Эдийн засагч Г.Батзоригтой ярилцлаа.
-Шри Ланка улс дампуурлаа зарлачихлаа. Араас нь дампуурах эрсдэлтэй улс ч цөөнгүй бий гэж байна. Шри Ланкийн дампуурсан шалтгаан манай улсад тулгараад байгаа асуудлуудтай төстэй шиг санагдах юм. Энэ тал дээр байр сууриа илэрхийлээч?
-Төстэй тал олон бий. Шри Ланка улсын дампуурлыг ярихын өмнө манайх шиг хөгжиж байгаа орнуудад тулгарч буй нэг асуудлыг онцлох ёстой байх. Хөгжиж байгаа орнуудын гадаад өр 2012 оноос харьцангуй тогтвортой явж байгаад 2016 оноос огцом өссөн юм. Ингээд өрийн дарамттай явж байтал 2020 онд ковид дэгдэж улам нэрмэчихсэн л дээ. Засгийн газрууд иргэд, компаниудаа дэмжих бодлого хэрэгжүүлнэ гээд их хэмжээний мөнгө хэвлэж тараасан. Дэлхийн олон орон яг ийм бодлого хэрэгжүүлснийг та мэдэж байгаа.
Манайх гэхэд л ямар нэгэн байдлаар иргэдийнхээ 80 хувьд мөнгө тараачихсан суугаа. Хөгжиж буй орнуудын өрийн тааз улам бүр нэмэгдээд байгаагийн цаана энэ мэт шалтгаанууд бий. Товчхондоо хөгжиж байгаа улсуудын өрийн тааз том асуудал болж хувирсанд ковид ташуур өгчихсөн. Шри Ланка улсын өрийн дарамт богино хугацаанд өссөн.
Хөгжиж байгаа улсууд дундаа харьцангуй өндөр өртэй яваа. Манайхаас нэг, хоёр дахин их өртэй. Гол асуудал нь гэвэл бондын төлбөрүүд нь маш өндөр, шахуу байсан.
-Манай улсын бондын төлбөр ч шахуу хуваарьтай байгаа…?
Шри Ланкатай адилтгах эхний өнцөг маань энэ л дээ. Хоёр дахь ижил тал гэвэл Шри Ланка, Монгол хоёулаа нэг салбараас эдийн засаг нь хэт хамааралтай улсууд. Шри Ланкийн хувьд аялал жуулчлал суурьтай. Ковид дэгдэнгүүт асуудал үүссэн л дээ, аялал жуулчлалын салбарт нь. Ийм шалтгаанаар төсвийн орлого нь зогссон. Манай улсын хувьд уул уурхайгаас гол орлогоо олдог. Өнөөдөр бид нүүрсээ хүссэн хэмжээндээ гаргаж чадахгүй суугаа. Нүүрсээ зарж чадахгүй бол өрөө төлж хүчрэхгүй гэсэн үг. Шри Ланка улсын удирдлагууд тухайн үедээ өрийн менежмэнтээ сайн хийж чадаагүй нь ч нөлөөлсөн. Төсвийн орлогоо зөв төсөөлж чадаагүй гэх алдаа бас бий. Ийм шалтгаанаар энэ улсын нөхцөл байдал богино хугацаанд хүндэрсэн. Боомт гэх мэт чиглэлдээ Хятадтай хамтарсан том төслүүд хэрэгжүүлээд явж байсан улс л даа. Тэр төслүүдийн тухайд Хятадад давуу талтай, нөгөө талын хувьд үр ашиг муутай байсан гэх мэдээлэл цацагдаж байгаа. ОУВС гэх мэт байгууллага ийм дампуурсан эдийн засагтай улс руу орохгүй нь тодорхой. Олон улсын байгууллагууд үргэж, донор байгууллагуудын тусламж орж ирэхгүй нь ойлгомжтой болонгуут өрөө төлж чадахгүй гэдгээ хэлээд албан ёсоор дефольт зарлачихаж байгаа юм. Манай улс 2016 онд албан ёсоор дефольт зарлах шахсан удаатай.
-Чингис бондын төлбөрийг төлөх гэтэл эдийн засаг эвгүйдчихээд сандарсан шүү. Тэр үеийн шийдлийг одоо хэрэгжүүлэх боломжтой юу?
-Эхлээд тухайн үед яг ямар процесс өрнөснийг сануулах маягаар цухас дурдах нь зөв байх. 2012, 2013 онд авсан бондын төлбөр төлөгдөх хугацаа болох үед эдийн засаг сайн биш байсан. 2013 оны сүүлээс нүүрсний зах зээл хумигдаж, экспортын орлого буурсан асуудалтай улсаараа нүүр тулсан. Тухайн үед үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлж, зах зээл дээр их хэмжээний мөнгө хэвлэн гаргаж, нөхцөл байдал ер нь л хэцүүдсэн дээ. Сонгуулийн жил учраас ханшийг хүчээр барьсан нь сүүлдээ маш том асуудал болсон. Сонгуулийн дараа эрх баригч нам валютын нөөцгүй боллоо гэж зарласнаас үүдэж ханш огцом савласан гэж ирээд яривал асуудал их байсан. Сангийн яам хүртэл өр төлөх ямар боломжгүй гээд хүлээн зөвшөөрчихсөн үе шүү дээ. Гэхдээ Сангийн яам тухайн үед маш шаламгай ажилласан. Road show зохион байгуулж, refinance хийх арга хэмжээ авсан тулдаа дефольтоос холуур өнгөрсөн. Хэрвээ 2016 онд ийм шийдэл хайхгүйгээр нөхцөл байдалтайгаа эвлэрээд дефольт зарласан бол хүнд нөхцөлтэй нүүр тулах байсан нь тодорхой. Бидэнд тэр үед тулгарсан асуудлыг Шри Ланка улс яг одоо туулж байна. Инфляц нь 40 хувь гарчихсан, ажилгүйдэл ихтэй, шатахууны нөөц байхгүй, иргэд нь дүрвэж байна. Товчхондоо энэ улсад нийгмийн эмх замбараагүй байдал үүсэхэд бэлэн болчихсон.
-Хятадын хатуу нөхцөлтэй зээл Шри Ланкийн эдийн засгийг аварч чадах болов уу?
-Хятад маш хатуу нөхцөлтэй, бараг газар хуваах гэрээтэй янз бүрийн зээлийн шугам нээж байгаа ч цаг хугацааны хувьд оройтсон шийдэл болчихлоо л доо. Нэмээд хэлэхэд, Өмнөд Америкийн орнуудаас эхлээд цөөнгүй улс Шри Ланкийн араас дампуурлаа зарлах өндөр эрсдэлтэй байгаа.
-Шри Ланка улсын дампуурлын бас нэг шалтгаан нь ужгирсан авлига, сул засаглал. Манайд ч ийм эрсдэл бий. Засаглалын сул байдал эргээд сэргэхэд гол тээг болох байх, тийм үү?
-Ойлгомжтой. Шри Ланка улс засаглалын хувьд нэг талдаа хэлбийчихсэн, ардчилал сул, бараг байхгүй шахуу, мэдээллүүд нь хаалттай.
Гол давуу тал нь далайн боомт, хоёрдугаарт аялал жуулчлалын салбараараа валют олдог улс. Далайн боомттой гэдгээрээ худалдаа давамгайлдаг. Хоёр жил үргэлжилсэн ковид энэ улсад валютын орлогоо нэмэх боломж олгосонгүй л дээ. Шри Ланка улсын өмнө дефольт зарласан улс бол Грек. Тухайн үедээ дефольт зарласан ч гэлээ хариу арга хэмжээнүүд, Европын тусламж дэмжлэг гэх мэтээс шалтгаалаад харьцангуй гайгүй болчихсон. Венесуэл шиг нөхцөлд байдалд ороогүй гэсэн үг. Харин Шри Ланкийн тухайд засаглал энэ тэр нь Грекээс тэс өөр. Авлига ужгирсан, нэг намын хүч нөлөө их, улс төрийн эрх мэдэл нэгдүгээрт, ардчилал байхгүй. Ийм улс эргэж сэргэхэд хүндрэлтэй. Манай улсын хувьд наанаа ардчилалтай гэж ярьж яваа ч нэг нам нь дангаар төрийн эрх барьж барьсан гэх мэтээр яривал цөөнгүй асуудал бий. Товчхондоо бид Грек, Шри Ланка хоёрын яг дунд зогсож байна.
-Хөгжиж байгаа орнуудын бондыг авах сонирхол хөрөнгө оруулагчдад бий болов уу?
-Америкийн долларын өгөөж бага, Европын эдийн засагт хүү буурсан үед л хөрөнгө оруулагчид бонд худалдаж авдаг, хөгжиж буй орнуудын бондыг сонирхдог. Гэтэл өнөөдөр дэлхий даяар үнийн өсөлт, инфляц том асуудал болчихлоо. Энэтхэг чиг рүү тавин хэмээс дээш халж байна. Үүнээс болж хүнсний хомсдолд орно гэсэн таамаг, дүгнэлтүүд хөврөөд эхэлчихсэн. Европын үр тарианы хэрэглээний бараг гуравны нэгийг нийлүүлдэг Орос, Украин дайнтай байгаа. Ингээд харахаар намраас хүнсний хомсдолд дэлхийгээрээ орох магадлал маш өндөр байна л даа. Хүнс, шатахуун хоёр дэлхийн асуудал болсон, цаашдаа ч асуудал хэвээр үргэлжлэхээр байгаа. Байгаль цаг уур, дайнаас үүдэлтэй бараа бүтээгдэхүүний хомсдол, инфляц гэсэн хоёр асуудал хөгжиж буй, хөгжингүй гээд бүх улсад хурцаар тавигдаж байна. Хөгжингүй орнууд ийм шалтгаанаар мөнгөний бодлогоо хатууруулж эхэллээ. Сая гэхэд л АНУ бодлогын хүүгээ өсгөлөө. Дахиад ч өсгөх хүлээлт бий. Инфляц нь 8 хувь гэдэг бол АНУ-ын хувьд өндөр хэмжээ. Ийм үед хөрөнгө оруулагчид хөгжиж буй орнуудаас дайжиж, хөгжингүй буюу Америк гэх мэт долларын өгөөж өндөртэй найдвартай хөрөнгө оруулалт руу хөрөнгөө байршуулж эхэлж байна.
-Манайх шиг хөгжиж байгаа улсуудын хувьд бондны төлбөрөө төлж чадахгүй нь тодорхой учраас refinance хийх замаар л асуудлыг шийдэх гэж хичээцгээх байх. Бидний хувьд refinance хийх боломж хэр байгаа бол?
-Хөгжиж байгаа улсуудын тухайд яалт ч үгүй refinance буюу хугацаа сунгах асуудал яригдаж таарна. Маш олон улс яг ийм шалтгаанаар хөрөнгө оруулагчдыг татахын тулд roadshow хийж дэлхийгээр хэсээд эхэлчихсэн. Хөрөнгө оруулагчдын хамгийн түрүүнд харах зүйл бол тухайн улсын эдийн засаг. Улс төрийн тогтвортой байдал гэх мэт олон зүйлсийг нь харах нь тодорхой. Ийм шалгуураар харвал хөрөнгө оруулалт татах боломж хөгжиж буй улсуудад нэлээд бага болчихсон. Олон улсын байгууллагууд “Хөгжиж буй орнуудад гадаад өрийн дарамт асар өндөр боллоо, өрийн дарамтаас болж дефольт зарлах вий дээ” гэж давтамжтай сануулаад байгаа нь цаанаа ийм учиртай. Олон улсын байгууллагууд ийм анхааруулгыг бараг жилийн өмнөөс өгч эхэлсэн. Эхнийх нь Шри Ланка болчихлоо л доо. Манай улсад refinance хийх боломж бий. Олон улсын хөрөнгө оруулагчдын голчилж хардаг Fitch агентлаг манай улсын үнэлгээг тогтвортой гээд зарлачихлаа. Энэ бол хөрөнгө оруулагчдын хувьд эерэг үзүүлэлт. ОУВС байсхийгээд гарч ирж мэдэгдэл хийж, харилцаа ойртоод эхэллээ. Валютын сангийн хөтөлбөрт орох гэх мэт шийдэл байж магадгүй. Донор орнуудын мөнгийг оруулах эрхийг Валютын сан өгдөг. Тэр утгаараа Валютын сантай ойр байх нь refinance хийхэд хэрэг болно. Сангийн яамныхан ч refinance хийх чиглэлд ажиллаж байгаа байх. Гэхдээ нэг асуудал бий. Одоогийн байгаагаасаа нэлээд өртөг өндөртэй босох болов уу.
-Хөгжлийн банкны өр төлөлт дажгүй яваа нь бондын төлөлтөд эерэгээр нөлөөлнө гэсэн тайлбар бий. Хэр нөлөө үзүүлэх бол?
-Хөгжлийн банкнаас авсан эргэн төлөлтөөрөө бондоо төлчихнө гэж яриад байгаа л даа. Хөгжлийн банкинд өрөө төлөх аж ахуйн нэгжүүд орлогоо төгрөгөөр олж байгаа. Гэтэл бондоо төлөхийн тулд бидэнд доллар хэрэгтэй. Манай улсын валютын нөөц хангалттай биш. Ингээд харахаар валютын ханшаа савах эрсдэл харагдаж байна л даа. Ингээд харахаар refinance хийх л боломжтой хувилбар болоод байна.
-Нүүрсний экспорт сэргэчихвэл үнэ нь өндөр байгаа учраас бондын төлөлтөд эерэгээр нөлөөлж мэдэх л юм…?
-Ирэх жил 1.2 тэрбум, хоёр жилийн дараа нэг тэрбумын төлөлт хүлээгдэж байгаа. Төсвийн орлогын 15-25 хувьтай тэнцэх мөнгийг төлнө гэсэн үг. Ийм хэмжээний мөнгийг төлөх боломж бидэнд байхгүй. Нүүрсний экспортын өнөөдрийн байдлыг анзаарахад энэ жил тийм ч их хэмжээгээр гарахгүй л болов уу. Хөгжлийн банкны эргэн төлөлтөөр төллөө гэж бодоход тодорхой хэсгийг нь л дарж хүчирнэ.
-Өртөг өндөр байсан ч нүдээ аниад refinance хийлээ гэж бодъё. Эдийн засаг энэ янзаараа байвал 2025 оноос ахиад л бондын төлөлт гэж сандарцгаах байх даа?
-Refinance хийсэн ч 2025 оноос ахиад өрийн цикл эхлэх нь бодитой асуудал л даа. Гэхдээ бидэнд найдлага бий. Төмөр замаа барьчихвал, Оюу толгойн далд уурхай ажиллаад эхэлбэл экспортын орлого 40, 50 хувь руу өсөх боломж бүрдэнэ. Яг тэр үед нь олсон валютаа өрөө дарахад зарцуулбал өрийн дарамтгүй амьдрах бололцоо бий. Тэгэхгүйгээр байнга сунгаад явах хувилбарыг сонговол эрсдэлтэй. Олон хавар нэгэндээ гэдэг шиг нэг эгзэг нь таарвал өрийн дарамтад ороод дефольт үүсэх магадлал өндөр. Эцэст нь онцолж хэлэхэд, Засгийн газар өрийн дунд, урт хугацааны төлөвлөгөөг яаралтай боловсруулах хэрэгтэй.