвар тараана гээд гадуурхах, шахах шинжтэй. Гэтэл би вакцинд хамрагдаад ажил төрөлд орж амьдралаа залгуулаад явъя гэхээр даралт тогтворгүй хүнд хийхгүй гэж байна. Вакцин хийлгэж чадахгүй бол эхнэрийн гарыг хэдий болтол харах вэ” хэмээн ярив.
Тэрбээр хөл хорио дуусахад Баянзүрх дүүргийн хогийн цэг болох Цагаан овоо руу явж ажиллах төлөвлөгөөтэй байгаа тухайгаа хэлэв. Уул даваад шулуухан алхвал нэг км гаруй гэнэ. Харин тойрч явбал 4-5 км болдог байна. Шулуухан алхаад орчихъё гэхээр зүрх судасны өвчнөөс болж өгсүүр газар явж чадахгүй байгаа аж. Тойроод алхана гэхээр цагдаа нар явуулахгүй тул гэрийн мухар сахихаас өөр аргагүй байна хэмээв. Өглөө эртлэн гарч, Цагаан овооны хогийн цэгээс түүхий эд цуглуулж тушаахад өдөрт 20 гаруй мянган төгрөгийн орлого олдог байна. “Хүүгээ яваад түүхий эд цуглуул гэхээр дургүйцдэг. Арга ч үгүй биз. Залуу хүүхэд хогон дунд ажиллахаас ичнэ. Хөл хорио дуусчихвал хүү маань бага сага ажил хийгээд нэмэртэй” хэмээн ярив. Тэдний хөргөгчийг үзлээ. Хүнс гээд байх зүйл алга. Өмнө нь авсан махнаас үлдсэн өөх, гэдэс дотор зэрэгхэн байв. Махны үнэ өссөн тул хуурай идэх зүйлээр ихэвчлэн болгож байгаа гэлээ.
Бид цааш хөдлөв. Замд аль хэдийнэ хэрэглээнээс хасагдсан хэмээн бодож явсан excel,elentra загварын хуучны автомашин хад асгатай бартаан дунд сэгсчин зүтгэнэ. Сонирхолтой санагдав. Уруудах үед тэтгэврийн хөгшин Ж-тэй тааралдлаа. Тэрбээр банкны карт нь гарсан тул түүнийгээ авахаар төв рүү бууж яваа аж. Хорооны ажилд сайн дураараа оролцож, судалгаа авах зэргээр энэ хавиар байнга хэсдэг тул иргэдийн ахуй амьдралыг сайн мэднэ гэсээр хэсэг зуур хуучлав. Иргэдийн хувьд худагнаас ус авах үед өөр хоорондоо мэдээлэл солилцох нь түгээмэл байдаг аж. Иргэн Ж “Ер нь хөл хориог сунгаснаас хойш амьдрал улам хүнд боллоо. Хүмүүстэй уулзахад арга тасарч эхэллээ гэж ярьж байна. Энэ нь ч үнэн. Хамгийн гол нь манай захын гэр хорооллоор төрийн албан хаагчид байхгүй. Би энэ хавийн айлуудыг сайн мэднэ. Төрийн албанд ажилладаг хүн бараг байхгүй дээ. Бүгд л хувиараа юм хийж, эсвэл хувийн байгууллагад ажиллаж байна. Гэтэл хөл хорио гээд бүх үйл ажиллагааг нь зогсоочихсон. Ингэхээр ажилгүй нам суучихаж байгаа юм. Олон хүүхэдтэй айл харьцангуй гайгүй. Бусад нь ажил, орлогогүй тун хүнд байна. Бас нэг зүйл нь гэр хорооллын 45-аас дээш насныхны эрүүл мэнд муу шүү. Амьдарч байгаа орчин нөхцөл, утаа униараас ч болдог байх. Нөгөө талаар эрүүл мэнддээ анхаарал халамж тавьдаггүй, хэнэггүй байдал ч нөлөөлж байгаа биз. Эндээс болоод вакцин хийлгэж болохгүй байна гэсэн иргэн олон байгаа. Архаг хууч өвчтэй бол эрүүл мэндэд нь сөрөг нөлөө үзүүлчихнэ гэж эмч нар болгоомжилж байгаа нь аргагүй байх. Гэхдээ вакцин хийлгэж чадахгүй бол эрсдэлээс өөрийгөө болон гэр бүлээ хэрхэн хамгаалж, цаашид ажиллаж хөдөлмөрлөх вэ” хэмээн ярьсан юм. Түүний 300 мянган төгрөг хувьцааны дансанд нь оржээ. Уг дансан дээр банкны картгүй байсан тул захиалсан байна. Карт нь гарсан. Тиймээс картаа авч, 300 мянган төгрөгөө авахаар яаран яваа нь энэ байв. Тус хорооны иргэдийн 15 хувь нь иймэрхүү шалтгаанаар 300 мянган төгрөгөө аваагүй байгааг хэлэв.
Бид тэр хавийн хоёр ч дэлгүүрээр орсон юм. Иргэн Б найман нэрийн хүнсний дэлгүүр ажиллуулдаг. Тухайн хэсэгтээ хамгийн олон үйлчлүүлэгчтэй гэв. Түүнчлэн ааш зан сайтай тул зээл тавихад амар байдаг бололтой.Хүмүүс зээл хэр их тавьж байна вэ гэсэн асуултад Б “Зээл тавих нь байнгын үзэгдэл шүү дээ. Яах ч аргагүй болчихлоо, хүүхдүүд өлсөөд болдоггүй гэж хэлээд ороод ирэхэд зээлэхээс өөр аргагүй байдаг” хэмээн ярив. Тэрбээр том цаасан дээр зээл тавьсан хүмүүсийн нэрсийг утасны дугаартай нь бичжээ. “Дэлгүүрүүд ихэвчлэн зузаан дэвтэр дээр өр зээлийг бичдэг. Би тэгэх дургүй. Зээлийн хар дэвтэр дээр хүний нэр мөнхрөөд яваад байх муухай шүү дээ. Тиймээс том цаасан дээр тэмдэглэл хийгээд дор бүр нь устгаад яваад байдаг” гэв. Түүний үзүүлсэн цаасан дээр хөл хорио тогтоосноос хойш өр тавьсан жагсаалтууд байгаа аж. Дунджаар 150 шахам зээлийн бүртгэлийн мэдээлэл байгаа гэв. 300 мянган төгрөг олгож эхлэхэд ихэнх зээлүүд дарагдсан байна. Харин хөл хорио сунгасны дараагаар шинээр зээл авах иргэд нэмэгджээ. Б “300 мянган төгрөгийг зөвхөн хүнсэндээ зарцуулна гэж байхгүй. Мэдээж хүмүүсийн ухамсраас шалтгаалж архи дарс авах нь бий. Нөгөө талаас уг мөнгөний ихэнх нь өрөнд явж байгаа. Манай дэлгүүр л гэхэд хүмүүст 300 мянган төгрөг олгосны дараа бүх өрөө хурааж авсан. Ингээд үлдсэн мөнгөөрөө хүмүүс хоол хүнсээ базаагаад дуусч байгаа юм” хэмээн ярилаа. Тус өдөр хүүхдийн мөнгө олгож байсан учир дэлгүүрээс зээл тавихаар орж ирсэн иргэн одоогоор алга хэмээв. Энд нэг олзуурхууштай нь хүнсний компаниудын түгээлтийн жолооч нар нийлж тэр хавийн эмзэг бүлгийн айл өрхүүдэд тусламж дэмжлэг өгдөг байна. Саяхан л гэхэд таван айлд гурилан бүтээгдэхүүн хандивлажээ. Үүнд “Суман гүн”, “Лавай трейд” зэрэг компанийн нэрийг дурдаж, олон түмэнд их буян болж байна хэмээсэн юм.
Дэлгүүрт хэсэг саатах үед нэгэн эмэгтэй хоёр уут боорцог, нэг кг-ын савлагаатай гурилаас гурван ширхэгийг зээлээр аваад гарав. Түүний араас очиж товчхон ярилцахыг хүсэхэд санаа зовсон байдал нүүрэнд нь илт тодорч байна лээ.Ам бүл зургуулаа. Гурван хүүхэд, өндөр настай аав, ээжийн хамт амьдардаг байна. Аав, ээж нь асаргаа шаарддаг. Төрөөс олгох халамж, хөнгөлөлт, тэтгэвэр нь эм тарианд яваад дуусдаг аж. Хүүхдийн мөнгө орж ирдэг ч хаанаа ч хүрдэггүй байна. Хотын төвд нэгэн компанид үйлчлэгчийн ажилтай ч хөл хорионоос болж ихэнх хүн гэрээсээ ажиллаж байгаа тул түүнийг ажлаас нь чөлөөлжээ. Хөл хорио дуусахад яаралтай ажил олж хийх хэрэгтэй байгааг хэлсэн юм. Төрөөс танай гэр бүлд 1.8 сая төгрөг олгожээ. Энэ мөнгөө яасан бэ гэхэд “Манайх хашааны зээлтэй. Сүүлийн саруудад зээл нь хуримтлагдаад, байнга нэхэж байсан. Тэнд сая төгрөгийг нь өгсөн. Үлдсэнээр нь хүнсээ базааж, хүүхдүүддээ хэрэгцээт зүйлийг нь авч өгөөд, эм тарианд үлдсэнийг нь тушаагаад дууссан. Мэдээж төрөөс өгч байгаа хайр хишгийг голж болохгүй. Гэхдээ амьдралын өртөг маш өндөр болсон. Үүнийг дээдсүүд сайн мэддэггүй юм шиг. Мах кг нь 13000 төгрөг. Боорцог гэхэд л 4000 төгрөгөөс дээш байна. 100 мянган төгрөг их юм шиг боловч дэлгүүр ороод гарахад ганц тор л болно” хэмээв. Тэндээс доош уруудаж, зэргэлдээ дэлгүүр орлоо. Тус дэлгүүрийн тухайд зээл огт өгдөггүй аж. Өмнө нь зээл өгөөд 2-3 сая төгрөгийн алдагдалд орсон тул одоо хэнд ч зээл олгодоггүй гэв.
Иргэдийн нөхцөл байдал сайнгүй байна. Бид доош уруудаж, сурвалжлага эхэлсэн цэг буюу Шар хадны эцэст очиход хүмүүсийн хөл хөдөлгөөн их байв. Хүүхдийн мөнгө олгох өдөр хөл хөдөлгөөн ийн ихэсдэг байна. Хорооны өмнөх талбай жирийн өдрүүдэд такси эрхлэгчдийн унаагаар дүүрдэг байсан бол одоо эл хуль. Гэр хорооллоор сурвалжлага бэлтгэж явахад иргэд цар тахлаас илүүтэй хэрхэн амь зуух вэ гэдэгт хамаг анхаарлаа хандуулж байгаа нь анзаарагдаж байсан юм. Орсон айлд гар ариутгах шингэн байхгүй. Зарим нь ханиад хүрсэн юм хэмээн ханиалгана.
Г.БАТ