Эрээн, Замын–Үүдэд үүсээд буй нөхцөл байдал, ачаа тээврийн бөөгнөрөл, хил хаалттайн улмаас бараа материалын үнэ өссөн зэрэг шалтгааны талаар сурвалжиллаа.
Эхлээд албаныхны байр суурийг сонсохоор Гадаад хэргийн яаманд хандсан боловч “Бид Хятадын талын байр суурийг хүлээж байна” гэдгээс өөр хариулт өгсөнгүй. Тиймээс хамгийн сүүлд буюу өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сарын 23-ны өдөр ГХЯ-ны цахим хуудсанд оруулсан мэдээллийг авлаа. Монгол Улс, БНХАУ-ын ГХЯ-д хоорондын Стратегийн яриа хэлэлцээний зургаа дахь удаагийн уулзалтыг цахим хэлбэрээр зохион байгуулсан. Уулзалтыг Монголын талаас Гадаад харилцааны дэд сайд Б.Мөнхжин, Хятадын талаас Гадаад хэргийн яамны туслах сайд У Жянхао ахлан оролцлоо. Дэд сайд нар хоёр улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа өмнөх оноос сэргэж, худалдааны эргэлтийн хэмжээ мэдэгдэхүйц нэмэгдэж буйг тэмдэглэв. Түүнчлэн “Ковид-19” цар тахлын нөхцөлд хоёр орны худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагааг аль болох хэвийн явуулах боломж, тэр дундаа хилийн боомтуудын үйл ажиллагааг идэвхжүүлж, бараа бүтээгдэхүүн нэвтрүүлэлтийг нэмэгдүүлэх талаар дэлгэрэнгүй санал солилцлоо. Манай талаас Замын-Үүд-Эрээний боомтоор авто тээврийн үйл ажиллагааг шуурхай сэргээх, төмөр замын тээврийг хэвийн байдалд оруулах, уул уурхайн бус бүтээгдэхүүний экспортыг сэргээх, Шивээхүрэн-Сэхээ, Бичигт-Зүүнхатавч боомтын үйл ажиллагааг сэргээх, Гашуунсухайт-Ганцмод, Ханги-Мандал боомтуудын бараа нэвтрүүлэлтийг нэмэгдүүлэх, Гашуунсухайт-Ганцмод, Шивээхүрэн-Сэхээ, Булган-Такашикен, Бичигт-Зүүнхатавч, Ханги-Мандал боомтуудаар тусгай зөвшөөрөл, нөхцөл шаардагддаг бараа бүтээгдэхүүн тээвэрлэх нөхцөлийг бүрдүүлэх зэрэг тодорхой санал дэвшүүлэв. Талууд цар тахлын нөхцөл байдалтай уялдуулан иргэд харилцан зорчих хязгаарлалтыг сулруулах боломжийг судлахаар тогтлоо” гэжээ. Гэтэл оны өмнө яригдаж байсан асуудал өнөөдөр хэрэгжсэн үү?
Энэ талаар Эрээн–Замын–Үүд боомтоор ачаа бараа тээвэрлэн оруулж ирдэг компаниас тодрууллаа. (Тухайн компани нэрээ нууцлахыг хүссэн учир дурдсангүй).
-Замын-Үүдийн нөхцөл байдал хэр байна вэ?
-Хятадын талын шийдвэрийг хүлээсэн байдалтай л байна.
-Хятадын тал хилээ хэзээ нээх нь тодорхойгүй байна уу?
-Өвлийн олимп, цагаан сар нь удахгүй болох гээд мөд нээгдэхгүй бололтой.
-Тэгэхээр тэнд бөөгнөрсөн ачаагаа яаж авах вэ?
-Агаарын тээвэр юмуу өөр зам, гарц гаргалгааг судалж л байна
-Тэгэхээр тээврийн үнэд өөрчлөлт орох уу?
-Мэдээж өөрчлөгдөнө. Та нар Улаанбаатар хотод юмны үнэ хэрхэн өсч байгааг харж байгаа биз дээ. Дэлгүүрийн лангуун дээрээс асаагуураас авахуулаад урд хилээр орж ирдэг бараа материалууд бүгд тасарсан. Арай гэж өдөр хоногийг аргацааж байна гэж худалдаа эрхлэгчид байнга залгаж байна.
-Мэр сэр бараа орж ирээд байх шиг. Ямар хүмүүсийнх нь бараа орж ирээд байгаа юм бол оо?
-Хойд хил хориогүй чөлөөтэй ажиллаж байна. Мөн төмөр замын тээвэр хэвийн явж байгаа. Өөр хилээр л ачаа бараа бага сага орж байгаа байх.
-Танайх ямар төрлийн ачаа бараа зөөвөрлөж оруулж ирдэг юм бэ?
-Бүх төрлийн ачаа бараа зөөвөрлөдөг.
-Дунджаар долоо хоногтоо хэдэн удаа тээвэр хийдэг байв?
-Коронавирус гарахаас өмнөх энгийн үед долоо хоногт 3-4 чингэлэг явдаг байсан. Нэг чингэлэгт нь үнээрээ тооцвол 200-300 мянган долларын бараа явдаг. Одоо Коронавирус гараад машин тээврийн үнэ өсч, ачаа тээвэр багасаад импортоор татаж авдаг компаниудын тоо нь багасаад дампуураад байна шүү дээ. Тэр компаниуд цөөрөөд эхлэхээр ачаа тээвэр багасчихаж байгаа юм. Тэгэнгүүт үнэ нь өснө. Монголд худалдан авах чадвар нь багасаад ирэнгүүт ачаа тээврийн эргэлт нь дагаад багасна. Түүнийг дагаад манай тээврээр ачаагаа тээвэрлүүлэх компаниуд багасаад эхэлж байгаа учраас долоо хоногтоо хоёр чингэлэг зөөдөг болсон байсан даа. Одоо бүр нэг ч чингэлэг авч чадахгүй болсон гэв.
Харин томоохон үндэсний үйлдвэрлэгч компаниуд бараа материалын тасалдлаас болж АПУ ХХК гэхэд шилгүй болж иргэдээс хэрэглэсэн шилийг нь буцаан авч, ариутган хэрэглэх, зарим нэг шат дамжлага ажиллах боломжгүй болтол нөхцөл байдал үүсчээ. Улаанбаатар принт компани цаасгүй болж, А4 хэмжээтэй цаас олдохгүй байгаа тул А3 хэмжээтэй цаасыг цаас зүсдэг газруудаар зүсүүлж байгаа тухай эх сурвалж дурдав. Энгийн үед дэлгүүрийн лангуун дээр дэлгээтэй байдаг зарим нэр төрлийн барааны үнэ тэнгэрт хадаж, ховрын юм болсныг хүн бүр л дор бүрнээ шагшин ярих боллоо.
Мөн нэгдүгээр сарын 5-ны өдөр жолооч нар ЗТХЯ-ны урд цуглан салбарын сайдад санал сэтгэгдлээ хэлэв.
Жолооч нар ярихдаа “Хилээр орох гарахдаа PCR шинжилгээ олон удаа өгсөн. Бүх шинжилгээний бичиг халаасанд минь байна. Нэг ч жолоочоос “Ковид-19” илрээгүй. Тээврийн зардал хэт өндөр болсон нь ард түмний нуруун дээр тусч байна”. “Зам, тээвэр хөгжлийн сайдтай уулзах гэж хэд хэдэн удаа очсон боловч уулзаж чадаагүй. Хилийн асуудлыг шийдэхээр гурван тэрбум төгрөг Засгийн газраас гаргахаар болсон ч юунд хэрэглэх гэж байгаа нь ойлгомжгүй байна. Нэг метр куб ачаа 3,000 юань хүрлээ. Өмнө нь нэг куб ачаа 800 юань орчим байсан. Ачаа барааны тээвэрлэлтийн үнийг жолооч нар, худалдаачид биш Засгийн газар өсгөж байна”. “Тээвэр зохицуулалтыг хийж, үнийн хөөрөгдлийг багасгана гэж ярьж байгаа ч бодитой ажил хэрэг болохгүй юм. Авто тээврийн нэгдсэн холбоо гэж байдаг ч бидний эрх ашгийн эсрэг юм ярьж байгаа”. “Тээвэр зуучлагчдын нэгдсэн холбоо 100 жолоочийг дотоодын цэргээс бүрдүүлээд тэг цэгээс тээвэрт явуулна гэж байна. Дараалалд байгаа 6,000 жолоочийн нэг ч хүнээс “Ковид-19” илэрч байгаагүй. Яагаад гэвэл 24 цагийн хугацаанд гурваас доошгүй удаа PCR шинжилгээ өгдөг. Тийм байтал энэ жолооч нарыг тээвэрт явуулахгүй, тусдаа бэлтгэгдсэн жолоочийг тээвэрт явуулна гэж байгаа нь бидний эрх ашгийг зөрчиж байна”. “Дарааллаар нь тээвэрт явуулж, жолооч нарын амьдрал ахуйд төрөөс анхаараагүй хэрнээ хөндлөнгийн байгууллага оруулж ирж байгаад эгдүүцэж байгаа. Зам, тээврийн хөгжлийн яамны удирдлагуудтай нүүр тулж уулзмаар байна. Үнийн хөөрөгдлийг эсэргүүцэж байгаа” гэж ярьцгаав.
Энэ талаар Зам, тээвэр хөгжлийн яамнаас тодрууллаа.
-Замын-Үүдийн боомт хэзээ нээгдэх вэ?
-Бид бэлтгэлээ хангачихсан. Жолооч нь байна уу байна. Одоо юун дээр гацаад байна гэхээр Хятадын тал хилээ нээх л асуудал үлдсэн. Гадаад харилцаа консулынхаа шугамаар бүх хэлэлцээр хийгдээд явж байгаа. Хил нээх асуудал дипломат шугамаар явна, хоёр улсын хоорондын асуудал учраас. Ганцхан ЗТХЯ шууд очоод хэлэлцээр хийчихдэг асуудал биш.
-Зам, тээвэр хөгжлийн яам ачаа барааг түргэн шуурхай оруулж ирэхийн тулд яг ямар ажил хийж байна вэ?
-Энэ асуудал хэлэлцээрийн шатандаа яваа. Зам тээврийн яам Гадаад харилцааны яамтай хамтраад холбогдох бэлтгэлээ хангачихсан. Одоо зөвхөн Хятадын тал хилээ нээчих юм бол асуудалгүй. Өөр асуултад хариулах боломжгүй байна гэв.
Гэвч газар дээр нөхцөл байдал ямар байгааг Замын-Үүдийн тээвэрчин Ж.Мөнхцэцэгээс тодрууллаа.
-Яг одоо наана чинь нөхцөл байдал ямар байна вэ?
-Өнөөгийн байдлаар бид дээрээс ирэх шийдвэрийг хүлээсэн байдалтай л байна. Хятадын тал ямар нэгэн шийдвэр гаргаагүй, хариу өгөөгүй. Ийм л байдалтай байна.
-Жолооч нарыг тусгаарлалтад байх үедээ харуулуудаа хахуульдаж гараад дотоодод халдвар тараасан гэж бурууг өгдөг. Энэ тал дээр жолооч нарын байр суурь ямар байгаа вэ?
-Наад яриад байгаа чинь тусгаарлалтад байсан жолооч нар. Үүнийг тайлбарлаад, жолооч нарыг буруутгаад байх нь өрөөсгөл байх. Хятадын талын шинжилгээ, манай талын хариунд зөрүү байхыг үгүйсгэхгүй. Үүнийг ганц талаас нь тайлбарлаад байгааг гайхаад л байна. Тусгаарлалтад байгаа хүнээс яагаад ковид илэрсэн бэ гэдгийг хууль хяналтын байгууллагууд нь шалгасан байх.
-Замын-Үүдийн ачаа бараа тээврийн үнийг жолооч нар нэмдэг гэсэн хардалт яваад байна. Энэ тал дээр тайлбар өгөөч?
-Тээвэрчид үнээ нэмээд байна, шантааж хийдэг гэсэн мессэж нийгэмд тархаад байна. Бодит байдал дээрээ үнийн өсөлт яг юунаас үүдэлтэй вэ гээд эхнээс нь яривал маш олон хүний явуулга бий. Хамгийн анх Хятадын тал тээврийн хэрэгслийн тоог багасгасан. Үүнээс болоод энэхүү аймшигт дараалал үүссэн. Өдөрт 100 тэрэг гарч байсан. Тэр үеэс тээврийн үнэ өсч эхэлсэн. Үнийг жолооч нар өсгөөгүй. Эхлээд 25 сая болсон. Дараа нь 50 сая болсон. Тэгээд хил хаасан. Тээврийн үнэ шат дараатай нэмэгдсээр байгаад одоо нэг м.куб нь 2500-3000 юань болчихсон. Энэ Монгол талд явагдаад байгаа ажил биш.
-Хоёр талаас хамаарч байна уу?
-Монгол жолооч хилээр нэвтрэхгүй. Хятадын талд явагдаж буй ачаа тээврийн үйл ажиллагаанд нэг ч гар бие оролцохгүй байгаа. Хятадын талын карго ачигчид манай худалдаа эрхлэгчдийн ачааг барааг 1 м.кубыг нь 2500-3000 юань гэж үнэлж авч байгаа. Энэ бол аль ч газраас тогтоосон үнэ биш. Тухайн карго үйлчилгээ явуулж байгаа хятадууд өөрсдийнхөө ашгийг харж байгаа. Үнэ өсөхөд юу нөлөөлсөн гэхээр хятадын тал хаагдаад зөвхөн чингэлэг тээвэр явуулна гэсэн яриа гарсан. Нэг контенрт 65 м.куб ачаа орно гэж Хятадын тал тооцож байсан. Гэтэл нэг машинд гурван контейнер ачаа ордог. Үүнээс болоод хүмүүс үнээ нэмэх шалтгаан болсон.
-Тэгэхээр нэг хэсэг үлдсэн барааг зөөхөд чингэлэг тээврээр тооцсон юм уу?
-Хил хаахаас өмнө гацсан 150-иад машин байсан. Тэр ачааг нэг хэсэг ачсан. Гэтэл тэр ачааг машинд ачихдаа чингэлгийн үнээр бодож ачсан. Түүнийхээ үнийг дэвтэр дээрээ бичээд явчихдаг. Энэ ачаанаас тэдэн төгрөг, тэр ачаанаас тэд гээд бүгдийг тооцно. Хятадууд нь өөрсдөө бүгдийг бичээд нарийн тэмдэглэсэн зүйлийг жолооч тээвэрлээд Улаанбаатар ордог. Тэгэхээр Улаанбаатарт байгаа төлөөллийн хүмүүс нь тэр дэвтрийг хүлээж аваад ачааг нь гаргахдаа, бараа хүлээж авч байгаа хүнээс зардлаа нэхдэг. Энэ зардал тээврийн зардал биш. Хятадын талд үнэлж авсан каргоноос гаргаж байгаа үнэ. Тэр дотор нь гаалийн татвар орно. Шат дараатай бараа материал гаргахад бичиг бүрдүүлэлт гэж ярьдаг шүү дээ. Тэр бичгийн мөнгө, ачигчийн үнэ гээд бүх зүйлийг тооцсон. Монголын тал өөрсдөө энэ бүхнийг хийх ёстой байтал хятадууд нь хийгээд байна гэсэн үг. Монголын гаалийн татварыг хятадууд өөрсдөө мэдээд тохироод авчихдаг. Үүнийг жолооч нар үнэ өсгөлөө гэж буруу ойлгодог. Гэтэл жолооч өөрөө ачаа барааныхаа элэгдэл гэмтлийг хүлээдэг. Бид Хятадын талаас ачаа бараагаа өөрсдөө тооцож, нягталж аваад үнээ нэмээд байгаа бол буруугаа хүлээнэ.
-Чингэлэг машин хоёр үнийн ялгаатай юу?
-Ачаа тээврийн машинууд чингэлэггүй задгайгаар явдаг. 17.5 тоннтой нүцгэн чиргүүлтэй машинтай явахад гурван чингэлэг ачаа ачдаг. Гэтэл энэ шийдвэрээр гурван чингэлэг ачаа ачсан ч нэг л чингэлгээр тооцож ачааг ачуулаад байгаа. Нэг чингэлэг ачааг одоогийн үнээр нь бодоод үзэхээр 65 м.куб ачааг 2500 юаниар хятадууд үнэлж авч байна шүү дээ. Нэг чингэлэг ачаа 162 мянган юань болж байгаа биз. Машин өөрөө задгай тээвэрлэлтээрээ яваад гурван чингэлэг ачаагаа багтаагаад ороод ирэхэд хэзээ ч 162 мянгаар ачааг тээвэрлэхгүй шүү дээ.
-Цаашид хил нээгдэхгүй бол жолооч нар ямар арга хэмжээ авах вэ?
-Хятадын тал хил гаалийн үйл ажиллагааг хэвийн явуулаад эхэлбэл үнийн хөөрөгдөл гэж зүйл зах зээлийнхээ зарчмаар байхгүй болно. Өдөрт 100-150 машин татаад ирэхэд боломжийн л байсан. Зун Засгийн газраас 10 сая төгрөг гэж үнэ тогтоож өгсөн. Улаанбаатарын 0 цэгээс тээвэрлэх үнийг. Тэрүүгээрээ өдөрт 100 машин татаад ирэхэд барааны үнэ 70-80 мянган юань болж, аяндаа буугаад 30 мянгад хүрсэн. Чингэлгээр хязгаарлах маш буруу болсон. Улам үнийг өсгөсөн.
-Та бүхэнд Хятадын тал хил хэзээ нээх бол гэсэн таамаг байна уу?
-Хил нээнэ гэсэн мэдээлэл ирээгүй. Хятадын Засгийн газраас мэдээлэл ирж байж боомтын захиргааны шийдвэр гарч хил нээдэг. Нэг ч контейнер тээвэр хөдөлгөөн байхгүй. Албан бус мэдээгээр Эрээний талд ачаа ачсан контейнеруудыг бүртгэлд оруулж байна гэсэн. Тэнд байгаа контейнеруудаа бүртгүүлж дууссаны дараа наашаа татах ажиллагаа явагдах юм байна. Түүнийг татаж авсны дараа импортын машинууд байгаа гэсэн. Үүний дараа Хятадын цагаан сар болно. Цагаан сараа залгуулаад олимп болно. Түүний дараа Хятадын коммунист намын их хурал гэж юм болно гэсэн. Үүнээс үзэхэд 3-4 дүгээр сар хүртэл хил гааль жигдрэхгүй, нээхгүй гэж харж байгаа. Хятадууд хийнэ л гэсэн бол хийдэг шүү дээ. Нара гэж нөхөр (Дуучин М.Нарантуяа) 750 юаниар ачаа бараа зөөнө гэж байна лээ. Ачаа барааны үнийг хөөрөгдсөн гэж хариуцлагагүй юм ярьж байсан. Хятадын талд болж байгаа үнийн хөөрөгдлийг бид яаж зогсоох вэ. Гарц гаргалгааг хоёр талын Засгийн газар хооронд ярьж шийднэ. Түүнээс хэдэн наймаачид, тээвэрчид каргогоо тойрсон хэрүүл хийгээд амжилт олохгүй. Бид өөрсдөө очоод ачдаг бол энэ үнэ бууна шүү дээ гэв.
Харин түүний ярианд дурдсанНарагийн яриаг дор товчлон орууллаа. Дуучин Нара буюу М.Нарантуяа нэгдүгээр сарын 5-ны өдөр “Ардын ачаа” нэгдэл пэйж хуудсаар дамжуулан лайв хийхдээ (нэгдүгээр сарын 3) надад Эрээнээс мэдээ ирсэн. Би өөрийн танил тал, өмнөд монгол хүмүүсээр зуучлуулан байж арай хямд үнээр 2000 ширхэг зөгийн балны шилээ оруулж ирэхээр болсон. Үүнийг тооцоолон бодъё. Эрээн-Замын-Үүд-Улаанбаатарт ирэх ачааны м.куб нь таньдаг хүн учраас хөнгөлөлт үзүүлж 2000 юаниар үнэлсэн. Гэтэл миний зөгийн балны шил нэг хайрцаг дотроо 24 ширхэгтэй, 46х35х24 см харьцаатай. Нийт 100 хайрцагны м.кубыг бодоод үзэхээр 5.9 м.куб ачаа болно. Үүний м.кубын үнийг хямдруулж байгаа нь 2000 юань. Түүнийгээ 5.9-дөө үржүүлэхээр 11800 юань буюу 5.3 сая төгрөгийг 2000 ширхэг шил авахад л зарцуулж байна. Чиндоа хотоос Улаанбаатар руу ирэхдээ мөн 4000 юанийн хөлс татсан. Шилний өөрийнх нь үнэ асар өндөр. Дээр нь тээврийн хөлс нэмэгдэхээр бүр дийлдэхгүй. Тиймээс энд байгаа гурван залуу “Сhina railway” компанитай монголчуудын барааг оруулаад өгье, нэг контейнер дотор нэг төрлийн ачаа биш түүвэр ачааг ч гэсэн оруулж ирье гэж тохиролцоо хийсэн байна. “Ардын ачаа” нэгдлээс гаргаж байгаа м.кубын үнэ нь ачааны машинаар 750 юанийн үнэлгээтэй. Альнаар нь ч татаж авч болно. Вагоноор бол бүр хямд тусна. Үүнийг миний ачаан дээр жишээ авахад 4425 юань буюу 1.9 сая төгрөг болж байгаа. Гэхдээ би “Ардын ачаа” нэгдэлд яаж нэгдэх вэ гэхээр энэ компани минийх болно. Яагаад гэвэл би аж ахуйн нэгжийн хүрээнд “Охь бал бурам” компанийнхаа нэрээр “Ардын ачаа” нэгдэлд сая төгрөг төлөөд орно. Гэхдээ энэ бол төлбөр биш, хөрөнгө оруулалт. Би энэ нэгдэлд 1 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгээд хувьцаа эзэмшигч болно. Хувьцаа эзэмшигч болсноор танил гэх хүмүүстээ 5.3 сая төгрөг төлж ачаагаа авах байсан бол 2.9 сая төгрөгөөр компанидаа хөрөнгө оруулж хувьцаа эзэмшээд, цаашид энэ компаниас гарах үр ашгуудыг хамт эдлээд, ногдол ашиг хуваарилбал би түүнээс нь ашиг авахаас гадна миний ачаа илүү хурдан цаг хэмнэж орж ирнэ. Түүнчлэн хөрөнгө оруулагчийн хөнгөлөлттэй үнэ авах ийм компани байгуулагдаж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, нээлттэй хувьцаат компани үүсгэж байна. Хүмүүс яагаад 1 сая төгрөг төлж элсэж байна гэхээр энэ компани өөрсдийн гэсэн чингэлэгтэй болоод дараа дараагийн ээлжинд илүү хямдхан үнэ санал болгох учраас өөрийн гэсэн чингэлэгтэй болох хэрэгцээ шаардлага үүсч байгаа” хэмээн ярьжээ