Хүнс, хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн яамны Газар тариалангийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах хэлтсийн ахлах шинжээч Б.Одонхүүтэй ярилцлаа.
-Ургац хураалтын дүн мэдээллийг танилцуулахгүй юу. Одоо хэдэн хувьтай явж байна вэ?
-Өнөөдрийн байдлаар улсын хэмжээнд үр тариан таримал дээр 60 хувьтай, төмс, хүнсний ногоо 90 хувьтай байна гэдэг ургац хураалтын дүн мэдээ нэгтгэгдэж ирлээ.
Үндсэндээ хүнсний ногооны талбайн ажил дуусаж, тэжээлийн таримлын хувьд мөн ялгаагүй 90 орчим хувьтай дуусах шатандаа байна. Харин тосны ургамал 40 хүрэхтэй үгүйтэй хураалт байна. Улаанбуудайн хураалт, тосны ургамал хоёрын хураалтын ажил ид өрнөж байна.
Хүнсний ногооны хураалт дууссан, борлуулалт ч нэлээд шавхарсан байдалтай байна.
-Цаг агаарын нөхцөл байдал ямар байна вэ?
-Есдүгээр сард яг ургац хураалтын ид үед цаг агаарын байдал нэлээд хүнд байлаа. Есдүгээр сарын 29-нөөс аравдугаар сарын 3-ны өдрүүдэд цаг агаарын гамшигт үзэгдэл болж, хүйтэн бороо, нойтон цас, шамарга шуурганы улмаас улсын хэмжээнд нийтдээ 40 мянга орчим га тариан талбай ямар нэг байдлаар гамшигт өртөж, цаасанд даруулсан хүндрэл үүслээ.
Яг одоогоор аймаг орон нутгаас авсан мэдээллээр цаг агаарын нөхцөлөөс шалтгаалж 18.8 мянган га буудайн талбай цасанд дарагдаж, болц нь дутуу байсан болсон учир буудайн чиглэлээр хураах боломжгүй болж, таримал ногоон тэжээлд хураагдахаар боллоо гэдэг мэдээ ирлээ.
Өөрөөр хэлбэл, 267 мянган тонн хурааж авсан буудайн 18.8 га талбай нь буудай биш, таримал ургамал болж хураагдлаа. Нийтдээ нэг га-гаас 12.4 центр буудай хурааж авсан ажлын явцтай явж байна.
-Үлдсэн 40 хувийг хэзээ хурааж дуусах төлөвтэй байна вэ. Тариаланчдын нөхцөл байдал нэлээд хүнд байна гэсэн?
-Тариалангийн талбайн ургац хураалт өнгөрсөн жилүүдээс нэлээд хүнд нөхцөлтэй явж байна. Эрчимтэй ажиллаж байна. Өнгөрсөн долоо хоногийн лхагва гаригаас хойш цаг агаар тогтуун дулаахан байлаа. Энэ долоо хоногт мөн тогтуун байх төлөвтэй байна. Т иймээс үлдсэн 40 хувийг энэ долоо хоногтоо багтаагаад шуурхай хураана гэж тооцож байна. Энэ хугацаанд л амжиж хураах хэрэгтэй.
-Цаг агаарын мэдээг урьдчилж авч байсан байх. Есдүгээр сард эрс хүйтэрч, цас орохыг урьдчилан мэдээд тариалангийн бүс нутгуудад эрсдлийг тооцож урьдчилан арга хэмжээ авах боломж байгаагүй юу?
-Цаг агаарын мэдээг тогтмол авч явж байгаа. Урьд жилүүдтэй харьцуулахад энэ жилийн есдүгээр cap ажил хийх боломж муутай cap болж өнгөрлөө.
Нэг өнжөөд л бороотой. Арван хоёр хоног л бороогүй өдөр байлаа. Уг нь жил жилийн есдүгээр сард дулаахан байж байгаад болц гүйцчихдэг байлаа. Гэтэл энэ жил бороо ороод сунжраад ирэхээр болц оройтож, хяруунд цохигдож буудай болж чадахааргүй болоод нэлээд хувь нь ногоон тэжээл рүү хураагдчихлаа.
Нөгөө талаас цаг агаарын нөхцөлтэй холбоотойгоор аж ахуйн нэгж болгон хярууны хамгаалалт хийх, бүр найдваргүй, болц гүйцэхгүй болсон нь тодорхой болсон талбайг эртхэн хурааж, малын тэжээл бэлтгэх гэсэн чиглэлүүдийг яамнаас өгч байсан. Энэ ажлууд явж байна. Боломж олдохгүй байсаар байгаад 40 хувь дээрээ сууж байгаа нь энэ.
-Аль аймагт нөхцөл байдал хүндрээд байгаа вэ. Хурааж авсан тарианы чанар ямар байгаа бол?
-Ихэнх аймагт л цастай хүнд байдалд хураалт явагдаж байна. Дорнодын бүс ч цастай байна, Увсын бүс ч адилхан. Цастай, бороотой хүнд нөхцөлд хураалт явагдаж байна. Үлдсэн 40 хувийг болц гайгүй байгаасай л гэж харж байна. Шөнөдөө хүйтэн хонож байна. Өдөртөө хэсэгхэн хугацаанд дулаараад үдээс хойш 15, 16 цагаас эхлээд хүйтэрчихээд байна.
Богино хугацаанд өдрийн голд л хурааж байна. Нэлээд чийгтэй тариа хурааж байна гэдэг мэдээ ирж байна. Хураах хоног маань маш бага, дээр нь өдөрт талбайд ажиллах цаг маань маш богино байна. Ийм нөхцөлд тариаланчид маань ажиллаж байна.
-Энэ жилийн хувьд улаанбуудайгаар дотоодынхоо хэрэгцээг бүрэн хангана гэж мэдээлж байсан. Энэ хэмжээнд хүрч чадахгүй байдал үүсэж болзошгүй байна уу?
-Яг одоогоор тэгж таамаглахад хэцүү. Энэ жилийн ургацын балансыг 20 орчим хувиар бууруулж тооцож байсан. Өөрөөр хэлбэл, ийм эрсдэл есдүгээр сард ирэх нь гэж тооцож дүн мэдээгээ гаргасан. Одоо ч гэсэн ерөнхий массаар нь харвал 400 мянган тонн буудай авах боломж байгаа гэж харагдаж байна.
Гагцхүү хурааж авч байгаа ургацын маань чанар нь гурилын үйлдвэрт нийлүүлэх шаардлагыг хангахад хэцүү болж эхэлж байна. Өөрөөр хэлбэл, масс ургацын хэмжээ хүрлээ гэхэд гурил үйлдвэрлэхэд нийлүүлэх буудай нь хэр их гарах вэ гэдгийг хэлж мэдэхгүй байна.
-Нийтдээ гурилын үйлдвэрүүд энэ жил хэдэн мянган тонн буудай авах шаардлагатай гэж тооцоолсон бэ?
-Одоо гурилын үйлдвэрүүд буудайгаа аваад явж байна. Үйлдвэрүүд бололцоотой бүх л аргаараа тариаланчидтай уулзаад авч байгаа. Аравдугаар сарын 25 гэхэд талбайн ажил ч шингэрнэ, гурилын үйлдвэрүүд ямар хэмжээний буудай авч чадсан тухай тоо баримт тодорхой гараад ирнэ.
Одоо бидэнд хаана хэний буудай чанартай байна, тэрийг нь гурилын үйлдвэр яаж авч байгаа талаарх мэдээлэл ирээгүй байна. Тэгж дутна, ингэж хангана гэж хэлэхэд эрт байна. Ер нь хүндэрсэн байна.
-Алдагдал хүлээсэн тариаланчид хэр олон байна?
-Ер нь бүхэлдээ л байдал хэцүү байна. Саяны цас Төв аймгийн хойд нутаг, Архангай, Булган аймгийн урд талыг бүхэлд нь хамарсан хоёр удаагийн цас орсон. Сүүлийн цас Сэлэнгэ аймгийн зарим бүс нутаг, Булган, Увс, Хөвсгөлтэй нийлээд орчихлоо.
Ерөнхийдөө тариалангийн бүх бүс нутаг хоёроос, гурван удаа цас орсон. Алдагдал хүлээсэн тариаланчид тэгэхээр олон байна л гэсэн үг. Хэчнээн аж ахуйн нэгж, тариаланч хэдий хэмжээний хохирол амсаж байгаа тухай мэдээ ирээгүй байна.
Мэдээж тариаланчдын хувьд тодорхой хэмжээгээр өөрсдийнх нь төлөвлөж байсан хэмжээнээс ургацын хэмжээ нэлээд буурсан Одоо нэг ч тариа хурааж авч чадахгүй үлдэх нь ээ гэсэн газар бол Төв аймгийн Эрдэнэсант суманд ийм асуудал гарах магадлалтай Эрдэнэсантад 8,600 мянган га талбай зуун хувь цасанд даруулсан.
Шагайгаар татсан, 30 см зузаан цас орсон. Одооноос цас нь хайлж хэсэг хэсэг газраа цоохортоод боломжтой аж ахуйн нэгжүүд нь талбайд орж эхэлж байна. Тэндээс ургац хураахгүй байх магадлалтай байна.
-Тариалангийн бүс нутагт иргэдийг суурьшуулахгүй гэдгээс болж малчид, тариаланчдын дунд маргаан үүсдэг. Энэ асуудлыг цэгцлэх талаар яамнаас ямар бодлого баримталж байгаа вэ?
-Энэ үнэн. Тариалангийн бүс нутагт тэр чигээрээ мал орсон. Гамшгийн хэмжээнд хүрлээ. Малчдыг буруутгах бас хэцүү. Цас орсон хүйтэрсэн үед зуслан дээр, намаржаа дээрээ байж байх боломжгүй. Тэгэхээр тариалангийн бүс нутаг руу малтай хүнтэйгээ дайраад ороод ирсэн.
Бүр хүндэрсэн газрууд нь манай тариалангийн 30 хувь малд идэгдлээ гэж ярьж байна. Цаснаасаа дөнгөж салаад хураалт руугаа орох гэж байхад хашаатай ч, хашаагүй ч байсан мал ороод дийлдэхээ байлаа гэж байна. Өөрөөр хэлбэл, зуншлага муутай малын тарга тэвээрэг муу, малчдын бэлчээр хомсодсонтой холбоотойгоор тариалангийн бүсэд ургац хураалт дуусаагүй байхад маш их мал орж тариалан идчихлээ. Энэ асуудлыг яаралтай цэгцлэх асуудал тулгамдаж байна
Засгийн газрын тогтоолоор тариалангийн бүс нутгуудаар бэлчээрийн мал оруулахгүй гэдгийг зарласан. Тэр бүс нутгуудад зөвхөн эрчимжсэн мал аж ахуй байхаар заасан байгаа.
Тийм учраас бэлчээрийн буюу уламжлалт мал аж ахуй тариалангийн бүс нутагт яагаад ч байж болохгүй гэдэг Засгийн газрын тогтоол гарсан, хууль нь гарсан энэ асуудлыг орон нутгийн төр захиргааны байгууллагууд хэрэгжүүлэх ёстой. Энэ ажил явж өгөхгүй байна.
Малын асуудлаас болоод тариаланчид хурааж чадаагүй байгаа үлдсэн талбайн 40 хувийн талбайнхаа бараг 20, 30 хувь нь малд идүүлсэн байна гэж мэдээлсэн. Энэ бол маш хүндрэлтэй асуудал болж байна.
-Өнгөрсөн жилүүдэд ийм хэмжээний хүндрэл учирч байв уу?
-Өнгөрсөн жилүүдэд ийм намар үзээгүй. 2015, 2017 онд ган болоод ургацаа алдаж л байсан. 370 мянган га тариалаад 200 орчим мянган га хурааж байсан тохиолдол бий. Энэ жил ургац алдагдаагүй. Ургац боломжийн байсан. Харин ургасан ургацаа алдаж байгаа нь харамсалтай.
-Гурилын үйлдвэрүүдэд хангалттай хэмжээний улаанбуудайгаар хангаж чадахгүй байдалд хүрвэл ямар арга хэмжээ авах вэ?
-Буудайн ургац хураалтын дүн ямар ч байсан гаргана. Тэр дүн мэдээн дээр балансын тодотгол хийнэ. Хэдий хэмжээний буудай дутна тэр саналаа Хүнсний аюулгүй байдлын зөвлөлд танилцуулж, импортоор авах буудайн хэмжээг тогтоож өгнө.
Гурилын үйлдвэрүүд зөвшөөрлөө аваад эртхэн импортоо хөөцөлдөх болдог. Мэдээж эрс тэс уур амьсгалтай, эрсдэлтэй бүсэд тариалан эрхэлдэг манай орны хувьд алдаж оноод нэг жил хангаад нөгөө жил хангаж чадахгүй болоод явчихдаг. Үүнтэй уялдсан шуурхай арга хэмжээг арваннэгдүгээр сард авах байх гэж үзэж байна.
-Импортын улаанбуудайн үнэ ямар байгаа бол. Хэрвээ импортоор нэлээд хэмжээний буудай авбал одоогийн байдлаас тооцоход гурилын үнэд өөрчлөлт орох магадлалтай юу?
-Манай дотоодын нийлүүлж байгаа буудай, Оросоос авдаг буудайн үнэ ойролцоо байдаг. Валютын ханшийн өсөлтөөс шалтгаалаад нөхцөл байдал өөрчлөгдөж магад. Т иймээс аль болох эрт хөдлөх нь чухал.
Хураалтаа эрт дуусаад тооцоогоо гаргаад эртхэн импортоор авах буудайн хэмжээг тогтоовол гурилын үнэ өсөхгүй байхад ач холбогдолтой. Манайхаас ургацын дүнг гаргаад тодотгол хийгээд танилцуулна. Засгийн газраас шийдвэрээ гаргана.