Монголын Криминологичдын холбооны удирдах зөвлөлийн дарга, судлаач Б.Батзоригтой ярилцлаа.
-Эрүүгийн хууль, Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслүүд УИХ-аар хэлэлцүүлэгдэж байна. Доромжлох, гүтгэх заалтууд, дээр нь ерөнхий прокурорт тавигдах шаардлагууд гээд нэлээд анхаарал татсан өөрчлөлтүүд яригдаж байгаа. Судлаачийн хувьд энэ хоёр хуулийн төсөл дээр ямар байр суурьтай байна вэ?
-Эрүүгийн хуулиас эхэлье. Доромжлох, гүтгэх хоёр заалт социализмын үеэс үүсэлтэй. Тэр үед мэдээж улстөрч гэж албан тушаалтан байгаагүй. Нийгмийн зүтгэлтнүүд гэж байсан. Тэр хүмүүс мэдээж хувьд нэлээд өндөр ёс зүйтэй байсан байж таараа. Тэднийг ямар нэгэн байдлаар гүтгэж, доромжлох юм бол тэр хүний амьдрал тэр чигээрээ байхгүй болдог. Гэсэн ч гэсэн шог зураг, шүүмжлэл гэсэн утгаар явж ирсэн.
Ардчилал гарсан ч энэ хоёр заалт маань нэг хэсэг амь бөхтэй байсан. Гэхдээ голдуу хувь хүмүүсийн хоорондын асуудал байв. Хувийн харьцаанаас шалтгаалаад гэрийнх нь гадна янз бүрийн зураг наах байдлаар доромжилдог. Ингээд шар сонингууд бий болж, хэвлэл мэдээлэл шинэ шатанд гарч эхэлсэн. Ингэснээр энэ заалтууд хэвлэлийнхний амыг барьдаг хүч хэрэгсэл болсон. Удалгүй хүний эрхийг дээдэлсэн хандлагууд хүчтэй гарч ирж гүтгэх, дорожлох зүйл ангийг Эрүүгийн хуулиас авч хаях ёстой гэдэг асуудал яригдсанаар хуулиас нэг хэсэг байхгүй болсон.
Зөрчлийн хууль руу оруулсан гэсэн үг. Гэтэл бусдыг гүтгэх асуудал маш ихээр гарч эхэлсэн байдаг. Эргээд Эрүүгийн хуулинд гүтгэх гэмт хэргийг оруулангуут энэ зүйл багасаад ирсэн. Гэхдээ асуудал нь гүтгэнэ гэдэг өөрөө зохион байгуулалттай хийгддэг ажил гэдгийг хэргийг шалгадаг хүмүүс төдийлөн ойлгохгүй байгаа юм. Төлөвлөнө, хугацаагаа тогтооно, чиг үүргээ хуваарилна.
-Нэгээс ч илүү хүн хийж таарах байх…?
-Гүтгэхийг бол нэг хүн бараг хийхгүй. Өөрөөр хэлбэл, гүтгэх гэдэг зохион байгуулалттай үйлдлийг жирийн гүтгэхтэй хольчихоод байгаа юм. Санамсаргүй юм уу алдаа гаргах, эсвэл өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх, шүүмжлэх, хардах, ямар ч мэдээлэл өгөхгүй байгаа тохиолдолд өөрт байгаа мэдээллээ гаргаж цацах нь гүтгэхтэй холилдож эхэлсэн.
Нөгөөтэйгүүр гүтгэсэн гэдэг үндэслэлээр хэвлэлийнхнийг дууддаг эрсдэлүүд гарч эхэлсэн. Магадгүй энэ үндэслэлээр хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд руу үзлэг нэгжлэг, хураан авах ажиллагааг хийх оролдлогууд гарсан гэдэг мэдээллүүд түгээд байгаа юм. Зохион байгуулалттай этгээдүүдтэй тэмцдэг аргыг жирийн нэг редакцид гаргаад байгаа гэсэн үг. Үүнд цагдаа, АТГ, тагнуулынхныг буруутгах аргагүй. Тэдэнд энэ боломжийг олгох юм бол тэд ингэж л ажиллана. Дэлхийн аль ч улсын хуулийн байгууллага ингэж л ажилладаг. Гол нь үүнийг тодорхой нөхцөлтэй, болзолтой хязгаарлах ёстой юм.
-Гүтгэх заалт дээр анх байсан “илтэд” гэдэг үгийг хасч харагдсан. Энд ер нь чанарын ялгаа байна уу?
-Эрүүгийн хуулийн 13.14.1-д байгаа заалт. Хууль зүйн хэрэглээний хувьд илт худал мэдээлэл, худал мэдээлэл хоёр чанарын хувьд ойролцоо.
Харин үүнд хоёр зүйлийг ялгаж салгах хэрэгтэй. Худал мэдээлэл тараах нь гэмт хэрэг байх нь зөв. Учир нь нийгмийн хор аюул ихтэй. Гэтэл гомдогчид нь хэн байна вэ гэхээр 90 гаруй хувь нь улстөрчид байгаа юм. Ер нь хүн, хуулийн этгээд гэдэг өөрийн ажил хэргийн нэр хүндтэй байдаг. Үүн рүү хэн ч хандаж болохгүй. Гагцхүү иргэдээ ялгах ёстой. Жирийн иргэн, төрийн албан хаагч буюу төр, улстөрчид гэж. Энэ өөрчлөлтөөр төрийн бүх байгууллага гомдол гаргаж болохоор болчихоод байгаа. Цагдаа, мэргэжлийн хяналт, Хотын захиргаа гээд төрийн байгууллага иргэдийнхээ эсрэг гомдол гаргана гэсэн үг. Яавч болохгүй. Байгууллагын хувьд төрөөс бусад байгууллагыг хамгаалдаг хууль байх ёстой юм.
Харин иргэний хувьд иргэн, төрийн албан хаагч, улстөрч гэж гурван өөр субьект байгаа. Иргэнийг ямар ч тохиолдолд хамгаалж байх ёстой. Худал мэдээлэл тарааж болохгүй. Үүнээс шалтгаалж хүн амиа хорлоно, гэр бүл сална. Төрийн албан хаагчийн тодорхой хэмжээнд эрх ашиг нь хуулиар зохицуулагдсан. Тэд ёс зүй, хууль дүрэм журмаа сайн барих ёстой.
-Улстөрчдийн хувьд гүтгэх заалтаар хамгийн их гомдол гаргагч нь гэж байгаа?
-Улстөрчид шавар руу үсэрч байна гэдгээ мэдэж байгаа. Тэгчихээд би шавар боллоо, тэр доромжиллоо, гүтгэлээ гэдэг. Тэгж яривал энэ хүмүүсийн үндсэн ажил бол гүтгүүлэх, доромжлуулах. Үнэхээр гүтгүүлмээргүй, доромжлуулмааргүй байвал алдаа битгий гарга. Цэвэр байж улс төр рүү ор. Хүрээний бузрыг дэлгэвэл далай, далай гэдэг шиг бохир хүн улс төр рүү орвол бүх юмыг нь дэлгэж таарна. Тэр битгий хэл ойлгомжгүй үйлдэл бүрийг нь өрсөлдөгчид нь харлуулна. Өөрөөр ч бас харлуулж байгаа. Ийм талбар руу орж байгаа тохиолдолд гомдоод хэрэггүй. Хамгийн гол нь энэ гэмт хэрэг дээр төрийн байгууллага, улстөрчид хоёрыг хамаарахгүй гэж бичмээр байгаа юм.
Доромжлохын хувьд Эрүүгийн хуулиас авснаас улбаалаад хүүхдүүдийн дунд асуудал үүсч эхэлсэн шүү дээ. Ялгаварлан гадуурхагддаг, нэгэндээ янз бүрийн нэр хоч өгдөг. Түүнээс болж хүүхэд амиа хорлох тохиолдол ч гарсан. Үүнд харин эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх үү, зөрчлийн хариуцлага хүлээлгэх үү гэдгийг УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хороо тодорхойлох байлаа. Даанч хийгээгүй. Үүн дээр бас л улстөрчдөд, төрийн албан хаагчдад үйлчлэхгүй гэдгийг оруулах ёстой.
-Мөрдөн байцаагчид прокурорын зөвшөөрөлгүйгээр мэдүүлэг авдаг өөрчлөлт ихээхэн шүүмжлэл дагуулж байна. Хүний эрхийн томоохон зөрчил гэж үзэж байна шүү дээ?
-Хуучин бол мөрдөгчид прокурорын мэдэгдэх хуудсаар хүнийг дууддаг байсан бол өөрөө дууддаг болж байгаа. Энэ чинь өөрөө хүнийг хүссэн үедээ дуудаж албадан ирүүлэх үндэслэл болж байгаа гэсэн үг. Мэдээж болохгүй, том ухралт.
Байцаагч яагаад өөрөө очоод уулзаж болохгүй байгаа юм. Яагаад заавал дуудаж, өмнөө авчрах гээд байгаа юм. Уулзаж болно, байгаа газар нь мэдүүлэг авч болох хуультай. Гэтэл тэр аргаа хэрэглэхгүй, өрөөндөө сууж байгаад л бүх хүнээ дуудаж авчрах гээд байгаа. Энэ бол манай эрүүгийн процессын хууль бүхэлдээ гажиж хэрэгжиж байгаагийн илрэл. Энэ гажилт нь жирийн мөрдөгч дээр, жирийн прокурор дээр ачаалал болж ирж байгаа юм.
-Дээрх хуулийн төслүүдээр бол Прокурорын тухай хуульд өөрчлөлт орохоор болсон. Ерөнхий прокурорт тавигдах шаардлагыг хассан өөрчлөлтөө Засгийн газар буцаагаад татчихлаа. Улстөрчид прокурорт орж ирэх хуудуутай өөрчлөлт болчихлоо гэж яригдсан. Үнэхээр тэгэв үү?
-Хуульчийн мэргэжлээр 10-аас доошгүй жил ажилласан, 35 насанд хүрсэн, прокурор гэдэг хүнийг болгосон л өөрчлөлт. 10-аас доошгүй жил хуульчийн мэргэжлээр ажилласан гэхээр өмгөөлөгч, шүүгч л гэсэн үг. Хуульчийн мэргэжил өөрөө их цөөхөн шүү дээ.
Яагаад 10 жил өмгөөлөгч, шүүгч хийсэн хүн прокурорт орж ирж болохгүй гэж. Прокурор, өмгөөлөгч байсан хүмүүс шүүгч болж болдог. Хуулийн сургуулийн багш байсан хүн УДШ-ийн шүүгч болж болдог хэрнээ эсрэгээрээ прокурорт болохгүй гэдэг нь өрөөсгөл. Прокурор дотроосоо биш, гаднаасаа орох боломжийг нээж өгсөн өөрчлөлт байсан юм.
Гэхдээ улстөрчдийн янз бүрийн булхай орж ирэхийг таашгүй. Үнэхээр болохгүй бол улстөрчид биш гээд тодотгоод оруулчих л даа. Энэ өөрчлөлтөө эгүүлэн татдаг нь яасан ч зориггүй юм бэ дээ гэж харсан. Ерөөсөө гүтгэх, доромжлох, тэгээд энэ ерөнхий прокурорын тавигдах шаардлага дээр ч тэр улс төрийн албан тушаал хашиж байгаагүй гээд тодотгочиход л болох байсан юм.