Алтан дорнод Монгол” ХХК-ийн захирал Т.Ганболдтой ярилцлаа.
-Монголын эдийн засаг хүндэрч байгааг эдийн засагчид дуу нэгтэй хэлээд эхэллээ. Манай улс ганц уул уурхайгаар явсаар байх уу. Өнөөгийн эдийн засгийн нөхцөл байдлыг та хэрхэн харж байна?
-Манай улсын эдийн засаг өнгөрсөн 30 жилийн турш л үлгэн салган явж ирсэн. Уул уурхайн үнийн өсөлтийн үед жаахан амьсгаа авдаг. Түүгээрээ сайхан найр хийчихдэг. Засгийн газрынх нь дундаж наслалт 1.3 жил. Ингээд Засгийн газар нь богино хугацааных учраас байх хугацаандаа бүх л зүйлийнхээ нөөц бололцоог тултал нь шавхчихаад ирээдүй рүүгээ зээл тавиад буучихдаг. Огцрохгүйн тулд УИХ-ын гишүүдийн тойрогт өртөг өндөртэй, үр ашиггүй шахуу хөрөнгө оруулалтууд санхүүжүүлдэг. Ингэж явж ирсэн замнал бол хэн нэгний буруу гэхээс илүү манай тогтолцооны л гажуудал гэж хэлнэ.
Нөгөө л эрх барьж ирсэн АН, МАН-ын хийж хэрэгжүүлж ирсэн алдаатай бодлого, үйл ажиллагааны гор хуримтлагдсаар өнөөдөр улам хүнд тусч байгаа юм. Цаашдаа бүр илүү хүнд тусна. 30 жилийн бүх Засгийн газрын алдаа дутагдлын горыг иргэд амсаж байна. Өнөөдрийн Засгийн газар дорвитой, эрс шийдэмгий хэмнэлттэй, арвич хямгач ажиллаж чадаж байна уу гэвэл бас л үгүй. Манай эдийн засгийн 70 хувийг шууд болон шууд бусаар бүрдүүлж байгаа ганц салбар бол уул уурхай. Уул уурхайн экспортоос хамаарсан ам.долларын ханштай бид амьдардаг. Үнийг яагаад тогтвортой байлгаж болохгүй юм бэ гэхээр бид хуримтлал, нөөц үүсгэдэггүйгээс гадна төр засгийн эрх мэдлийн төлөө өрсөлдөж байгаа бүлэглэлүүд нь улс орноо тэжээж байгаа гол салбараа нийгмээр нь үзэн ядуулж, харлуулдаг.
-Ам.долларын ханш хэний гарт байна вэ. Ам.доллар цаашаа хэд хүрэх бол?
-Эдийн засгийн прогноз, судалгаа дүн шинжилгээгээр манайх дефолт руу их ойртсон нөхцөл байдал харагдаж байна. Зээлийг зээлээр хаах бодлогууд явагдсаар ирсэн. Дэлхий тэр даяараа инфляцитай, геополитикийн зөрчилдөөнтэй, бодлогын хүүнүүдээ бүгд нэмсэн нөхцөл байдалд бидэнд их өндөр хүүтэй зээл л олдоно. Цаана нь манай улсын зээлжих чадвар олон улсын үнэлгээгээр ямар байгаа нь асуудал дагуулна. Засгийн газар аль ч цаг үед үрэлгэн байх нь туйлын буруу. Хэмнэлтийн горимд шилжих ёстой гэж ярьж байна. Ярьж байгаа нь зөв ч, хэрэгжих нь сул байна. Манай зах зээл маш жижигхэн. Үйлдвэрлэл хөгжүүлээгүй, уул уурхай, барилга, техник тоног төхөөрөмж, шатахууны бүхий л гол салбар 100 хувь шахуу импортоос хамаардаг. Валют олдог гол ганц эх үүсвэр нь түүхий нүүрс, зэс, төмрийн хүдэр, алт байна. Энэ импорт экспорт, хоёрын зөрүүн дээр манай эдийн засгийн өсөлт, тэлэлт тогтох гэж үздэг. Тэгэхээр арга барилаа өөрчлөхгүй бол хөгжинө гэж ярихад хэцүү. Өнөөдөр улс орон 30 гаруй тэрбум ам.долларын өрөнд орчихсон байна. Бид хөгжөөгүй, авлигажсан баян дарга нартай, ядуу иргэдтэй байгаа нь сонгогчдын 100 хувь буруу.
-Тодруулбал?
-Сайд, дарга гэдэг хүмүүс бизнес хийдэг хүнээс баян гэдэг ойлголт нийгэмд үүсчихсэн. Яагаад өнөөдөр ийм нөхцөл байдалд хүрсэн гэхээр бид 30 жилийн турш өмнөх удирдлагууддаа хэнд нь ч хариуцлага тооцож байгаагүй. Энэ нь маш том гажуудлыг бий болгочихсон. Буруутан нь сонгогчид. Бид мэдсээр байж сонголтоо хийсэн. Нийгэм мэдэмхий, мунхаг байвал төр засаг ч мөн тийм л байна шүү дээ. Монголчууд “Танихгүй бурхнаас таньдаг чөтгөр дээр” гэдэг. Яаж ч бодсон бурхан чөтгөрөөс дээр. “Маргаашийн өөхнөөс өнөөдрийн уушги дээр” гэдэг. Зөвхөн өнөөдрөөрөө амьдардаг. Өнөөдөр л сайхан найр хийчихвэл маргааш өлсөж үхэх нь хамаагүй гэсэн бодолтой. Бид аль буруу, аль урвагч, худлаа ярьдаг хүнээ шүтдэг, сонгодог нийгэм болчихсон. Улс орныг цөлмөж баяжсан хэнтэй ч хариуцлага тооцдоггүй. Нийтээрээ мэдлэг мэдээлэл муутай, салхи хаашаа хамхуул тийшээ гэдэг шиг болчихсон. Ийм хандлагаа өөрчлөөгүй цагт хөгжил дэвшил биднээс хол байсаар мөхөх болно. Хэн нэгний ор хөнжлийн асуудалд хөндлөнгөөс үнэлэлт дүгнэлт өгдөг. Танихгүй, таван үг сольж үзээгүй Путиныг шүтдэг. Энэ бүх хоосон мэдэмхий амьтанлаг шинж чанарыг хүмүүс өөрсдөдөө агуулж байна. Угтаа оюунлаг шинж чанар гэдэг чинь хүн оюун ухаанаараа бодож, дүгнэж, судалж шийдвэр гаргадаг байх ёстой. Бид нөхцөл байдлыг өнгөцхөн хараад л дүгнэдэг. Бусдыг дагаж намирсныхаа үр дүнд л дандаа буруу сонголт хийж өнөөдөртэй золголоо. Үзэл санааны хамгийн үнэт зүйл болсон ардчиллаа ч булаад хаячихлаа. Ардчилал ямар үнэ цэнэтэй, амин чухал зүйл билээ. Нийгэмд ардчилал байхгүй болчихоод байна. Үүнийг манлайлж гарч ирсэн хүмүүс нь ардчиллыг албан тушаал эрх мэдэл, амин хувийн ашиг олдог хэрэгсэл болгосноор нийгэм тэр аяараа ардчиллыг муу гээд ойлгочихсон. Өнөөдөр Ц.Элбэгдорж, Х.Баттулга гэх мэт ардчилал гэж ярихаар улам бүр ардчилал мөхөж байна. Тэд ардчилал гэдэг ойлголтоос өөрсдөө ухамсраараа холдох ёстой. Эрх мэдэл нь байхад ардчиллыг мандуулж чадаагүй, ашиг хонжооны хэрэгсэл болгож явчихаад одоо ардчилал гэж ярьж нийгмийг ардчиллаас улам холдуулж байна. Ардчилал энэ хүмүүсийн наймааны хэрэгсэл болж явсаар өнөөдөр үгүй болоход ойрхон боллоо.
-Нэг үеэ бодвол дотоодын үйлдвэрлэгчид манайд олширсон. Гэвч цойлж гарах нь цөөхөн байх шиг. Номин Холдинг Монголд монополио тогтоочихсон гэдэгтэй та санал нийлэх үү?
-Би 1987 оноос хойш бизнессийн салбарт оролцоод явж байна. Манайд томроод гараад ирчихсэн компаниуд олон улсад маш жижигхэн байдаг. Энд л том харагдаад, нэг нэгэн рүүгээ чулуу шидээд байхаас биш. Хүн өөрөө бизнесээ хийж бүтээгээд, өргөжөөд зах зээлийнхээ зарчмаар ардчилсан нийгмийнхээ тогтолцооны дагуу хөгжөөд явах ёстой. Амарч, найр хийж, архи ууж, биеэ оторлож ядуу болчихоод өдөр шөнөгүй, хагас бүтэн сайнгүй ажиллаж, эрсдэл хийж, сахилга баттай амьдарсан нэгэнтэй барьцаж, шударга бус гэвэл тэнэглэл. Харин хөдөлмөр зүтгэл, хурд, эрсдэл даах чадвараараа томорч байна уу, эсвэл төрийн дэмжлэгтэй, улс төрийн лоббитой, Хөгжлийн банктай, тусгай хангамжтай, тендер бонд концессын арын хаалгатай хөгжөөд байна уу. Энэ хоёрын хоорондох ялгааг хууль хяналтын байгууллага тогтоодог байх ёстой. Бизнесийнхэн маань улам бүр томорч, дэлхийд өрсөлдөхийн төлөө л явах нь зүйтэй. Энэ нь бидний сонгосон ардчилал, зах зээлийн эдийн засгийн зарчим, хөгжилд хүрсэн дэлхийн улс орнуудын жишигт нийцнэ.
-Шударга ёс ямар түвшинд явж байна вэ?
-Шударга ёс өөрөө харьцангуй ойлголт болчихоод байна. Хариуцлагын тогтолцоо чангатай Сингапур, Өмнөд Солонгос, Баруун европын орнуудтай харьцуулахад манайд шударга ёс гэж алга. Өндөр хөгжилд хүрчихсэн өндөр хууль хариуцлагын тогтолцоотой улс оронд бол манай төр засагт үлдэх хүн байхгүй байх. Хятадын хуулиар бол бүгд цаазаар авахуулчихсан байх болов уу. Манайд хариуцлагын тогтолцоо байхгүй цаг үед шударга ёс өөрөө тогтох боломжгүй. Хариуцлагын тогтолцоо их чанга байж, олны итгэлийг авч гарч ирсэн, олон нийтийн төсвийг зарцуулж байгаа эрх мэдэлтнүүдэд онцгой хууль үйлчилдэг байх ёстой. Харамсалтай нь, улс орныг самарсан нөхдүүдэд самар зарж байгаа иргэнээс сул хууль үйлчлэх юм даа.
-Дэлхийн хандлага бидэнд яаж нөлөөлөх бол?
-Дэлхий тэр аяараа л хүнд байдалд байна. Дундад зуунаас хойш, судлагдсан түүхээс хойш хүн төрөлхтөн үймээнтэй самуунтай амьдарч ирсэн. Тэр үеүдээ янз бүрээр л нэрлэдэг. Хүйтэн дайны цаг үе гэдэг ч юм уу. Манай улс хоёр том хөршөөс хамаарахгүйгээр гуравдагч хөрш баруун европ Америкаас хамаарахгүйгээр хийж чадах зүйл бол дотроо авлигагүй, эмх замбараатай арвич хямгач байх. Бусдыг нь бид ухаалаг харилцаагаар шийдэж болно. Дэлхийд нөлөөлөхүйц хэмжээний том тоо манай эдийн засагт байхгүй. Тэр утгаараа хангалуун, аз жаргалтай жижиг улс яваад байх бүрэн боломжтой. Иргэд нь ч асуудалд хариуцлагатай ханддаг байх хэрэгтэй.
-ХЗДХ-ийн сайд Х.Нямбаатар хаагдсан, хэрэгсэхгүй болсон хэргүүдийг дахин шалгуулах хүсэлтийг ажлын хэсгээс холбогдох байгууллагууд болон прокурорын байгууллагад хүргүүлнэ гэж мэдэгдсэн. Д.Дорлигжав та хоёрын асуудал дахин сөхөгдөх нь гэж ойлгосон?
-Энэ хэргийг Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулгын үед хоёр удаа хэрэгсэхгүй болгосон. Намайг гэрчийн хэмжээнд тооцох гээд байдаг. Би уг нь хохирогч 100 хувь мөн. ХЗДХ-ийн сайд Х.Нямбаатар энэ хэргийг сэргээж дахин шалгана гэж олон нийтэд мэдэгдсэнд олзуурхаж байгаа. Залуу хүн шударга ёс болоод эрүүл нийгмийг бий болгох гэж оролдож байгаа юм болов уу гэж харж байна.