Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсэхийн ОХУ-д хийсэн албан айлчлалын үр дүнгийн талаар Улс төр судлаач, Олон улс судлалын доктор Н.Эрдэнэбүрэнтэй ярилцлаа.
-Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ОХУ-д албан айлчлал хийгээд ирлээ. Айлчлалын явцыг та нарийн сайн харсан байх. Тус айлчлалын үр дүнгийн талаар ярилцлагаа эхэлье?
-Манай улсын Төрийн тэргүүний ОХУ-д хийсэн албан айлчлалыг би нэг л өгүүлбэрээр хариулъя. ОХУ-ын тавьсан шаардлагыг манайх хүлээн авч байна гэж албан ёсоор хэлэх гэж очсон айлчлал. Ердөө л энэ. Айлчлалын өмнө ОХУ-ын Засгийн газрын орлогч дарга, бусад салбарын сайд нар нь ар араасаа ирж бидэнд тодорхой шаардлагыг тавиад явсан шүү дээ. Тухайлбал, Эгийн голын УЦс-ыг танайх баривал манайд ийм байна ч гэдэг юмуу. Танайх үүнийг барих гэж битгий яар, биднээс эрчим хүч бусад зүйлсээ авч л бай” гэх зэрэг шаардлага, байр сууриа илэрхийлээд буцсан. Энэ бүх шаардлага, байр суурийг нь хүлээн зөвшөөрч байна хэмээн хэлэх гэж очсон айлчлал болов уу гэж харж байна. айлчлалын эхнээсээ л манайхан дорой, юм үзээгүй гэдгээ харуулсан. Гадаад явж үзээгүй, дипломат харилцаа, дипломат соёл гэдгийг мэддэггүй нөхдүүдээр Ерөнхийлөгч маань айлчлалын багаа бүрдүүлсэн бололтой. Монгол Улс буурай хөгжилтэй ч гэсэн хоёр улсын энэхүү айлчлалыг дэлхий нийтээр харж, үнэлэлт, дүгнэлт өгч ярилцаж байгаа. Нөгөөтэйгүүр айлчлал гэдэг бол тухайн улсын дэлхийд танигдах том талбар. Тэр утгаараа улс бүхэн ямар ч оронд айлчлал хийхэд хүндэтгэлтэй хандахын зэрэгцээ дипломат соёлыг дээд зэргээр эрхэмлэдэг. Хариуцлага, шударга ёсыг зарчим болгодог. Ерөнхийлөгчийн хувьд энэхүү айлчлалынхаа багийн бүрэлдэхүүнд хариуцлага тооцох ёстой гэж судлаач хүний хувьд эхний дүгнэлтээ хийсэн. ОХУ-ын талаас айлчлалд ач холбогдол өгч байгаа нь ойлгомжтой. Цар тахлын үед ОХУ-ын гадаад худалдаа болон улс төрийн нөхцөл байдал тийм ч таатай бус байгаа.
Ийм үед манайх шиг жижиг орнуудтай харилцаагаа өргөжүүлж, эдийн засгийн худалдаагаа эрчимжүүлэх бодлого баримталж байгаа юм. Энэхүү бодлогынхоо хүрээнд хамгийн ойрын хөрш орон болсон Монголтой харилцаагаа илүү бэхжүүлэх, Монголыг ашиглаж Хятадтай илүү уян хатан, түргэн шуурхайн худалдаа, хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх боломжоо судлах зорилгоор манайхыг хүлээн авсан болов уу.
–Та айлчлалын үр дүнгийн талаар ярьсангүй. Томоохон эдийн засгийн төслүүдээ хэрэгжүүлэхэд түлхэц болсон айлчлал байв уу, зүгээр түүхэн ойгоо хэрхэн тэмдэглэж өнгөрүүлэх вэ гэдгээ ярилцсан айлчлал болчихов уу?
-Айлчлалын үр дүнг хэлэхээсээ өмнө айлчлал ямар бүтэц, ямар зохион байгуулалт, ямар өнгө аястай болов гэдгээ гаргаж ирэх ёстой. Тэр утгаараа айлчлалын зохион байгуулалтын талаар ярьсан юм. Энэ айлчлалын хүрээнд шийдвэрлэх ёстой олон асуудал байсан. Бид ч хүлээлт ихтэй байлаа. Гэвч бидний хүлээсэн шиг тийм үр дүнтэй айлчлал болж чадсангүй. Өнгөрсөн баларсан дайны он жилүүдээ ярилцаж, цаашдаа дайн гарвал хамтарч нөхөрлөх тухайгаа тунхаглалаа. Найрсаг харилцаагаа улам найрсаг нялуун болгоё гэлээ. ОХУ-аас Хятад улс руу явах хийн хоолойг дэмжинэ гэдгээ хэллээ. Гол нь хийн хоолой явснаараа манайх тийм ашиг авна шүү гэдгээ ярьсангүй. Хамгийн их хүлээлттэй байсан сэдэв бол Эгийн голын УЦС-ын төсөл.
-Танаас яг энэ талаар асуух гэж байлаа. Эгийн голын УЦС-ын төслийг дэмжихгүй гэдгээ ОХУ-ын талаас хэлсэн. Харин бидэнд эрчим хүчээ хоёр дахин нэмэгдүүлж өгье гэсэн. Энэхүү төсөл хэрэгжсэнээр Монгол Улс эрчим хүчний хараат байдлаасаа гарах том төсөл гэдгийг хэн хүнгүй л ойлгож байна шүү дээ. Айлчлалын үеэр энэ асуудлыг хэрхэн авч хэлэлцэв?
-Тийм ээ, үргэлжлүүлээд ярихад Эгийн голын УЦС-ын төсөл бол хамгийн чухал сэдэв байсан. Хоёр талын эмзэг сэдэв. Хоёулаа өөр өөр байр суурьтай байна шүү дээ. Манайх барина, эрчим хүчнийхээ хараат байдлаас салъя гэнэ. Оросууд бариулахгүй ээ, манай байгаль, экологид сөрөг нөлөө үзүүлэх гээд байна гэдэг. Энэхүү байр сууриа нэгтгээд цааш явах ёстой байтал энэ талаараа нэг ч ярьсангүй. Харин ОХУ-ын талаас энэ төслийн талаар нэр цохож шууд яриагүй ч гэсэн Байгал нуурын цогцолбор газрыг хамгаалах, хил дамнасан гол, мөрнүүдийн байгаль, экологийн зүй зохистой байдлыг хамгаалах асуудлаар манайхтай хамтран ажиллах тухайгаа хэлсэн. Хариуд нь манайх хамтран ажиллая гэдгээ хэлж, тунхаг бичигтээ гарын үсэг зурлаа. Оросын цаад санаа нь хил дамнасан гол, мөрөнг хамгаалах асуудал биш. Манай Эгийн голын УЦС-ыг бариулахгүй гэсэн санаа энд явж байгаа юм. Үүнийг нь манайх ойлгосон ч ойлгоогүй юм шиг хамтран ажиллаж, танай Байгал нуурыг чинь хамгаалъя гэдгээ Ерөнхийлөгч нь очоод хэлчихлээ шүү дээ. Одоо энэ төсөл цаашдаа явах эсэх нь бүүр ч хүнд боллоо. Хийн хоолойн асуудал байна. Энэхүү хоолойг тавьснаараа бидэнд ямар ашигтай байх вэ гэдгээ ярьсангүй. Харин Хятадтай холбогдох хийн хоолойг чинь бид зөвшөөрч байна, манай газар нутгийг дайруулан барьчих аа гэдгээ хэллээ. Мөн Хятадтай холбогдох хурдны авто замаа манайхаар дайруулан бариарай гэнэ. Төмөр замаа ч гэсэн манайхыг дайруулахыг бодоорой гэнэ. Энэ бүгдээс нь харахад Орос, Хятад хоёрын эдийн засаг, худалдаа, тээвэр логистик гээд бүх асуудлыг л зөвшөөрсөн гуравдагч орны байр сууринаас хандлаа. Өөрөөр хэлбэл, Оросыг Хятадтай холбох асуудлыг л ярилаа.
-Манай хөгжилд чухал шаардлагатай байгаа төмөр зам, эрчим хүч, бензин, шатахууны асуудлаар ярилцаж бодит үр дүн гарсан зүйл байна уу?
-Асуудлуудаа манай тал хэлсэн. Төмөр замаа сайжруулах асуудлаа ярьсан. Эрчим хүчний хараат байдлаасаа салах талаар ярьсан. Ер нь томоохон төсөл хөтөлбөрүүдээ бүгдийг нь ярилаа. Гэхдээ ямар нэгэн бодит ажил хэрэг болгож, шийдэлд хүрсэн зүйл нэг ч байсангүй. ОХУ-д хийсэн Ерөнхийлөгчийн айлчлалын ганц бодит ажил нь ойн хүрээнд гаргасан “Тунхаглал” л байлаа. Өөр томоохон шийдвэр, үр дүн харагдсангүй. Харин ОХУ-ын хувьд энэхүү айлчлалаас бодит шийдвэртэй үлдсэн. Тухайлбал, “Роснефть” компани шинэ нисэх онгоцны буудалд шатахуун нийлүүлэх сонирхолтой байгаа тухайгаа хэлж, нийлүүлэхээр боллоо. Энэ нь Оросын ашиг сонирхол мөн үү, мөн. Үр дүнд хүрлээ. Мөн Оросоос Хятад руу Монголын нутгаар дамжуулан барих байгалийн хийн хоолойн төслөө явуулахаар боллоо. Энэ ч бас Орос, Хятадын л ашиг сонирхол биелж байгаа хэрэг. В.Путин “Өнгөрсөн жил манай улсын компаниуд Улаанбаатар хотын дөрөвдүгээр цахилгаан станцыг шинэчилсэн. Гуравдугаар дулааны цахилгаан станцыг шинэчлэх өөр нэг хамтарсан төслийг боловсруулж байна” гэж хэлсэн. Үүгээрээ манайх л юм хийж, ашгаа бодно, танайх харин бидний хэлсэн болгоныг зөвшөөрөөд яв гэдэг санаагаа илэрхийлж байна уу гэж харсан. Өөрөөр хэлбэл, ОХУ ашигтай гэсэн зүйлээ бүгдийг нь хийх зөвшөөрлөө авлаа. Харин манайд хийнэ, хамтарч ажиллана, найрсаг харилцаагаа бэхжүүлнэ, яваандаа болно доо гэсэн агуулгаар л хандлаа шүү дээ. Нөгөөтэйгүүр Орос, Хятад улс хөгжлийнхөө шинэ харилцаандаа Монгол Улсыг гүүр болгон ашиглах санаагаа илэрхийлсээр байгаа юм. Энэ асуудалд манай улс тун болгоомжтой хандах ёстой.
-Хоёр улсын төрийн тэргүүний хэлэлцээний үр дүнд Монгол, Оросын хамтын ажиллагааны 100 жилийн ойд зориулсан хамтарсан тунхаглал гарсан. Энэхүү тунхаглалаас онцлох зүйл юу байна вэ. Энэ тунхаглал бидэнд ямар үр өгөөжтэй вэ?
-Энэхүү тунхаглалаас би нэг зүйл олж харсан. Манай талд ашигтай ганц өгүүлбэр байгаа юм. Тэр нь “Монгол, Оросын хамтын ажиллагааг уламжлалт найрамдал, итгэлцэл, сайн хөршийн харилцаа, төрийн бүрэн эрхт байдлыг харилцан хүндэтгэх, бие биенийхээ дотоод хэрэгт хөндлөнгөөс үл оролцох зарчмуудын дагуу цаашид хөгжүүлэх бат бөх эрх зүйн үндэс суурийг бүрдүүллээ” гэж байгаа юм. Үүнд хоёр талынхаа дотоод хэрэгт хөндлөнгөөс оролцохгүй байх зарчмыг баримтална аа гээд заачихсан байгаа биз. Энэ заалтаа урдаа барьж байгаад л Эгийн голын төслөө явуулах хэрэгтэй. Энэ бол манай дотоод асуудал. Танайх оролцохгүй гэдгээ Төрийн тэргүүнүүдийн хооронд хийсэн тунхаглалдаа хэлсэн байгаа шүү дээ гээд л дайрах ёстой. Нөгөөтэйгүүр хоёр улсын Төрийн тэргүүнүүдийн энэхүү тунхаглалд манай талд ашигтай байх зүйл ажиглагдсангүй. Нөгөө л нэг найрсаг харилцаа, сайн хөрш, ахан дүүсийн харилцаа гэдгээ л тодотгож өгсөн байна лээ. Яахав, хоёр улсын боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны салбарт хамтарч ажиллана, ийм ийм ажлууд хийнэ гэж тохиролцсон нь харагдсан. Үүнийг нь сайшааж байгаа ч бид томоохон төслүүдээ хөдөлгөх, том эдийн засгийн шилжилтийн асуудлыг ярьж, тохиролцон, шийдвэрт хүрэх ёстой байсан. Гэвч уламжлалт уулзалт, нөгөө л нэг ярьдаг хэдэн зүйлээ ярьж, хоёр улсын албаны хүмүүс нь гар барилцан зургаа татуулаад л айлчлал өндөрлөлөө. Надаас өөр судлаач өөр өнцгөөр нь ярих л байх. Энэ бол миний үзэл бодол, миний судлаачийн байр суурь шүү гэдгийг хэлье.