Ухаант хүн бий болоод, хөгжлийн тодорхой үе шатуудыг дамжсаар өнөөдрийн бид бүрэлдэн бий болсон. Бидний эртний өвөг дээдэс болох хүмүүс тухайн үедээ учраа олчих гээд л, амьдарчих гээд л үзэж тарж байхдаа хадны сүг зургаас эхлээд олон зүйлсийг үлдээсэн. Мэдээж тухайн үедээ агуйд оршин суугч хэн нэгэн “За энд сайхан зураг үлдээчихье байз. Ирээдүйн хүмүүс үзээд баярлаж, гайхаг дээ” гэж тэдгээрийг агуйн хананд сийлээгүй нь лавтай. Харин байгалийн төрөлх зөнгөөрөө “Би энд байсан юм шүү” гэх мэдрэмжээр л чулуун хананд тэдгээрийг сийлж үлдээсэн байх. Гэхдээ тэгж суухдаа ирээдүйн талаар, тэр тусмаа өнөөдрийн бидний талаар огтхон ч бодоогүй нь тодорхой. Хадны сүг зураг ирээдүйн бичиг үсгийн суурь болсон нь тодорхой. Харин хоорондоо ямар нэгэн хэлээр ярьдаг болоод, бичиг үсэгтэй болсны дараа түүх тэс өөрөөр бидэнд өвлөгдөн ирсэн билээ.
Хүн төрөлхтний соёлын гайхамшигт үнэт өвийн нэг бол баатарлаг туульс юм. Цаг хугацааны хувьд яг хэдийнээс үүссэн нь тодорхой биш боловч хүй нэгдлийн үед, эцгийн эрхт ёсны үеэс болов уу гэж таамагладаг. Тэгэхээр 15 000-8 000 орчим жилийн өмнө байх нь. Тухайн үед овгийнхоо ахлагч ч юм уу хамгийн баатарлаг эрийн баатарлаг үйлийг магтан дуулах, алдаршуулан магтах зан үйлээс үүссэн байх гэж үздэг. Улс үндэстэн бүр өөрсдийн хэв маягийг агуулсан баатарлаг туульстай. Жишээ нь, Кухулингийн дуулал, Английн баатарлаг туульс “Беовульф”, Францын баатарлаг туульс “Роландын дуулал”, Испанийн баатарлаг тууль “Сидийн дуулал”, Оросын баатарлаг тууль “Игорын хорооны тууж”, Германы баатарлаг тууль, “Нибелунгудын дуулал” зэргийг дурдаж болно. Эдгээрээс чамгүй олон нь монгол хэлнээ орчуулагдан гарсан. Ер нь Монголын уншигчид Гомерийн “Одиссей”, “Илиад”-ыг л түлхүү мэдэхээс өрнө дахины бусад баатарлаг туульсын талаар төдийлөн мэддэггүй юм шиг санагддаг. Хэдийгээр дунд сургуулийн уран зохиолын хичээл дээр баатарлаг туульсын талаар үздэг ч тэгсхийгээд өнгөрчихөөд ч байгаа юм шиг санагдаад байдаг. Уг нь эдгээрийг ядаж л нэг удаа уншаад үзвэл аль аль нь тунчиг сонирхолтой бүтээлүүд юм. Дэлхий дахинд одоогоор мэдэгдэж байгаагаар хамгийн эртний баатарлаг туульс бол “Гилгамеш”. Судлаачид НТӨ 2000 оны орчимд бичигдсэн гэж үздэг юм билээ. Шавар хавтан дээр бичигдсэн нь өнөө цагийн бидэнд хадгалагдан ирснээрээ хосгүй үнэт өв болж таарна. Энэхүү бүтээл нь тун саяхан буюу XVIII зуунд л олдсон юм. Тийм ч учраас саяхныг болтол нийтийн хүртээл болж чадаагүй аж. Туулийн гол агуулга нь НТӨ 2700 орчим оны үеийн Шумерийн Урук гэх хот улсын хаан Гилгамешийн баатарлаг үйл явдлыг магтан дуулна. Гилгамеш хааны бие бялдар, гоо үзэсгэлэн, эрх мэдлийн талаар өгүүлнэ. Харин эртний шумер хэлнээс Шин лег Юнини гэгч бичээч НТӨ 700 оны орчимд вавилон хэлнээ буулгасан байх юм. Тухайн үеийнхээ орчин цагийн хэлэнд буулгаснаа Ашурбанидал хэмээх хааны номын санд хавтан хэлбэрээр хадгалжээ. Тухайн үед цаас ч байсан биш. Аливааг бичгийн хэлбэрээр үлдээх ганц арга нь шавар хавтангууд байсан байх нь. Уг нь энэ тууль одоо байгаагаас ч илүү урт байсан нь тодорхой болсон бөгөөд төгсгөл хэсэг эрдэмтдийн дунд багагүй маргаан тарьдаг. Яруу найргийн хэлбэр талаас нь авч үзвэл аман зохиолын гаралтай бөгөөд магтуу хэлбэртэй байдаг нь аман хүүрнэл зохиол болохыг нь баталдаг гэнэ. Уг нь бол Гилгамешийн тууль нь хайрын сэтгэл, үнэнхүү нөхөрлөл, уй гуниг, хүн гэгч амьтанд ямагт байх бардам байдал, мөнх бус гэгчийг яруухнаар харуулсан бүтээл билээ. Энэ туулийг 2018 онд монгол хэлнээ бүрэн эхээр нь орчуулан гаргасан учраас олоод уншихад гэмгүй.
Та бүхэн эртний Ромын яруу найрагч Публий Вергилий гэж дуулсан байх. НТӨ 70 онд Италийн Мантуа гэдэг хотын ойролцоо нэлээн чинээлэг гэр бүлд төрсөн тэрээр Ром, Милан зэрэг хотуудад тухайн үедээ л чамгүй өндөр боловсрол олж авсан нэгэн байж. Сурч байсан хотуудынхаа язгууртнуудын хүүхдүүдтэй ойр байж, гүн ухаан, анагаах болон математикийн шинжлэх ухаанд суралцаж байсан дориун толгойтой хүү байсан гэдэг. Вергилийн хамгийн алдартай зохиол нь эзэн хаан Октавианд зориулсан “Энэйн дуулал” юм. Энэйн дууллыг эртний Грекийн төдийгүй өрнө дахины утга зохиолын охь дээд болох Илиад буюу Илионы дуулал, Одиссейтэй эн зэрэгцэх хэмжээний сод бүтээл гэж судлаачид үздэг. Вергилий уг алдартай зохиолоо бичихийн тулд Грек, бага Азийн улсуудаар аялж байсан гэдэг. Вергилий гэх суут нэгэн уг зохиолоо дуусгаж чадалгүй хүнд өвчнөөр насан эцэслэсэн нь харамсалтай. Түүний анхны бүтээл нь НТӨ 42 онд бичигдсэн “Малчны дуун” хэмээх арван бүлэг бүхий хайр сэтгэлийн дуулал. Мөн “газар тариалан” гэх нэртэй сургаалын найраглал ч бичиж байжээ. “Энэйн дуулал” нь Тройн иргэн Энэйн домгоос сэдэв авч, Гомерийн хэлбэр хийцээр бичигдсэн байна. Зохиомжийн талаасаа Энэйн аялал, Энэй Италийг байлдан дагуулсан тухай гэх хоёр хэсгээс бүрддэг. Трой хот эзлэгдсэний дараа Энэй насан өндөр эцэг тэргүүтэй бусад хүмүүсийн хамтаар дайны хөлөөс зугатан тэнгисээр аялсаар Африкт очин, хатан хаан Дидонатай сэтгэлийн холбоотой болох авч Лацийн нутагт очин дайн байлдаанд орж, ялан дийлж байгаа тухай өгүүлнэ. Гол санаа нь Энэй шинэ улсыг үндэслэн байгуулж, үр хойчис нь дэлхийг захирах хувь тавилантайг гаргасан аж. Вергилий энэхүү суут бүтээлээ туурвихын төлөө амьдралынхаа 11 жилийг зориулсан ч дуусгаж чадаагүй нь харамсалтай. Эл туульсын зохиолыг Ш.Одонтөр агсан эх хэлнээ орчуулан гаргасан болохоор уншигч танд бүр ойр болсон гэсэн үг.
IX зууны орчимд бичигдсэн Английн баатарлаг туульс “Беовульф” гэж бий. Хэдийгээр эх хэлнээ бүрэн орчуулагдан гараагүй ч кино нь бол бий. Холливуд энэ туульсаар бүрэн хэмжээний уран сайхны киног хийсэн. Үзэгчийн хувьд сонирхолтой сайн кино болсон гэж боддог. Уншихыг хүсвэл эртний англи хэлнээс орчин цагийн англи хэл рүү хөрвүүлсэн орчуулгууд нь интернэтэд бий. Бас л нэгэн баатар эрийн мандан бадрал, хайр сэтгэлийн тухай өгүүлэх эл туульсын бүтээл нь өрнө дахины утга зохиолд томоохон байр суурийг эзэлдэг билээ. “Беовульф”-ын цорын ганц гар бичмэл нь 1000 орчим жилийн түүхтэй. Гэхдээ судлаачид эл бүтээлийг VII зууны сүүлч, VIII зууны эхээр бичигдсэн гэж ч үзэх нь бий. Тухайн үеийн Англо-Саксийн ихэс ноёдын хэлхээ холбоо үүсэх эхлэлийн үед зохиол бичигджээ. “Беовульф” зохиол нь хаад, дайчид, найр цэнгэл, дайн тулааны ертөнц юм гэх тодорхойлолт хүртэл бий. Тэгэхээр тухайн үеийн нөхцөл байдал ямархуу байсныг эндээс харж болохоор. Манай “Монголын нууц товчоо”-нд гардаг шиг л
“Орондоо орох завдалгүй
Олзлолдон байлдаж байсан” дүр зураг нүдэнд харагдаж байгаа биз.
Хамгийн сүүлд монгол хэлнээ Гомерийн “Илиад” тууль орчуулагдан гараад байгаа. Өмнө нь “Одиссей” орчуулагдан гарсан. Энэхүү суут хоёр бүтээл өмнө нь эх хэлээр бүрэн эхээрээ орчуулагдан гараагүй, харин хэсэгчилсэн байдлаар бол байсан. Эдгээрийг уншихад уйдах завдалгүй байсаар дуусгадаг онцлогтой. Гэхдээ зөвхөн өрнө дахины баатарлаг туульсаас гадна дорно дахины туульсууд ч сонирхолтой. Монголд л гэхэд “Эрийн сайн Хан Харангуй”, “Бум-Эрдэнэ” гээд баатарлаг туульсын арвин баялаг өв сан бий.