НЭМҮХ-ийн зөвлөх, Монголын Анагаах Ухааны Академийн гишүүн, Биологийн шинжлэх ухааны доктор Ж.Оюунбилэгтэй ярилцлаа.
-Ерөнхийлөгч Х.Баттулга Монгол Улсад цар тахлын эсрэг вакцин үйлдвэрлэх боломжтой гээд хэлчихлээ. Харин та эрдэмтэн, энэ чиглэлээр ажилладаг хүний хувьд үүнийг боломжтой гэж үзэж байна уу?
-Ийм боломж байхаар барах уу. Бид олон удаа ярилцлага өгсөн. Эрүүл мэндийн яамны “Эрдэмтдийн цаг”-аар таван удаа цар тахлын эсрэг вакцины тухай ярьсан. Бусад хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ч ярьж мэдээлсэн. Ерөнхийлөгч бидний үгийг сонсдог, дүгнэлт хийдэг юм байна гэж баярлаж байна. Ерөнхийлөгчийн зөвлөхөөр С.Ламбаа сайд ажиллаж байгаа л даа. С.Ламбаа сайд бол сайн мэдэж байгаа. Тухайн үедээ НЭМҮТ-ийн Биотехнологийн үйлдвэрт 1,4 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгээд, савладаг, бөглөдөг аппаратууд авч тавьсан. Техникийн талаасаа зарим тоног төхөөрөмжүүд байна гэсэн үг. Хүний нөөцийн хувьд биотехнологи, биоанагаах ухааны мэргэжилтэй залуу боловсон хүчнүүд авч бэлтгэсэн байгаа. Бид бас гадаад орнуудтай хамтарсан шинжлэх ухаан технологийн хөтөлбөр, төсөл хэрэгжүүлсэн. Үүний үр дүнд жишээлбэл аденавирусийн цаашид үржих чадваргүй омог ашиглаад, аденавирус энтеровирус 71-ийн генийг дотор нь суулгасан векторын вакцин гаргаж авч үзсэн. Гэхдээ хангалттай хэмжээний дархлаа үүсээгүй, зөвхөн дархлааны санамж тогтож байна гэсэн бидний хэвлэлд нийтлүүлсэн бүтээлүүд бий. Тэгэхээр би Монгол Улсад вакцин үйлдвэрлэх боломжтой гэж хэлж байгаа юм. Гэхдээ тав, зургаан төрлийн вакцины тухай ярьж байна. Харин Монгол Улс идэвхгүйжүүлсэн вакцин хийх чадавхтай. Санхүү хөрөнгөөр дэмжээд өгвөл бид энэ вакциныг хийж чадна. спутник, вектор вакцин дээр бол гадаадын орнуудтай хамтарч ажиллая гэвэл бас боломжтой.
-Спутник шинэ төрлийн вакцин гээд байсан уу?
-Спутник бол генийн инженерчлэлийн аргаар бүтсэн вакцин. “Спутник-V, АстраЗенека аль аль нь хүнд хоргүй аденавирусийн омог ашигласан. Аденавирус хүний эсэд холбогдоод амьд юм шиг халдана. Дотор нь коронавирусийн генийг оруулж өгч байгаа юм. Гэхдээ аденавирус цаашаа үржих чадваргүй. Амьд юмны гол шинж нь цаашаа үржих чадвар байдаг. Гэтэл халдахдаа амьд вирус халдаад цаашаа үржихгүй. Амьд гэдэг ойлголтыг юу гэж тогтоох вэ. Шинжлэх ухаан ийм түвшинд очоод байна л даа.
-НЭМҮТ-ийн Биотехно-логийн үйлдвэрт галзуугийн эсрэг вакцин хийж байсан гэсэн.Тэгэхээр энэ үйлдвэр вакцин хийх боломжтой гэсэн үг үү?
-Биотехнологийн үйлдвэр дотроо хэд хэдэн тасагтай. Нэг нь уурагт бэлдмэлийн тасаг, энэ маань одоо ажиллаж байна. Гэхдээ ажиллахгүй хэдэн жил зогссон учраас нэлээд хугацаа шаардаж байна л даа. Вакцин оношлуурын тасагт энэ вакциныг хийх учиртай. Тэнд галзуу, балнадын эсрэг вакцин хийж байсан. Ер нь Монгол Улс цагаан цэцгийн вакциныг Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдтэй хамтарч хийсэн байгаа юм. Гэхдээ тэднийг сохроор хуулаагүй. Өөрсдөө хувилбар гаргаад, орчин үеийн хэлээр бол инноваци болгоод, вакцин үйлдвэрлээд, 1940 он гэхэд энэ өвчнийг Монгол Улс бүрмөсөн устгасан. Энэ өвчнийг устгасан Азийн анхны орон болсон. 1980 он гэхэд энэ өвчнийг дэлхий дахинд устгасан. Үүнийг манайх 40 жилийн өмнө устгасан. Хоёр дахь нь халдварт саа өвчин. Ингэж бид хоёр халдварын цаана гарсан юм. Энэ туршлага ололтдоо түшиглээд, вакцин үйлдвэрлэх боломжтой гэж Ерөнхийлөгч санал тавьж байгаа нь үндэслэлтэй.
-Хүмүүс Биокомбинатад л малын вакцин үйлдвэрлэдэг гэж мэддэг. НЭМҮХ-нд хүний вакцин үйлдвэрлэх уламжлал байжээ?
-Байлгүй яах вэ дээ. Тухайн үедээ галзуугийн голомтноос нохой, чононд хазуулсан хүнд вакцин хэрэглэж байсан. Балнад гэж өвчин байлаа. Зүүнбаянд цэргийн ангид голомтолж гарч байсан. Тэнд хэрэглэж байсан вакциныг бас үйлдвэрлэж байсан. Монгол бол малдаа ч зориулсан вакцин хийдэг, хүндээ ч зориулсан вакцин хийдэг улс. Европт 1876 онд Английн мэс засалч Женнер гэж хүн вакцин бүтээхээс ч арваад жилийн өмнө Монголын оточ нар хамрын тамхи маягаар цагаан цэцгийн цэврүүг татаад, өөрсдийгөө өвчнөөс сэргийлдэг байж. Тэр бол вакцин л байсан. Ийм түүхэн баримтыг анагаах ухааны түүх судлаачид олж тогтоосон юм. Түүнээс гадна манай монголчууд нэг өвчилсөн хүн тахал мэтийн голомтод ороход аюулгүй, дахиж өвчлөхгүй гэж мэддэг байсан. Ийм мэдлэгтэй, уламжлалтай ард түмэн л дээ, бид.
-Та академич П.Нямдаваатай хамтарч В гепатитын эсрэг вакцин гаргаж авч байсан билүү?
-В гепатитын эсрэг вакциныг бид орчин үеийн аргаар гаргаж аваад, туршилт судалгаанд оруулж байлаа. Тэр үед 1996 онд С.Сонин сайд байсан. Сайд тушаал гаргаад, нэгдүгээр эмнэлэгт туршсан. Нэгдүгээр эмнэлэг манай үндэсний төвөөс огт хамааралгүй газар. Тэнд туршаад, хүүхэд, насанд хүрсэн хүмүүст хангалттай хэмжээний дархлаа үүсгэж байгааг тогтоосон. Давхар гадаадын хөндлөнгийн хяналт бас хийлгэсэн. ДЭМБ-ын хоёр лабораторид хийлгэж, харьцуулаад, дүгнэлтээ ирүүлсэн. ДЭМБ-аас Монголд хийсэн вакцин Өмнөд Солонгосын вакцинаас илүү дархлаа тогтоож байна гэсэн дүгнэлт ирүүлж байсан. Тэр үед хөрөнгө оруулаад, том үйлдвэр болгож чадаагүй, зах зээлд үнийн хувьд өрсөлдөх түвшинд гаргаж чадаагүй л дээ. Ийм л юм. Монгол Улс хэд хэдэн төрлийн вакцин туршилтаар ч хийж байсан. Хүн амдаа ч хэрэглэж байсан.
-Гэхдээ П.Нямдаваа сайд нэг ийм утгатай өгүүлбэр хэлсэн санагдаад байх юм. Монголд хийсэн вакцинд хүн итгэж өгдөггүй юм билээ гэж.
-Итгэх итгэхгүй нь тэр хүмүүсийн сэтгэл санааны л асуудал шүү дээ. Дэлхийд 230 гаруй тусгаар тогтносон улс байна. Бараг 200 гаруйд нь вакцины эмнэл зүйн туршилт явж байна. Ихэнх улсууд өөрсдөө л юмаа хийж байна шүү дээ. Одоо бол зах зээлд гарч ирсэн, хязгаарлагдмал хүрээнд зөвшөөрсөн зургаа, бүрэн зөвшөөрсөн долоо, ингээд 13 вакцин гарчихсан явж байна. Тэдний нэг төрөл идэвхгүйжүүлсэн вакциныг бид хийх чадавхтай.
-Монголчууд цамаан хүмүүс л дээ. Тэрийг нь ч хийлгэхгүй, энийг л хийлгэнэ гэсэн яриа хөөрөө өрнөөд байгаа. Олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн вакциныг бид эндээ голж шилэх нь хэр зохистой вэ?
-Голж шилэх асуудал байхгүй. Ямар вакциныг хэрэглэх, бүртгэх эрх нь тухайн улсдаа л бий. Тухайн улс нь үндэсний хяналтын лабораторидоо шинжлээд, олон нийт нь итгэх учиртай. Биобэлдмэлийн улсын хяналтын лаборатори 1976 онд манай хүрээлэнд байгуулагдсан. Сүүлд Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газарт очоод байхгүй болсон. Одоо хянаж чадахгүй байна шүү дээ. Үүнийг яаралтай сэргээх хэрэгтэй гэж бид яриад байгаа юм. Одоо хэл үг гаргаад байгаа улсууд олон улсын байгууллага, бусад улсуудад гаргасан дүгнэлтэд итгэхгүй байна л даа. Энэ бол тэдний л эрх.
-Өндөр хяналттай улсуудын хүлээн зөвшөөрсөн вакциныг шууд аваад хэрэглэдэг жишиг байдаг шүү дээ?
-Халдвар даамжирсан ийм үед үүнээс өөр арга байхгүй шүү дээ. Хамгийн гол нь бүгд итгэхгүй байна л даа. Үндэсний лабораторид шинжилж дүгнэлт гаргаагүй гээд байна. Хууль нь тийм юм чинь. Түүнээс биш ДЭМБ бол дэлхийн Засгийн газар биш шүү дээ. Тэр чинь зүгээр л зөвлөмж гаргадаг байгууллага. АНУ манайд зориулсан олигтой зөвлөмж өгсөнгүй гээд ДЭМБ-аас гараад л явсан шүү дээ. Одоо эргээд орж л байна. Улс болгонд зориулсан зөвлөмж гаргана гэж байхгүй л дээ.
-Вакцин үйлдвэрлэвэл олон шалгуур хангах хэрэгтэй болно доо?
-Та үйлдвэрлэвэл гэж яриад байх юм. Би бол үйлдвэрлэдэг, болно гэж яриад байна. Төр засаг нь л дэмжээгүй шүү дээ. Түүнээс биш олон улсын шаардлага хангасан гээд би ярьсан шүү дээ. Надад бичиг баримт нь байна.
– Та түрүүн гадаадтай хамтарч аденавирусийн судалгаа хийсэн гэж хэлсэн. Тэр чинь коронавирустай холбоотой юм уу?
-Тэр бол коронавирусийн одоогийн вектор вакцинтай адилхан. Гэхдээ арай өөр халдвар. Энтеровирус 71 гэдэг гар дээр цэврүү үүсдэг, гар хөл, амны өвчний эсрэг вакцин. Түүний туршилтыг манайхан хамтарч хийсэн. Хангалттай түвшинд дархлаа үүсээгүй. Одоо бол тэр аргыг л сайжруулсан байна л даа. Бид хоцорчихлоо.
-Манайхан вакцин хийлгэж байна. Насанд хүрсэн хүмүүс бүгд вакцин хийлгэсэн ч хүүхдүүд вакцин хийлгэхгүй үлдэнэ. Тэгэхээр томчууд өвдөхгүй ч вирус тээгч болж хүүхдэд вирус халдаах эрсдэл байгаа юу?
-Вакцин хийлгээд, хангалттай дархлаа үүссэн бол халдвар тараахгүй шүү дээ. Вакцины эхний тунг хийлгээд 60-аад хувийн дархлаа тогтоно. Хоёр дахь тунг хийлгээд 80-аас дээш хувийн дархлаа тогтож байна шүү дээ. Тэгэхээр халдвар тарахгүй. Хүн амын 70 хувиас дээш дархлаатай болвол цар тахал зогсоно.
-Вирус мутацид орж байна. Вакцин хийлгэсэн ч мутацид орсон вирусийн өмнө хүчин мөхөсдөж байна гэж бас яригдаад байгаа?
-Вирус мутацид орж, өөрчлөгдөж болно. Гэхдээ илжиг морь болохгүй шүү дээ. Хамгаалах хувь л буурна. Огт хамгаалахгүй болно гэж байхгүй. Буурч байгаа нь үнэн. 90 хувь хамгаалж байгаа вакцин 60 хувьтай болчихвол вакциныхаа технологийг л сайжруулна.
-Коронавирус хувирч байгаа. Үндэстэн болгонд адилхан тусах уу, Монголын онцлогтой вирус гэж байх уу?
-Аливаа вирус тухайн угсаатан үндэстэнд орж ирээд заавал өөрчлөгдөж, дасан зохицдог. Илэрхий харагдаж байна шүү дээ. Нэгдүгээр давлагаан дээр бид тэслээ. Хоёр дахь давлагаан дээр яваад өглөө. Одоо бол монгол хүнд дассан вирус бий болчихлоо. Монголчуудын онцлогт тохирсон вакциныг бусад улс хийхгүй шүү дээ. Нутгийн омогт үндэслэсэн вакцин, био бэлдмэл дандаа илүү үр дүнтэй байдаг. Тэр нь ч манай хэрэглэж байгаа вакцинуудад харагддаг. Хүний папиллом вирус тийм шүү дээ. Европын хүүхнүүдэд байдаг омогт үндэслэсэн вакцин үр дүн багатай. Монголд хэв шинж нь ялгаатай учраас энэ вакцины үр дүн 33 хувиас дээш хамгаалахгүй гэж манайхан тооцсон байдаг. Одоохондоо гадны вакцин хэрэглэхээс өөр аргагүй. Яваандаа энэ виурс монгол хүний онцлогт зохицоод хувираад байвал гадны вакцинуудын үр дүн буурч эхэлнэ. Тэгэхээр бид өөрдсийнхөө вакциныг хийхгүй бол болохгүй. Ийм л юм.