Улсын Их хурлын сонгуулийн тухай хууль болоод Ерөнхийлөгчийн, мөн аймаг, орон нутгийн сонгуулийн тухай хууль, дээрээс нь сонгуультай холбоотой бүх л хуульд ард түмнийг сонгуультай байлгахгүйн төлөөх заалтууд тэр чигтээ орсон. Үндсэндээ сонгууль гэдэг зүйлийг энгийн иргэдийн дунд байхгүй болгож, дарга сайдууд, эрх баригчид ээлж дараалан төрийн сэнтийд заларч байх тийм л хууль, эрх зүйн зарчим манайд үйлчилж байна. Үндсэн хуульд Монгол Улсын иргэн сонгох, сонгогдох эрхтэй гэж заасан. Гэтэл Үндсэн хуулиар олгогдсон энэхүү гол заалт сонгуулийн тухай болон бусад хуулиудын хүрээнд үйлчилгээ нь зогсчихоод байна. УИХын сонгуульд иргэн нэр дэвшихэд хуулийн маш олон саад бэрхшээлтэй тулгарч байна.
Хамгийн наад зах нь 25 нас хүрсэн иргэн нэр дэвших эрхтэй гэдэг. Яг хуулин дээр тухайн иргэний төрсөн он сар, өдрөөс тоолоход сонгуулийн санал авах өдөр буюу түүнээс өмнө тухайн иргэн насанд хүрсэн байх ёстой гэж заасан. Төрсөн оноороо 25 нас хүрсэн ч сонгууль болох өдрөөс ганцхан хоногийн дараа төрсөн байхад нас хүрээгүй гэх шалтгаанаар нэр дэвших боломжгүй. Мэдээж авлига албан тушаалын гэмт хэрэг үйлдсэн нь шүүхээр тогтоогдсон, мөн ял эдэлж байгаа бол нэр дэвших эрхгүй. Үүнээс гадна банк бусад хуулийн этгээд, иргэнд шүүх болон арбитрын шийдвэрээр тогтоогдсон төлбөл зохих зээл, барьцаа болон батлан даалтын өр төлбөргүй байх, татварын хугацаа хэтэрсэн өр төлбөргүй байх, аль нэг компанийн 51, түүнээс дээш хувийн хувьцаа эзэмшдэг бол тухайн компани нь татварын хугацаа хэтэрсэн өргүй байх зэрэг хуулийн нарийн заалттай.
Энэ бол ардчилсан улс оронд арай дэндсэн хуулийн заалтууд. Зээл авах бол гэмт хэрэг биш. Гэтэл өр зээлтэй байх, түүнээ төлөөгүй байх гэх шалтгаанаараа Үндсэн хуулиар олгогдсон сонгогдох эрхийг нь хааж бооно гэдэг байж боломгүй. Үндсэндээ банкинд гэрийнхээ тог цахилгааны мөнгийг төлж чадаагүй бол, мобиком юм уу, юнителд утасныхаа төлбөрийг төлж амжаагүй тохиолдол тухайн иргэн нэр дэвших эрхгүй болж байх жишээний.
Тэгвэл ардчилал эрх чөлөөний бэлгэдэл дэлхийн жишиг орон гэгддэг АНУ гэхэд төрийн тэргүүнээ сонгох сонгуульд нэр дэвшигчид ердөө гуравхан шаардлага тавьдаг. АНУ-д төрсөн байх ёстой, Үндсэн хуулийн дагуу 35аас дээш настай байх ёстой. 14өөс доошгүй жил Америкт оршин суусан, тус улсын иргэн байх ёстой гэдэг гуравхан шаардлага. Ардчиллын бэлгэ тэмдэг болсон АНУ иргэнийхээ сонгох сонгогдох эрхийг ингэж нээлттэйгээр, ямар нэгэн дарамт хуулийн хатуу чанга заалтгүйгээр хангаж өгдөг.
Монголд сонгуульд нэрээ дэвшүүлнэ гэдэг ийм төвөгтэй, дарамттай байдаг бол иргэн хүний сонгох эрхэд мөн бүдүүлгээр ханддаг. Илүү хүн дугуйлбал саналын хуудас нь хүчингүй. Дутуу хүн дугуйлбал бас хүчингүй. Тухайн тойрогт нэр дэвшин өрсөлдсөн 100 гаруй хүнээс 9 хүнийг дугуйллаа гэж бодъё. Санамсаргүйгээр 10ыг юм уу, эсвэл нэгээр дутуу, наймыг нь дугуйлсан тохиолдолд таны санал хүчингүйд тооцогдоно. Мөн саналын хуудсанд хийсэн тэмдэглэгээг бусдад харуулах, зориулалтын бус үзгээр бичсэн бол бас л хүчингүй. Сонгогч саналаа өгөх үед сонгогчийн дэргэд өөр хүн байхыг хориглох, тойрогт ногдсон мандат, нам эвслийн санал тэмдэглэх хэсэгт нэгээс илүү нам эвсэл тэмдэглэсэн бол саналын хуудсыг хүчингүйд тооцох гээд дандаа л болохгүй гэсэн заалтуудтай. Дээрээс нь зууванг цэвэрхэн будсангүй, зураасаас нь гадагш гаргалаа, эс бөгөөс өөр өнгийн балаар будлаа гээд бөөн дарамт.
Яг үнэндээ бол иргэдийн саналаа өгөх, сонгох эрхээ эдлэх энэ процесс хуулийн асар дарамт, бусдын хараа хяналт, айдас хүйдэс дунд явдаг. Мөн иргэдийг боловсрол, мэдлэгээр нь ялгаварлан гадуурхах мэт эвгүй заалтууд бий. Тухайлбал, боловсролын түвшнээс шалтгаалан саналаа биечлэн өгөх чадваргүй сонгогч өөрийн итгэмжилсэн… гээд заачихсан байх жишээний. Мөн эрүүл мэндийн байдал, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний өмнөөс итгэмжилсэн иргэн хоёроос дээш сонгогчид туслалцаа үзүүлэхийг хориглосон. Нэг гэрт дөрвүүлээ байлаа гэхэд нас өндөр болсон эмээ өвөө, бие муутай ханийнхаа өмнөөс буюу нэг гэрийнхээ гурван хүний өмнөөс нэг хүн саналаа өгөх эрхгүй болж байгаа юм.
Энэ бүхэн ард түмнийг сонгууль өгүүлэхгүй гэсэн эрх баригч, хууль тогтоогчдын алсын бодлого юм шиг санагдах юм. Дээрээс нь нэр дэвшигчийг таниулахгүйн төлөө бүх хуулийн заалт үйлчилнэ. Орой 22 цагаас хойш өглөөний найман цаг хүртэлх хугацаанд чанга яригчаар ярихыг, хуульд заасны дагуу тогтоосон байршлаас өөр газарт зурагт самбар байршуулахыг, бизнесийн зорилгоор байнга ашиглагддаг сурталчилгааны самбар, дэлгэц ашиглахыг хатуу хорьсон. Үндсэндээ хуулиар зааж өгсөн тодорхой байршилд А4ийн хэмжээтэй зурагт хуудсаа байршуулж, өглөөний 8аас оройн 22 цагийн хооронд өөрийгөө сонгогч олонд хальтхан танилцуулна. Сонгууль эрхэлсэн байгууллагын ажилтан, нэр дэвшигч болон түүний менежер, шадар туслагч, ухуулагчаас бусад этгээд сонгуулийн сурталчилгаа хийхийг хориглоно гэж байгаа. Телевизийн цагийг нарийн тогтоосон учир шинэ нэр дэвшигч телевизээр гарч сонгогч олонд танигдана гэсэн ойлголт бараг байхгүй.
Энэ мэт дандаа хориглосон заалтуудтай. Арай л нэр дэвшигч сонгогчидтойгоо уулзаж болохгүй гэж заачихаагүй, бусдыг нь бараг хориглочихсон. Дээрээс нь улс төрийн шинэ хүчин, шинэ нэр дэвшигчдэд тойргийнхоо сонгогчдод өөрийгөө болон нам эвслээ танилцуулах боломж байхгүй. Сонгуулийн сурталчилгаа ердөө 14-хөн хоног. Жишээ нь, энэ 14 хоногт Монголын баруун хязгаарыг Увс, Ховд, Говь-Алтай, Завхан дөрвөн аймгийн 80 сумын газар нутгийг туулах боломжгүй. Ийм л байж боломгүй зүйлийг эрх баригчид хуульд тусгаж, монголчуудаар даажигнаж доог тохуу хийж байна. Тэд өөрсдөө онгоцоор явж, бусад нь машинаар яваад бензин шатахуун нь хүрэхгүй зогсож байна. Баруун аймагт бие даан нэр дэвшсэн залуу нэгэнт би бүх нутгийг туулж чадахгүй юм чинь яахав дээ гээд унадаг дугуйтай хотоос хөдөлж байх жишээний.
Мөн бие даан нэр дэвшигч 801ээс доошгүй тооны сонгогчдын гарын үсгийг зуруулна. Гарын үсэг зуруулах процесст нэг л алдаа гарсан бол нэр дэвшигчийг бүртгэхгүй. Мөн сонгуулийн жил эхэлснээс хойш бусдын нэр төр, алдар хүндийг гутаан доромжилсон худал мэдээллийг нийтэд дэлгэсэн, ийм агуулга бүхий мэдээллийг хэвлэмэл материалын хэлбэрээр болон олон нийтийн сүлжээгээр тараасан нь шүүхээр тогтоогдсон бол нэр дэвшигчийг бүртгэхгүй олон заалт хоригууд бий. Энэ бүхнээс төвөгшөөгөөд иргэн нэр дэвших эрхээ эдэлж чаддаггүй. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд бас л ард түмнээ хяхаж хавчсан, ад үзсэн муйхар заалт байдаг. Парламентад суудалтай нам Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хүнээ дэвшүүлэх эрхтэй гэх заалт. Тэгвэл Исламын шашинтай Иран улс гэхэд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд сая нийт 80 хүн нэр дэвшсэн. 2013 онд 686 хүн дэвшиж байсан түүхтэй. Яг үүн шиг Монголд хүссэн бүхэн Ерөнхийлөгчид нэрээ дэвшүүлэх эрхтэй баймаар байна.
Нэр дэвшигчдийг олонд таниулж өгөх гол хэрэгсэл хэвлэл мэдээллийг сонгуулийн хуулиар ёстой “амийг чангаасан”. Олон нийтийн радио телевизээс бусад радио телевиз сонгуулийн сурталчилгааны нэвтрүүлэг нэвтрүүлэх бол Харилцаа холбооны зохицуулах хороонд санал авах өдрөөс хойш 30аас доошгүй хоногийн өмнө бүртгүүлнэ. Хуульд заасны дагуу бүртгүүлсэн радио телевиз сурталчилгаа явуулах эрхтэй, бүртгүүлээгүй бол хориотой. Хэрвээ үүнийг зөрчсөн тохиолдолд тухайн телевиз радиогийн зөвшөөрлийг Харилцаа холбооны зохицуулах хороо хүчингүй болгоно. Цахим орчин мөн ялгаагүй. Албан мэдэгдлийн дагуу зөвшөөрөл авна. Аваагүй тохиолдолд цахимыг хаах, хязгаарлана. Хяналт тавих журмыг цагдаагийн төв байгууллага болон Харилцаа холбооны зохицуулах хорооны саналыг үндэслэн СЕХ хамтран баталж мөрдүүлнэ гэсэн заалттай.
Монголын хэвлэлийг ингэж хаасан хэрнээ гадаадын хэвлэл болох Фэйсбүүк, твиттерт манай эрх баригчид мөнгөө төлөөд сурталчилгаагаа нээлттэй явуулж байгаа.
Мөн Сонгуулийн тухай хуульд хүний үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг ноцтой зөрчиж боомилсон заалт бий. Энэ нь санал авах өдрөөс 24 цагийн өмнө сонгуулийн сурталчилгаа зогсоно. Энэ хугацаанд нэр дэвшигч, тэдний багийн хэн ч үг хэлж, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхгүй гэх заалт. Ардчилсан Монгол Улсад 24 цаг байтугай 24 секундэд ч хүний үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг хааж боох ёсгүй. Тиймээс эдгээр хуулийн заалтууд бол монголчуудыг яаж сонгуульгүй байлгах вэ, яавал төрд шинэ хүн гаргахгүй байлгах вэ, яавал монголчуудыг ядуу хоосон гуйлгачин хэвээр нь байлгах вэ гэсэн эрх баригчдын бодлого гэдгийг дахин хэлэх байна. Шинээр байгуулагдах парламент хамгийн түрүүнд сонгуулийн тухай хуулиудын эдгээр заалтуудыг засч боловсруулж, ард түмнийхээ сонгох, сонгогдох эрхийг нь бусад орны жишгийн дагуу эдлүүлэх хэрэгтэй байна. Тэгж байж улс төрд шинэ цус сэлбэж, улс орны хувь заяанд эргэлт ирнэ.
Д.Батболд