ХХ зууны эцэс гэхэд хүн төрөлхтний өмнө хэд хэдэн тулгамдсан асуудал урган гарч ирсний нэг нь озоны цоорхой буюу озоны давхаргын сийрэгжилт. Энэ нь зүгээр нэг цоорно гэж үгүй маш олон жилийн хугацаатай химийн бодисуудыг агаарт алдсаны сөрөг үр дагавар юм.
1974 онд эрдэмтэд хлор флуоро карбон (CFC) нь озоны бамбайг устгахад хүргэж болохыг олж мэдсэн.
Озон нь хүн төрөлхтөнд амьдрах очин бүрдүүлж өгдөг хүн, амьтан, ургамлыг хамгаалж байдаг чухал элемент бөгөөд байгаль орчинг цэцэглүүлэх амьд организм бий болох нөхцөл бүрдүүлэгч юм. Энэхүү (O3) элемент нь газрын гадаргаас 10–16 километрийн өндрөөс эхэлж 50 километрийн өндөр хүртэл тархаж тогтох ба 20–30 км-т хамгийн их агууламжтай байдаг. Ерөнхийдөө дэлхийн бүрхэн байрладаг гэсэн үг.
Танд озон яг юунаас үүсдэг юм бэ? хаанаас гарч ирдэг юм бэ? гэсэн асуулт төрж магад.
O3 элементийн молекул нь нарнаас ирэх өндөр энергитэй хэт ягаан туяа болон агаар мандал дахь хүчилтөрөгчийн молекул хоорондын үйлчлэлээр бий болдог. Тус давхарга нь нарны хэт ягаан туяа буюу UVB гэрлийн цацрагийг өөртөө шингээж өгдөг байна.
Нарны энерги нь озоныг шинээр тасралтгvй “үйлдвэрлэж” байдаг ч нөгөө талаар устөрөгч, азот, хлор, зэрэг химийн бодис агуулсан агаар мандал байгалийн хийн нөлөөгөөр “сvйтгэгдэж” байдаг. Үүнээс гадна хүний vйл ажиллагаа багагүй нөлөөтэй. Озоны задралын гол буруутнаар хлор фторт (CFC ) нэгдлүүд болон гал унтраагч агуулсан химийн бодисууд тодроод байгаа юм. Харин тэдгээрийг бүтээж үйлдвэрлэн гаргасан хүмүүс эдгээр хийг /фреон/ хөргөх бодис, автомашины дулаан үлээгч зэрэг сэрүүцүүлэхэд олон жилийн турш ашиглаж ирсэн юм. Үүнийг санамсаргvй байдлаар гадагш алдах нь хvний биед шууд хор хөнөөлгvй ч агаарт хөөрч хуримтлагдан ялзарч озоны давхарга цоороход нөлөөлдөг байна.
Хлорфторт нүүрстөрөгч тэдний ялзрал 20–120 жил үргэлжилдэг. Эдгээр бодисууд дэлхий дээр хүчиллэг бороотой буцаж ирдэггүй бөгөөд агаар мандалд үлдэж озоныг бүрмөсөн устгадаг.
Мөн эдгээр нь агаарын урсгалын нөлөөгөөр өмнөд болон хойд туйлд очдог. Ялангуяа Антарктид өвөл харанхуй үед агаарын хэм -83 хэмд хүрдэг ба туйлын давхраат мандалд мөсөн бөөмсийн үүлс аажмаар үүсдэг ба эдгээр нь гадарга дээр урвалд орох чадвартай хлорыг тогтоон барьдаг. Энэ үед идэвхгүй хлорын атомууд хөлдөн мөсөн бөөмсийн дунд түгжигддэг.
Озоны цоорхой жил бүрийн хавар их томорч тодорхой ажиглагддаг ба үүний учир нь туйлын өвлийн сүүлчээр нар Антарктид тив рүү эргэхэд нарны туяагаар хлорын атомууд чөлөөлөгдөн озонтой урвалд орж түүнийг задалдагтай холбоотой байгаа юм.
Энэхүү агаар мандлын эргэлтийн үйл явц задарсан озоныг
агаарын урсгалын нөлөөгөөр зөөвөрлөн бусад бүс нутгийн озоны бүтэцтэй холилдон
түүнийг саармагжуулдаг байна.
Мэдээж озоны цоорхойн бүтэн байлгах буцаан нөхөн сэргээхийн тулд дэлхий нийт анхаарлаа хандуулж байгаа бөгөөд агаар мандалд байх озоны хэмжээг багасгах чадамж бүхий химийн нэгдлүүдийн хэмжээ нь урьдчилан таамагласнаар бол үргэлжлэн өссөөр 2000 онд гэхэд хамгийн их болж түүнээс цаашид буурахаар эрдэмтэд төлөвлөсөн байгаа аж. Харин хлорын хэмжээ дор хаяж 100 жилийн дараагаас л хэвийн төвшинд хүрнэ гэж таамаглаж байна.
Дэлхийн бүх улс орон үүргээ ухамсарлан хэрэглээгээ хянаж чадвал 2050 он гэхэд Антарктид дээрх озоны цоорхой нөхөгдөж болохыг судлаачид тогтоогоод байгаа аж.
НҮБ-аас 9 сарын 16-ны өдрийг Озоны давхаргыг хамгаалах олон улсын өдөр болгон тэмдэглэдэг болжээ.
Эх сурвалж: NASA earth observatory, National geographic,
Байгаль орчин,аялал жуулчлалын яам (Озоны үндэсний алба) icc.mn
Andlog.blogspot.com, eic.mn, olloo.mn
ХИС-ийн Сэтгүүл зүйн IV курсийн оюутан
Н.ХОНГОРЗУЛ