Хэрэглээний сэтгэл судлалын үндэсний төвийн сэтгэл судлаач А.Тайванжаргалтай ярилцлаа.
Хэрэглээний Сэтгэл Судлалын Хүрээлэнгийн сэтгэл судлаач А.Тайванжаргалтай ярилцлаа.
-Ковидын өмнөх ба дараах үеийн хүмүүсийн сэтгэл зүйд судалгаа хийсэн үү?
-Хүмүүсийн сэтгэцийн эрүүл мэнд, сэтгэл зүйн байдлын талаар Монгол Улсад улсын хэмжээний томоохон судалгаа, мэдээллийг гаргадаг Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төв байдаг. Ковидын үед сэтгэл зүйн байгууллагууд өөо өөрсдийн ажиглалт, судалгааны үр дүнг мөн гаргаж байсан. Ковидын үеийн хөл хорионд хүмүүс нэлээн удаан хугацааг өнгөрүүллээ. Энэ үеэр хүмүүсийн ажил амьдралд маш том өөрчлөлтүүд гарсан. Үүнтэй холбоотой сэтгэл зүйн янз бүрийн өөрчлөлтүүд ч гарах болсон. Давуу талууд ч байна, мөн сөрөг буюу хүмүүсийн сэтгэл зүйд стресс түгшүүр болох зүйлүүд ч ажиглагдаж байсан.
-Ихэнх тохиолдолд гэр бүлүүд ямар шалтгаанаар танайд хандаж байв?
-Өмнө нь хүүхдүүд өдөр бүр найзуудтайгаа уулзаж тоглодог байсан бол ковидын үед тэр харилцаа нь онлайн руу шилжсэн. Хүүхэд найз нөхөдтэйгөө харилцаж, нийгмийн харилцаанд орж байна гэдэг нь сэтгэл зүйн гол хэрэгцээг нь дэмжиж, хангаж өгдөг. Гэтэл энэ хэрэгцээнд нь өөрчлөлт орж эхлэхэд хүүхдүүд өөрсдийгөө илэрхийлэх тал дээр асуудал үүсэх байдал ажиглагдсан. Мөн гэртээ удаан хугацаанд байснаар хүүхдүүдийн телевиз, компьютерийн хэрэглээ нэмэгдэх байдал ажиглагдаж байна. Үүнээсээ болоод цөөн тохиолдолд мэдрэлийн ядаргаанд орох, гэр бүлийнхэнтэйгээ ойлголцохгүй байх зэрэг асуудлууд гарч ирсэн.
-Насанд хүрэгчдийн хувьд ямар өөрчлөлтүүд ажиглагдав?
-Өглөө ажилдаа яваад орой ирэх гэх мэтээр өмнө нь хүмүүсийн өдөр тутмын хэмнэл нь баланстай байсан бол гэртээ удаан хугацаанд байгаад ирэхээр энэ баланс нь алдагдаж эхэлсэн. Нэг бол ажилдаа хэт их төвлөрч компьютерийн ард удаан суух, эсвэл гэрийнхээ ажилд илүү цаг зарцуулах зэрэг тэнцвэр алдагдах нөхцөл байдал үүссэн. Хүмүүс гэртээ удаан байснаар сайн тал нь гэр бүлийнхэнтэйгээ ойр дотно болж, өмнөхөөсөө илүү цаг зарцуулах төлөвтэй болсон. Харин эсрэгээрээ сөрөг тал нь хөл хориотой холбоотой урт удаан хугацаанд үргэлжилсэн стресс, ковид хэзээ дуусах бол гэсэн сандрал, түгшүүр зэрэг нь хүмүүст тодорхойгүй мэдрэмжийг бий болгож байна.
-Энгийн амьдралд шилжих процесс руу ороход бас хүмүүсийн сэтгэл зүйд өөрчлөлт гарах байх. Энэ талаар хүмүүс хэр хандаж байна вэ?
-Сэтгэл зүйн салбарт болон бусад ажил мэргэжлийн салбарт ч маш том өөрчлөлтүүд ажиглагдсан. Үйл ажиллагаа, өдөр тутамд хийдэг байсан зүйлүүд дээр нэлээд өөрчлөлттэй байлаа. Тэгэхээр хүмүүс нэг нөхцөл байдлаас нөгөө рүү шилжихдээ хоорондын ялгаатай байдлаас болоод дасан зохицох чадвар өөр өөр байдаг. Жишээ нь, хүмүүсийн зан төлвийн талаар бид түргэн уурладаг, тайван хүн гэж ярьдагтай адил хүн бүрт өөр өөрийн гэсэн онцлог бий. Үүнтэй адил шинэ нөхцөл байдалд дасан зохицох байдал нь хүмүүсийн хувьд харилцан адилгүй. Энэ нь хүнийг сайн муу гэж хэлж байгаа тодорхойлолт биш бөгөөд илүүтэй тухайн хувийн хүний онцлог. Дээрээс нь техник технологийн хөгжлийг бид маш хурдтай ашиглах хэрэгцээ шаардлага үүсч байна. Гэтэл үүн дээр тухайн хүний өмнө нь ажиллаж байсан ажлын туршлага ямар байсан, тэр хүний нас, мэргэжлийн онцлог гээд шинэ нөхцөл байдалд дасан зохицохтой холбоотой асуудлууд тулгарна. Мөн дээрээс нь ковидын үеийн сэтгэл зүйн байдал нь дан ганц хувь хүний асуудал гэхээсээ илүүтэй нийгмийн сэтгэл зүйн асуудал болж байна. Хүмүүс мэдээлэлд шүүлтүүртэй хандах, ямар мэдээлэлд итгэх, ямар мэдээллийг худал гээд орхих хэрэгтэйг ялгаж сурах гэх мэт. Мөн олны танил хүмүүсийг ямар үзэл хандлагатай байгаагаас хамаараад бусад хүмүүсийн сэтгэл зүй ямар байх, мэдээллийг хэрхэн хүлээж авахад шууд утгаараа нөлөөлөх нэг хэлбэр болоод байна. Хувь хүмүүсийн хандаж байгаа шалтгаан нь нийгмийн сэтгэл зүй ямар байгаагаас хамааралтай байх тал бий. Жишээ нь, анх хөл хориог эхэлнэ гэж зарлахад иргэд хүнсний зүйлийг маш ихээр нь авч нөөцөлснөөс үүдэн хүнсний дэлгүүрүүд бараа бүтээгдэхүүний хомсдолд орох байдалд хүрч байсан. Гэтэл үнэндээ будаа гурилны хомсдолд ороод байсан уу гэвэл үгүй. Үүнээс харахад бусдыг даган дуурайх гэдэг зүйл мөн байдаг.
-Даган дуурайх үзэгдэл сүүлийн үед өсвөр насныханд их ажиглагдах боллоо. Эцэг, эх үр хүүхдийнхээ хажууд ёс бус үйлдэл гаргадаг болохоор хүүхдүүд түүнийг нь даган дуурайгаад байна уу?
-Сүүлийн үед хүмүүсийн санааг зовоох болсон нэг асуудал энэ байгаад байна л даа. Өсвөр насны хүүхэдтэй гэр бүл бүхэнд хүүхдийнхээ хүмүүжил төлөвшил, ирээдүйтэй холбоотой санаа зовинолууд байгаа. Манай хүүхэд ирээдүйд ямар хүн болох бол, ямар мэргэжил эзэмших бол гэх мэт. “Хүүхэд бол эцэг эхийнхээ толь” гэж үг бий. Сэтгэл судлалын салбарт “Бобо хүүхэлдэйн туршилт” гэж алдартай туршилт байдаг. Нэг хүүхэлдэйтэй насанд хүрсэн хүн түрэмгий харилцаа үүсгэн дараа нь тэр хүүхэлдэйгээ нэг өрөөнд байлгаад хүүхэд хэрхэн харьцаж байна, ямар үг хэллэг хэлж байна гэдгийг туршдаг. Гэтэл насанд хүрэгчдийн хэлсэн үг, хийсэн үйлдлийг яг даган дуурайдаг. Эцэг эхийн хараа хяналтгүйгээр маш олон контентыг хүүхэд үзэж байгаа. Дан ганц түрэмгийлэл гэхээс гадна насанд хүрэгчдийн хувьд амьдралын туршлага арвин, юмыг харах өнцөг, тухайн зүйлд хийж байгаа хариу үйлдлийг хүүхэд мөн суралцаж байгаа. Хүмүүс хүүхдээ яаж ном уншиж сургах вэ гэж их асуудаг. Аав ээжүүд өөрсдөө өдөр тутам хүүхдийнхээ хажууд ном уншдаг байвал энэ бий болгох боломжтой дадал.
-Хүүхэд нийгмийн хэрэгцээгээ гэр бүлээсээ авч чадахгүй болохоор өөр аргаар илэрхийлдэг гэсэн. Тэр үед нь эцэг эхчүүд хүүхэдтэйгээ яаж харьцах ёстой вэ?
-Хүүхдийн насны онцлогоос шалтгаалан сэтгэл зүйн хэрэгцээнүүд өөр өөрөөр ажиглагддаг. Бага насны хүүхдийн хувьд “Би, би” гэх нь их. Тэр нь өөрийнхөө би концепци, үнэ цэнэ, би хүмүүст хэрэгтэй юм байна гэдгээ мэдрэх үе байдаг. Энэ үедээ гэр бүлдээ тусалмаар байдаг. Би юу хийж чадах вэ, юу хийвэл сонирхолтой юм бэ, үүнийг хийх нь хэцүү байсан ч дараа нь хийж болохоор юм байна гэдгээ таних гэж байгаа үе. Энэ үед нь аль болох гэр бүлд болж байгаа өдөр тутамд хийдэг хоол хийх, гэрээ цэвэрлэх зэрэгт хүүхдээ хүслээр нь оролцуулахын хэрээр тухайн зүйлийг сонирхож байгаа хэрэгцээ нь хангагдаж байгаа хэлбэр. Хүүхдийн хувьд яагаад гэдгээ мэдэхгүй болохгүй гэдэг шаардлагыг их тавиад байхаар төөрөгдөлд орж эхэлдэг. Яагаад би болохгүй юм бол. Намайг чадахгүй гэж байгаа юм болов уу, эсвэл хүүхдүүд ийм юманд оролцох хэрэггүй зүгээр сууж байх ёстой юм болов уу гэсэн төөрөгдөлд ордог. Тэгээд хүүхэд сургуульд орно. Нас нэмэх тусам хүрээллийн хүмүүс нь нэмэгдээд олон болоод эхлэхээр өөрийгөө бусдад илэрхийлэх, ойлгуулах хэрэгцээгээ харилцаанаасаа авч эхэл