Цас ханзарч, байгаль дэлхий цоо шинэ амьдралаа эхэлж ахуй. Хөх яргуй цасан дороос зүтгэж, … ханш нээх өдөр айсуй. Энэ л үед монгол адуу төрсөн нутгаа гүйдэг сэн. Эсвэл доороос намартаа тэд самсаа татан, төрсөн нутгаа үнэрлэсээр ирдэг билээ.
Эрдэнэт хүлэг эх нутгаа довтолгон газрын хол усны уртаас гүйсэн тухай үлгэр домог, роман зохиол, уран сайхны кино хүртэл бий.
Эл гайхамшигт бүтээлүүдийн эх болов уу гэлтэй уртын дууны тухай энд өгүүлнэ.
“Уртын сайхан хүрэн” бол судлаачдын ихэнх нь төв халхын уртын дуу ухэмээгээд буй юм.
“Уртын сайхан хүрэн” дууг хэд хэдэн уран бүтээлчид амилуулсан байх ба түүний дотроос алдарт Б.Лхамжавын дуулснаар илүү их сонсголонтой олон түмэнд хүрч байжээ. Харин энэ дууны талаар МУГЖ уртын дуучин Д.Ганбаатар “Дуучид ихэвчлэн төв халх аялгуугаар дуулдаг. Миний бодлоор, хамгийн сайхан дуулсан нь алдарт дуучин Б.Лхамжав, Базарбат гэж дуучин. Мөн ч сайхан дуулсан. Би залуудаа Б.Лхамжав гуайн дуулсан ая дангаар “Уртын сайхан хүрэн”-г ганц нэг дуулж л байлаа. Дуучны хоолойны цараа чадал сорьсон, гүн гүнзгий утга учиртай бүтээл. Тэр болгон дуучин дуулаад байдаггүй юм.Энэ дууг дуулахад төвөнхийн цохилго, хоолойн цохилго, шуранхай гээд бүгд л орж дуулагддаг ийм сайхан дуу юм” гэж байлаа.
Х.Сампилдэндэвийн “Монгол ардын уртын дуу” номонд,
Уртын сайхан хүрэн чинь
Уужмын холоос гишгэгдэлтэй
Уйдашгүй та нараасаа
Ийм Уужмын л хол суудаг билээ
Манаран харагдах говь
Манай танай нутаг уу даа
Мартъя гэж санахнаа нь
Зүүдэнд гүйдэлтэй
минь илхэн үү дээ
Өндөр гэгчийн уул нь
минь нутаг
Униар Өөрийн Өвөрчлөн бодохноо нь
Энд минь үгүй л
Зүйр сайхан хүүрнэлдэн
Зүтгэж холоос хүрлээ шүү
Зүсний чинь тунгалгийг бодвоос
Зүүдэнд илхэн бий
Урд уулын хөтөл дээр
будан татна
Учир шалтгаан хоёрыг
Уулзан суугаад ярина би
Уралдаж сууваас
Урт сайхан хүрэн
Учирч сууваас
Ээжин ааван хоёр
Хатирч унахад
Хавтай сайхан морь
Хагацашгүй нөхөд та минь
Алс хол гэмээ нь
Сэтгэлээ битгий гуниглаарай
Ааш зангийнхаа сайхныг
Азнан битгий мартаарай
Идэр бага насандаа
Итгэж ханилна
Энэ бат сэтгэлээ
Уулзан байж хүүрнэе
Эзнээ орхидоггүй үнэнч монгол адуу учир байдлыг ойлгон, түүнийгээ орхин нутгаа гүйсэн нь дуунд ийнхүү мөнхөрчээ. Үйл явдалтай уялдуулан судалсан Хэл зохиолын хүрээлэнгийн сан хөмрөгт түүхт үйл явдал нь ийн судлагдаж.
Манжийн эзэн хаан гүнжээ Монгол ноён Лхаваандоржид хүчээр гэргий болгон богтлох мөртлөө, өөрийг нь Бээжинд суух гарцаагүй шахаанд оруулж л дээ. Нутгаасаа гарахдаа хөлөглөж гарсан уртын сайхан хүрэн нь эзэндээ хорогдовч мөнөө л хавар, намрын цагаар нутгаа довтолгон харьжээ. Эх нутгаа тэмцэн гүйсэн эрдэнэт хүлгийнхээ араас ихэд санааширч энэхүү дууг эх нутгаа буцаж чадахгүй суугаа Лхаваандорж сэтгэлийн гүнээсээ зохион дуулснаар дууны түүх эхэлжээ.
Мөн “Уртын сайхан хүрэн”-д өөлд хувилбар гэж буй. Архангай аймгийн настай хүмүүс энэ дууны талаар ярихдаа “Уртын сайхан хүрэн бол төв халх дуу юм. Эх нутгаа хүний нутгаас мөрөөдөж дуулсан их гунигтай дуу юм шүү дээ” гэснийг судлаачид дурдсан юм. “Архангай аймгаас олдсон 300 дууны бичмэл түүвэр”-т багтсан байсныг Хотонт сумын 3-р бригадын малчин Ишийн Аюурзанаас тэмдэглэж авав гэжээ. Энэхүү дууг Лхаваандорж зохиосон бөгөөд түүний дуулсан хувилбар дээр тус нутгийн тайжНамсрай нэмэн зассан гэж нутгийн хөгшид ярьдаг байжээ. Өөлдүүд энэ дууны домгийг харь газарт нөхөрт очсон эмэгтэй хүн зохиож дуулсан дуу хэмээн үзэж дараах хувилбараар дуулдаг байна.
1Уртын сайхан хүрэн
Уужим холд гишгэдэлтэй
Уян бага дүү нараасаа
Ийм л хол сууна
2. Магнай хүрэнгээ бариад
Монгол эмээлээ тохлоо
Ураг элгэн та нараасаа
Ийм л хол сууна
3. Төмөр цоргын эхэнд
Төгрөг будан татна
Төрөл элгэн та нараасаа
Ийм л хол сууна
4. Ар цоргын эхэнд
Алаг будан татна
Амраг элгэн та нараасаа
Ийм л хол сууна гэж дуулдаг ажээ. Уртын дууны гүн утга та бидний ухааныг тэлж хүмүүн бидний туулах амьдралыг хүүрнэн аргадна. Унага болж тэнцсэн уугуул нутагтаа газар үнэрлэн газрын холоос тэмүүлнэ гэдэг монгол адуунаас лзөвхөн гарах байгалийн тайлагдашгүй зөн юм. Түүнийг уламжилж ирсэн уртын дуундаа шингээж хойч үедээ үлдээнэ гэдэг ухаант өвгөдийн минь цаглашгүй бүтээл ажээ.
Аръяа. Доржханд