-ДАЛ НАЯАД ОНЫ ЦАГААН САРЫН БАРИЛДААНЫ НЭГЭН ЧИМЭГ НЬ ЦАХИЛГААН МӨНХӨӨ ГУАЙ БАЙСАН ЮМ ШҮҮ-
Говь-Алтай аймгийн Цээл сумын харьяат улсын начин Дугарын Нэмэхбаяртай ярилцлаа. Түүний хувьд 1981 оны Сар шинийн барилдаанд аймгийн арслан цолтойдоо их шөвөгт шалгарч байсан хүчтэн юм.
-Сар шинийн баяр дөхсөн өдрүүдэд таныг зочноор урьсан нь учиртай. Таны тухайд 1981 онд аймгийн арслан цолтойдоо Сар шинийн барилдааны их шөвөгт шалгарч содон амжилт үзүүлж байсан шүү дээ. Тэр дундаа гурван дархан аваргатай үлдэж олны анхаарлыг татаж байсан. Сар шинийн барилдааны дурсамжаас тань хуваалцах гэсэн юм.
-Би хөдөө суманд амьдарч байсан хүн. зорьж бэлтгэл сургуулилт нэг их хийдэггүй байлаа. Бага наадамд би ганц удаа л барилдсан. Тэр жил үндэсний бөхийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцохоор нутгаасаа онгоцоор нисч ирээд л маргааш нь Сар шинийн барилдаанд зодоглож таарсан. өмнө нь нутаг орондоо л зодоглодог байсан залуу анх удаа дархан аваргуудтай нэг дэвжээнд гарсан минь тэр. Цол олгодоггүй учраас бөхчүүд шударга барилдаж, ирэх наадмын өнгөө үздэг өндөр ач холбогдолтой барилдаан болдог байлаа. Тэр хэрээрээ үзүүштэй барилдаан ч олон гардаг.
-Орон нутгаас онгоцоор ирсэн залууд бага наадмын оноолт эхнээсээ л хатуу таарсан биз?
-Нэгийн даваанд улсын арслан Б.Ганбаатартай оноолт таарч байлаа. Арслан тухайн үед цэрэг байсан юм. Шавчихаад эргэтэл засуул маань “Хүү минь наадах чинь зааланд түрүүлээд байгаа цэрэг шүү” гэж хэлж билээ. Би ч залуу бөхтэй нэг их бэргэлгүй барилдаад давсан. Б.Ганбаатар тэр жилийнхээ наадмаар улсын начин болсон байдаг. ингээд бодоход шаггүй залуутай оноолт таарсан байгаа биз. Хоёрын даваанд Жамц начинг даваад туг тойртол Ж.Хайдав арслан намайг амладаг юм байна. Арслантай нэг их удаан барилдалгүй давсан.
-Дөрвийн даваанд манлай заан Д.Долгорсүрэнтэй хүч үзсэн гэдэг бил үү?
-Тийм. Долгорсүрэн заан зүүн зөрөх гээд би баруун зөрөх гээд л хэцүү барилдаан болсон шүү. Эцэстээ би зүүн золгоод хавирч давсан. Заан ч тухайн үед ид сайн байсан шүү дээ. Заантай хүнд барилдаан хийж даваад их ч баярласан. Ингээд бага наадмын шөвгийн наймд үлдэж билээ. Үзэгчид шуугилдаад л сүртэй байж билээ.
-Бага шөвөгт Булганы Д.Галдандагва начин та хоёрыг хүн амлалгүй тунаасан санагдаж байна. Аваргууд залуу аймгийн цолтныг амлахаас жийрхээд л байж дээ?
-Баруун бүсийн барилдаанд түрүүлчихээд байсан үе л дээ. Ирээд Д.Долгорсүрэн зааныг хаячихлаар аваргууд амлаад яах уу гэж санасан байх. Ингээд Д.Галдандагва начинтай тунаж таарсан. Дархан аваргуудын сэнжигнээс нь атгачихвал тавьдаггүй тийм л бяртай том биетэй бөх байсан шүү, Галдандагва начин. Түрүү бөхийн тааварт ч орж байсан байх. Бид хоёрын барилдаан бужигнаад л өнгөрсөн. Тухайн үедээ яаж давсан аа ч мэдээгүй. Сүүлд асуухад босоо өрдөг хүнийг баруун талд нь хонгодоод давсан байна лээ. Ингээд баруун Алтайгаас ирсэн аймгийн арслан гурван дархан аваргатай үлдэж их урам авч байлаа. Мөөеө, Баянаа, Цэрэнтогтох гэсэн гурван их аварга шүү дээ. Ингээд Ж.Мөнхбат аварга намайг амлаж барилдаад давсан. Тэр үеийн аваргууд хүчтэй, байгалиасаа бяртай төрчихсөн, биднээс илүү өгөгдөлтэй амьтад байсан даа. Мань мэтийн залуусаас бол хол илүү хүмүүс байсан санагддаг юм. Бага наадмын их шөвөгт үлдчихээд заалнаас гарч байхад хүмүүс баяр хүргээд мөн ч сайхан байсан шүү. одоо ч сар шинийн барилдаан болоход ид сайн барилдаж байсан үе минь нүдэнд харагддаг юм. Би шинийн барилдаанд нэг удаа барилдсан хүн.
-Улсын аваргад оролцохоор хот руу ирсэн гэдэг шүү дээ. Ямар амжилттай оролцов?
-Өөрийнхөө хэмжээнд сайн барилдсан. Тавдугаар байр эзэлж уран барилдааны тусгай шагнал авч байлаа. Ингээд хотод үлдэж бэлтгэл сургуулилт хийгээгүй, хөдөө сум руугаа буцсан. сумынхан радиогоор сар шинийн барилдааны мэдээ сонсчихсон байгаа юм. Нутаг орны нэр дуурсгалаа гэж бүгд баяр хүргээд л сайхан л байсан.
-Бага наадамд шөвгөрсөн залуу тэр дороо л бөхийн хүрээнийхний анхаарлын төвд орсон шүү дээ. Улсын цол хожуу авах шиг санагдсан…
-Тухайн үедээ дагнаад бэлтгэл хийгээд явсан бол гэж одоо хааяа харамсдаг юм. суманд хэнтэйгээ барилдах вэ дээ, гүйж харайж гимнастик хийхээс хэтрэхгүй. Том тэрэгний жолооч байсан учраас хүнд ачаа өргөнө. Тэр л миний бэлтгэл болдог байж дээ. Улсын наадамд долоон удаа л барилдсан. Нэг удаа тав, гурван удаа дөрөв давсан. Уул нь хоёр удаа тав давсан юм. Нэгийг нь тооцоогүй.
-Яагаад тэр билээ?
-1989 оны наадмаар тавын даваанд М.Мөнгөн арслан намайг амласан юм. Намайг давуулж гуядахаар нь тахимдаж хөөгөөд давчихлаа. Гэтэл арслан маань суучихаад намайгаа татаж унагаад дэвээд гүйчихдэг юм. Хөлийн цэцүүд ч нэг муу начинг тоохгүй, Мөнгөн арсланг давуулчихсан. Туг тойроод буцахад нь с.Эрхэмбаяр бид хоёр тосч очоод “Арслан уначихаад дэвээд явчих юм. Яаж байгаа юм” гэтэл өөдөөс “тэгсээн тэгсэн” гэчихээд хурдхан гүйгээд явчихаж билээ. Бид хоёр ч инээлдээд л үлдсэн. Эрхэмбаяр маань тухайн үед шигшээ багийн тамирчин байсан. Олимпийн наадамд зодоглож байсан хүн шүү дээ. Их гоё тонгордог дархан мэхтэй. Жин их хасдаг нь амжилтад нь бага зэрэг сөргөөр нөлөөлсөн гэж боддог юм. Наанадаж л заан болчихоор байсан шүү.
-Тухайн үед баруун бүсийн барилдаан их өрсөлдөөнтэй болдог байсан тухай ахмад бөхийн хорхойтнууд хуучилдаг, та ямар амжилттай барилдаж байв?
-Хоёр удаа зохион байгуулагдсан, би түрүүлсэн. Аймаг бүрээс шалгарсан шилдэг найман бөх тойргоор барилддаг. Улсын заан Ө.Тулгаа, Баянхонгорын А.Норов начин, Говь-Алтайн Ч.Амартүвшин, Цэрэндаш, Буянт начин гээд бөхчүүд тойргийн журмаар барилдаж аваргаа тодруулж, эхний зургаан бөх улсын аварга шалгаруулах барилдаанд оролцдог байсан.
-Та цэргийн алба хаана хаасан хүн бэ?
-Би 1971 онд Ардын хувьсгалын 71 жилийн ойгоор 10 хэдтэй хүүхэд сумандаа түрүүлж байлаа. Ингээд цэрэгт татагдаж Батлан хамгаалах яамны авто гараашийн ангид цэргийн алба хаасан юм. Чойдонгийн Пүрэвдорж генералын жолооч хийж байгаад л халагдсан. Их ажилтай учраас заалны барилдаануудад гарч чаддаггүй байлаа. Армийн аварга шалгаруулах барилдаанд 31 давахад ангийн захирагч цэргийн начин цолны үнэмлэх бичиж өгсөн нь одоо ч надад байдаг юм.
-Аймгийн наадамдаа олон жил сайн барилдсан байх…
-Цэргээс халагдаад сумын наадамдаа түрүүлсэн.Ингээд 1978 онд Говь-Алтай аймгийнхаа наадамд улсын начин Буянтаар давж түрүүлж аймгийн арслан цол хүртэж байсан. 1979 онд Цэрэндаш начинтай үлдэж үзүүрлэсэн. Аймгийнхаа наадамд би таван удаа түрүүлж, хоёр удаа үзүүрлэсэн.
-1986 оны улсын наадмын талаар танаас асуумаар байна. Таны хувьд улсын цолны босго алхсан шүү дээ, тэр жил.
-Би улсын наадамд их цөөхөн барилдсан л даа. Сүүлийн хэдэн жил сумандаа биеийн тамирын багш хийсэн юм. Хичээл зургадугаар сарын дундуур амарна. Тэр хүртэл чөлөө олдохгүй, бэлтгэл хийх боломж гарахгүй шүү дээ. Хичээл амрахад л хөнгөхөн бэлтгэл хийж байгаад улсын наадамдаа барилдана. Тэр жил Пүрэвийн Дагвасүрэн арслангаар тав давж улсын начин болсон. Дараагийн даваанд нь Д.Цэрэнтогтох аваргын аманд гараад унасан. Аварга ч хурдтай, олон угсраа мэхтэй тэсрэлттэй ховор заяах өгөгдөлтэй хүчтэн байсан даа. Цагаан шүд гаргаад л яралзал сайхан инээдэг, сайхан бөх. Тэр жил Хадбаатар аварга хоёр дахь удаагаа түрүүлж байсан нь тод санагдаж байна.
-Ө.Тулгаа зааны талаар танаас асуумаар байна.
-Шагай шиг биетэй, дөрвөн мөчиндөө тэнцүүхэн бяртай гоё бөх байсан даа. Хоёр хөлд суудаг, эгзэг нь таарвал айхавтар өмсдөг, угсраа мэхтэй сайхан хүчтэн. Жолоочоо хийгээд л барилдаад явдаг, байгалиасаа засан авьяастай бөх. Бид гурван ч удаа таарч барилдсан. Эхэлж би унаад сүүлийн хоёрт нь би хаясан санагдаж байна. Баруун бүсийн тойргийн барилдааны үеэр гар дээрээ цохиж зайлж татаад туг тойрч байсан маань саяхан юм шиг санагдаж байна.
-Таны үед тодорч байсан хүчтэн бол Д.Хадбаатар аварга. Аваргын талаар асуухгүй өнгөрч чадахгүй нь …
-Би цэргийн алба хааж байхдаа “Алдар” спорт хороонд Тавхай гэж даргын тэргийг хэсэг барьсан юм. Тэр үед заалаар шагайхад буржгар үестэй, тарган шар цэрэг бэлтгэл хийдэг байсан нь хожмын аварга Д.Хадбаатар байсан юм билээ. Би Хадаатай гурван ч удаа барилдаж унаж байсан. Ойгүй их бяртай хүн гэж Хадбаатар аваргыг л хэлнэ дээ. Намайг сэрвүү барьцнаас л тохоод унагачихаж байсан. Хүүхэд шиг цайлган цагаахан сэтгэлтэй, хүн муу санадаггүй мөн ч гүндүүгүй сайхан эр дээ, Хадбаатар маань. Бид сайхан л нөхөрлөж явсан.
-Та Засагт ханы хөх харчуултай сайхан нөхөрлөж л явсан байх. Цахилгаан Мөнхөө гэж үзэгчдийг шуугиулдаг бөхийн тухай ахмад бөхийн хорхойтнууд хаа нэг дурсаж байдаг. Мөнхөө гуай Говь-Алтайн хүн байсан гэх юм билээ…
-Хавирга нь хэрзийсэн буурал толгойтой хөгшин нас өндөр болтлоо зодоглосон. Эгзэг нь таарвал эвгүй тойгддог мэхтэй хүн байж билээ. Хөх буурал толгойтой хөгшин ногоон торгон зодгоо өмсөөд гараад ирнэ. Дэвж байгаа гэж тунчиг сүртэй. Харцага шонхортой төстэй юм шиг.
Ёстой л нөгөө харцага шонхрын дэвэлтээр гэдэг чинь Мөнхөө гуайн дэвэлт болж таарч байгаа юм шиг. Мөнхөө гуай учраа бөхтэйгөө нэг сүрхий өрснөө буцаад алхчихна. Ингэж байгаад шүдээ тачигнуулж байгаад барилдана. Хэд хэд сүрхий хална. Тэгээд яахав цуцна даа, хөөрхий. Эрийг нас, уулыг цас гэдэг шиг залуусын хөлийг яаж гүйцэх билээ. Тахимаа өгчихөөд, өнөө залуугаа нэг үнсэж авчихаад хуучин ногоон далбааныхаа тоосыг гөвсөн шигээ алхаж явахад үзэгчид бас л алга ташина. Дал наяад оны Цагаан сарын барилдааны нэгэн чимэг нь Мөнхөө гуай байсан юм шүү. Ахмад бөхийн хорхойтнууд сайн мэднэ.
-Домог болсон хоёр Мөнх тантай нэг үед л барилдаж явсан хүчтэнүүд.
-Надаас эрт тодорсон улс л даа. Намайг барилдаж эхлэхэд л сар шинийн барилдаанд хамт их шөвөгт шалгарч үлдэж байсан. Бяртай бол бяртай, уртай бол уртай тийм л хүчтэнүүд. Миний тухайд хөдөөний хүн учраас тэр нарийн ширийн юмыг нь хэлж мэдэхгүй юм.
-Нутаг руугаа явж байна уу та?
-Хар азаргын нурууны өвөрт байршдаг Цээл сум үнэхээр сайхан нутаг шүү. Нас ахихаар нутгаа их санах юм. Жилд хоёр удаа очдог. Цээлээс сайн бөхчүүд олон төрсөн байдаг. Улсын начин С.Баатар, улсын гарьд Ж.Бат-Эрдэнэ, улсын начин Л.Гантулга гээд сайн бөхчүүд төрсөн. Бат-Эрдэнэ маань шөрмөсөө гэмтээгээд амжилт нь бага зэрэг уруудсан байх. Наадамд түрүүлчихээр хэмжээнд барилдаж байсан хүн шүү дээ.