Улаанбаатар-Замын Үүдийг холбосон төмөр замыг 1955 онд барьсан бөгөөд галт тэрэгний хөдөлгөөнийг чөлөөтэй байлгах, ослоос урьдчилан сэргийлэхийнтулд хоёр талаар нь өргөст тор босгожээ. Үүний улмаас зүүнээс баруун тийш чиглэсэн цагаан зээрийн нүүдэл зогсож, Монгол орны баруун хэсгийн цагаан зээрийн популяци тархац нутгийнхаа ихэнх хэсэгт устсан гэж судалгаанд дурджээ.
Төмөр замын өргөст тор нь дэлхийд ховордсон хулан, хар сүүлт, цагаан зээр, аргаль хонины шилжилт хөдөлгөөнийг хязгаарладаг байна. Түүнчлэн авто болон төмөр замаар зэрлэг амьтны нүүдэл, шилжилтийг чөлөөтэй нэвтрүүлэх бодлого Монгол Улсад байхгүйн улмаас шинээр барих авто болон төмөр замд зэрлэг амьтанд зориулсан гарц, гарам төлөвлөх боломжгүй байв.
Тэгвэл манай улс Азийн орнуудаас анх удаа “Уулархаг нутгийн зам, замын байгууламжийн нүүдлийн зэрлэг амьтдад зориулсан гарц, Ерөнхий шаардлага MNS 6735:2018” болон “Тал хээр, говь цөлийн бүсийн авто болон төмөр зам дагуу зэрлэг амьтдад зориулсан гарц” MNS 6515:2015 стандартыг баталсан. Үүнийг хэрэгжүүлснээр дэлхийд ховор хулан, хар сүүлт, цагаан зээр, аргаль, янгир, монгол бөхөн зэрэг амьтдын нүүдлийн замд саад учруулахгүй байх боломж бүрдэж буй юм.
Зэрлэг амьтдад зориулсан гарц, гармын стандартын хэрэгжилт ба өнөөгийн байдал
Стандартын хэрэгжилт ямар байгааг холбогдох эх сурвалжуудаас тодрууллаа.
ЗТХЯ-ны Төмөр зам, далайн тээврийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын газрын харилцаа байгаль орчны асуудал хариуцсан мэргэжилтэн Б.Батзориг:
Стандартын дагуу гурван төрлийн буюу гүүрэн, нүхэн, нэг түвшний гарц, гармыг байгуулах ёстой. Манай улс одоогоор гүүрэн гарц нэгийг ч хийгээгүй байна. Үүнд 3-4 тэрбум төгрөг шаардлагатайг нарийвчилсан зургаар гаргасан. Тиймээс санхүүжилтийг шийдэх боломжуудыг судалж байна.
Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн 416 км замд нэг түвшний 12 гарц болон нүхэн гарц байгуулсан. Таван толгой-Гашуун сухайт чиглэлд 30-50 метр өргөн нэг түвшний гарц 10 байршилд, мөн 3-4 м өндөртэй хоолойнуудыг зэрлэг амьтад гарах боломжтой гэж үзэж байгуулсан. Ингэхдээ амьтдын нүүдлийн эрчимтэй цэгтэй уялдуулж гаргасан” гэлээ.
Харин судлаачид шинээр барьсан авто болон төмөр замуудад амьтдад зориулсан гарц цөөхөн, зай нь ихээхэн хол байгааг онцолжээ.
Тодруулбал, БОАЖЯ-ны захиалгаар 2021 онд баруун, төв болон зүүн бүсийг дамнасан шугаман дэд бүтцийн төслүүдийн байгаль орчны нөлөөллийн нарийвчилсан үнэлгээний тайлан, түүний хэрэгжилтэд дүн шинжилгээ хийжээ. Авто замын тав, төмөр замын хоёр төслийн байгаль орчны нөлөөллийн нарийвчилсан үнэлгээний тайланд хийсэн шинжилгээгээр нийт 336 шалгуураас 164 буюу 48.8 хувь нь дутмаг гэж үнэлсэн байна. Энэ дүн шинжилгээгээр зэрлэг амьтдын гарц, гарам байгуулах Монгол Улсын MNS 6515:2015 болон MNS 6735:2018 стандартууд батлагдсанаас хойш хийсэн шугаман дэд бүтцийн төслүүдийн байгаль орчны нөлөөллийн нарийвчилсан үнэлгээнд дээрх хоёр стандартын дагуу зэрлэг амьтдын нүүдэл шилжилтийн судалгаанд үндэслэн гарц, гармыг барих тохиромжтой байршил, гарц гармын төрөл, тоог тогтоох, барьсны дараах гарц гармын мониторинг хийх зэрэг төслийг хэрэгжүүлэх, бүтээн байгуулалт дууссаны дараа үйл ажиллагааг хариуцан явуулах тухай маш чухал шаардлагатай мэдээлэл, зөвлөмжүүдийг огт тусгаагүй болохыг тогтоожээ.
Мөн дүн шинжилгээнд Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр болон авто зам, Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замууд нь бүс нутгийн болон дэлхийд ховор хуланболон хар сүүлт зээрийн амьдрах орчныг хэсэгчлэн хуваах замаар олон жижиг популяци үүсгэж, шилжилт хөдөлгөөнийг хязгаарлах эрсдэл бий болгож байгааг онцолсон байна.
БОАЖЯ-аас зэрлэг амьтдад зориулсан гарц, гармыгнутгийн иргэд, орон нутгийн захиргаадын санал, инженерийн шаардлагаас гадна зэрлэг амьтдын нүүдэл, шилжилтийн судалгаанд үндэслэн тохиромжтой байршилд баталсан стандартын дагуу хангалттай тоогоор байгуулахгүй бол сүргээр бэлчдэг, хэрмэл зэрлэг амьтдад маш аюултай дэд бүтэц болох эрсдэлтэйг онцоллоо.
БОАЖЯ-ны Хүрээлэн буй орчин, байгалийн нөөцийн удирдлагын газрын дарга Ц.Уранчимэг:
“Зэрлэг амьтдад зориулсан гарц, гармын стандартыг 2015, 2018 онд баталсан боловч үүнийг хангасан бүтээн байгуулалт одоогоор алга байна. Гүйцэтгэгч тал дэд бүтэц барихдаа байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээг БОАЖЯ-аар батлуулдаг. Үүнийг зөвшөөрөөгүй тохиолдолд тухайн бүтээн байгуулалтын ажлыг гацаах учраас шаардлагатай өөрчлөлтийг явцдаа нэмэлтээр оруулах боломж олгоод баталчихдаг байсан.
Энэ нь стандартыг хэрэгжүүлэхэд сөргөөр нөлөөлсөн гэж дүгнэж байна. Тиймээс сүргээр бэлчдэг, хэрмэл амьтдад маш аюултай дэд бүтэц барьж байна. Авто болон төмөр замд гарч буй олон осол, эндэгдэл бол гармыг зөв шийдээгүйтэй холбоотой бидэнд учирч буй гарз, хохирол юм. Иймд бид дэд бүтцийн зураг төслийн үе шатаас эхлэн стандартын дагуу гарц, гарам төлөвлөхийг шаардана. Үгүй бол цаашид байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээг батлахгүй. Өөрөөр хэлбэл байгаль орчинд ээлтэй байх шаардлагыг хангаж байж аливаа бүтээн байгуулалтыг хийх учиртай.
Гүйцэтгэгч талууд төмөр болон авто замын дээгүүр гүүрэн гарц барихад зардал өндөртэй гэж байна. Гэвч нэгэнт хийж байгаа бол аливаа бүтээн байгуулалтын урт хугацааны нөлөөлөл, тогтвортой байдлыг тооцох ёстой” гэлээ.
Сүүлийн үед барьсан дэд бүтцүүдэд амьтдад зориулсан гарц, гарам цөөн байгаагаас гадна хоёр талаараа өргөст торон хашаатай байгаа нь амьтдын амьдрах орчныг хувааж, үхэл хорогдол үүсгэсээр байгааг судлаачид хэлж байна.
Байгаль, зэрлэг амьтан хамгаалах нийгэмлэгийн Монгол дахь Төлөөлөгчийн газрын ахлах судлаач Б.Бүүвэйбаатар:
“Цогтцэций-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр зам дагуу өргөст тор татсан. Гэтэл хуурай, гандуу уур амьсгалтай манай орны хувьд хэрэн бэлчдэг амьтдын мэнд үлдэх хамгийн гол байгалийн зохилдлогоо нь нүүдэл юм. Үүнийг өргөст тортой төмөр болон авто замаар хаших нь ган, зудтай жил идэш тэжээлтэй газар руу явж чадалгүй өлдөж үхэхэд хүргэдэг. Тал хээрийн хэрмэл амьтдад явдаг тогтсон жим гэж байхгүй. Хаа сайгүй явдаг тул авто болон төмөр замын гарц, гармыг 10-20 км тутамд гаргах, хүн мал, сууринаас зайдуу зэлүүд газруудад төмөр замын өргөст торыг буулгах нь зүйтэй” гэв.
Төмөр замын хориг хашаа буюу өргөст торны стандартын талаар ЗТХЯ-ны Төмөр зам, далайн тээврийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын газрын харилцаа байгаль орчны асуудал хариуцсан мэргэжилтэн Б.Батзориг хэлэхдээ “Хөдөлгөөгөөний аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор төмөр замын хоёр талаар хамгаалалтын хориг хашаа хийх шаардлага үүсдэг. Энэ нь бэлчээрийн мал төмөр зам уруу орохоос хамгаалж буй ч зэрлэг амьтдад сөргөөр нөлөөлж байна. 2018 онд хийсэн судалгаагаар 8000 орчим цагаан зээр говийн бүсэд төмөр замын өргөст торонд орооцолдож хорогдсоныг тогтоосон. Монгол Улсад хашааны стандарт байхгүй бөгөөд үүнийг яаралтай боловсруулахаар ажиллаж байна. Мал аж ахуй хосолсон манай орны хувьд төмөр зам дагуух торыг бүрэн авах нь хөдөлгөөний аюулгүй байдал талаасаа тохиромжгүй байгаа тул хамгийн зөв шийдэл нь авто болон төмөр замд гарам, гарц байгуулах юм” гэлээ.
Монгол Улс нүүдлийн зэрлэг амьтдыг хамгаалах олон улсын конвенц(CMS)-д 1999 онд нэгдсэнээр нүүдлийн зүйл амьтдын нүүдэлд саад болохуйц сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлж, арилгах үүргийг олон улсын өмнө хүлээсэн. Тиймээс эдгээр зүйл амьтны нүүдэл, шилжилт, байршлыг алдагдуулахгүйн тулд зэрлэг амьтдыг чөлөөтэй нэвтрүүлэх гарам, гарцыг дэд бүтцийн төсөлд анхнаас нь зөв тусгах нь чухал юм.
ХБНГУ-ын Сенкенбэргийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Д.Нандинцэцэг:
Монгол Улс хүний нөлөөлөл, тэр дундаа хашаа, зам, дэд бүтэц багатай уудам орон буюу онгон зэрлэг байгальтай үлдсэн цөөн орнуудын нэг юм. Тодруулбал бид үүгээрээ илүү онцгойрч, үнэлэгдэж буй. Гэтэл зэрлэг амьтдад зориулсан гарцгүй авто болон төмөр зам, өргөст тор олноор барьж энэ онцлогоо сүйтгэж байна. Иймээс Монгол Улс урт хугацааны хөгжлийнбодлогодоо дэд бүтцийг байгальд ээлтэй төлөвлөх талаар тодорхой тусгах нь нэн чухал. Туурайтан амьтдын амьдралын хэв маягийг харгалзахгүйгээр дэд бүтцээ хөгжүүлснээс Европын олон орон цөөн зүйлийн амьтантай үлдсэн. Тиймээс тэдгээр амьтдын амьдрах орчин болоод тэдгээрийг сэргээн нутагшуулахад асар их хөрөнгө, цаг хугацаа, хөдөлмөр зарцуулж байна. Үүнийг давтахгүй байх боломж бидэнд байна” гэлээ.
Зэрлэг амьтанд ээлтэй гарц, гармын стандартуудыг 2015, 2018 онуудад баталсан ч холбогдох байгууллага, иргэдийн мэдлэг дутмаг байгаа нь стандартуудын хэрэгжилт сул байхад хүргэж, нүүдлийн зэрлэг амьтдад сөргөөр нөлөөлсөөр байна. Иймд хэрмэл амьтдыг хамгаалах тухай асуудлыг олон нийтийн анхааралд оруулж, байгальд ээлтэй шугаман дэд бүтцийг зэрлэг амьтдад ээлтэйгээр гол нүүдлийн замаас нь зайчлан барих болон стандартын дагуу төлөвлөн хэрэгжүүлэхэд шийдвэр гаргагчдын оролцоо чухал юм.
