УИХ-ын гишүүн Д.Өнөрболортой ярилцлаа.
-Гадаадын хөрөнгө оруулалт, гадаад худалдааг дэмжих түр хороог байгуулах тогтоолын төслийг өргөн барьсан. Түр хороо байгуулагдсанаар ямар ач холбогдолтой юм бэ?
-УИХ-ын гишүүд байнгын хороонд харьяалагдахаас гадна тодорхой асуудлыг судалж санал боловсруулах, бодлогын шийдэл гаргах зорилгоор түр хороо байгуулж ажиллах боломжоор хангагдсан байдаг. Энэ хүрээнд нэр бүхий гишүүдтэй хамтарч “Гадаадын хөрөнгө оруулалт, гадаад худалдааг дэмжих түр хороо байгуулах тухай” УИХ-ын тогтоолын төслийг боловсруулж УИХ-ын дарга Г.Занданшатарт өргөн барьсан.
Түр хороо байгуулах үндсэн зорилго нь гадаад худалдааны бодлогыг зөв голдиролд оруулах, гадаадын хөрөнгө оруулагч нарт хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт хийхэд нь дэмжлэг үзүүлэх, тэднийг идэвхжүүлэх, хөхиүлэн дэмжих, хөрөнгө оруулалтыг тогтворжуулах чиглэлээр эрчимтэй ажиллахыг зорьж байна. Гадаад худалдааны бодлогыг зөв тодорхойлох гэж онцлон хэлж байгаа нь өнөөгийн хурдтай өөрчлөгдөж байгаа дэлхий нийтийн чиг хандлагатай хөл нийлүүлэн алхах бодлоготой байх ёстой гэж үзэж байна.
Манай улс гадаад худалдааны нэгдсэн хуульгүй 30 орчим жил явж ирсэн. Иймээс энэ чиглэлээр зохицуулах шаардлагатай асуудлууд багагүй хуримтлагдсан байна. Худалдааны асуудал мэргэжлийн бус яаманд хавсарга байдлаар харьяалагдаж, гадаад худалдааны ямар ч бодлогогүй, зохицуулалтгүй болсны дээр тарифын бодлогоор зохицуулж үндэсний үйлдвэрлэлээ хамгаалах, ялангуяа импорт орлох үйлдвэрлэл хөгжүүлэх асуудал орхигдож, гадаад зах зээл дээр компаниуд болоод салбарын яам бүр уялдаа холбоогүй үйл ажиллагаа явуулж байна. Үйлдвэрлэл – худалдаа хоёрыг зохицуулах нь төр засгийн тэргүүн зэргийн бодлогын төвд байх ёстой асуудал. Гэтэл дэлхийн 205 орны 195 улс нь худалдааны асуудал эрхэлсэн яамтай, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын бодлогоо зангидаж ажиллаж байна. Тэгэхээр дэлхийн улс орнуудын бие даасан, залгамж холбоотой, худалдааны нягт нямбай бодлогын өмнөөс бид гар хоосон шахам, өөрсдийн бага сага инерц, мэдрэмж төдийдөө бараг дулдуйдаж оролцож байна. Гэтэл Америк-Хятадын худалдааны “дайн”-ы хэлцлийг харах хэрэгтэй. Хоёр улсын мэргэжлийн яамд хийж байна.
Нөгөө талаар хөрөнгө оруулалтын хувьд 2013 онд хууль батлагдаж, хууль эрхийн орчин харьцангуй сайжирсан. Гэхдээ хөрөнгө оруулалт анхлан орж ирэхтэй холбоотой эрх зүйн орчныг цаашид сайжруулах шаардлагатай байна. Гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалт хоёр нь бие биенийгээ дэмждэг салбарууд, аль нэг нь бодлогын хувьд орхигдохгүй хамтдаа хөгжих ёстой.
-Энэ чиглэлээр нэн тэргүүнд ямар ажил хийх шаардлагатай гэж үзэж байна?
-Тогтоолын төслийг санаачлагч гишүүд дотроо ярилцаад тодорхой ажил үүргийн хуваарьтай ажиллаж байна. Миний хувьд гадаад худалдааны чиглэлээр түлхүү анхаарч ажиллана. Юуны өмнө Монгол Улсын гадаад худалдааны нөхцөлийг сайжруулах, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг өргөжүүлэх, шинэ хөрөнгө оруулалт татах, эдийн засгийг төрөлжүүлэхэд чиглэсэн хөрөнгө оруулалтын шинэ бодлого, стратегийг боловсруулах шаардлага тулгамдсан асуудлын нэг болоод байна л даа.
Гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг дэмжих чиглэлээр өмнө нь “Гадаад худалдааг хөнгөвчлөх цахим нэг цонх”, “Монгол Улсын гадаад харилцааг эдийн засагжуулах”, “Экспортыг дэмжих Үндэсний хөтөлбөр”, “Монгол экспорт” гэх мэт хөтөлбөр, баримт бичгүүдийг боловсруулан хэрэгжүүлж ирсэн. Эдгээр бодлогын бичиг баримтууд тухайн цаг үедээ зарим нэг нааштай үр дүн авчирсан боловч хангалттай биш гэж мэргэжлийн байгууллагууд дүгнэдэг.Нэн тэргүүнд хийх ажил бол эдгээр хөтөлбөрүүдийн үр дүнг үнэлэх, алдаатай болон оноотой зүйлсийг нь тодруулах явдал гэж бодож байна. Монгол Улсын Засгийн газрын тогтоолоор 2015 онд баталсан “Монгол Улсын Эдийн засгийн гадаад харилцааны хөтөлбөр”одоогоор хэрэгжиж байна. Энэ хөтөлбөрийн хэрэгжилт ямар түвшинд байгааг Засгийн газраас бидэнд танилцуулах байх.
Нөгөө талаар манай улс олон улсын эдийн засгийн хууль ёсоор гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтын чиглэлээр чамгүй олон гэрээ хэлэлцээр, байгууллагад нэгдэн орсон байдаг. Үүний ач холбогдол, өгөөж, үр дүн, наалдац хэр байсан бэ гэдгийг ч бас эргэж харах ёстой юм. Манай улс 1997 оны нэгдүгээр сард Дэлхийн худалдааны байгууллагын 130 дахь гишүүн орон болсон. Ингэснээр дэлхийн 164 оронтой нэн тааламжтай нөхцөлөөр худалдаа хийх, гишүүн орнуудын худалдааны бодлого, баримт бичгүүдийн мэдээллээр хангагдах, үндэсний эрх ашгаа хамгаалах, техник туслалцааны хүрээнд дэмжлэг авах бололцоо бүрдсэн. Ийм боломжоо ашиглаад ГХЯ, МХАҮТ болон бусад байгууллагууд хүчин чармайлт гаргаж ажиллаж ирсэн. Гэхдээ л социализмын үеийн СЭВ-ийн орнуудтай манай тухайн үеийн төр засгийн явуулж байсан бодлого шиг нягт, зохион байгуулалттай хамтарч ажиллаж чадахгүй явж ирснийг хүлээн зөвшөөрөх л хэрэгтэй юм. Хэдийгээр ДХБ-ыг соц орнуудын хүрээлэл төдийд үйл ажиллагаа явуулж ирсэн, хязгаарлагдмал тогтолцоо болох СЭВ гэдэг байгууллагатай зэрэгцүүлж харьцуулах зүйл биш ч гэсэн ажлын уялдаа холбоо, нягт харилцан эрх тэгш хамтын ажиллагаа, боловсон хүчний чадамж бололцоотой харьцуулахад өөрийн эрхгүй ийм дүгнэлтэд хүрч байна.
Манай улс үйлдвэрлэгч улс уу, худалдааг дэмжсэн улс уу. Эдийн засгийн аль салбараа нэн тэргүүнд хөгжүүлэх вэ. Цаашдаа уул уурхай, түүхий эдийн үнэ, ханшаас хамаарсан эдийн засагтай улс хэвээрээ байх уу. Манай газар зүйн, цаг агаарын, дэд бүтцийн, олон улсын харилцааны, хүний хөгжлийн давуу тал юу вэ, түүн дээр түшиглэн өнөөгийн нөхцөлд болон ирээдүйд юу хийх боломжтой вэ. Дэлхий нийт хаашаа чиглэж байна, үүнд бидний оролцоо юу байх вэ гэх мэт олон асуултад хариулт шаардлагатай байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, дэлхий даяар түгж буй бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний өртгийн сүлжээнд хамрагдах, хэрэгцээтэй түүхий эд, тоног төхөөрөмж, бараа материал нийлүүлэх үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд оролцох, хамтран ажиллах, нэмүү өртөг шингэсэн дотоодын үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн “том амбицтай” стратегийг боловсруулж хэрэгжүүлэхээр зорих хэрэгтэй гэж бодож байна.
Энэ нь нэг шийдэл болно. Бидний өнөөгийн “том амбиц” гэвэл гадаад худалдааны зуузай холбох, эн зэрэгцэх, мориор гүйцээд зэрэгцэж давхих явдал буюу холбон тоглолт хийхийн төлөө чармайх, холбогч төдийгүй холбоос болох явдал гэж тодорхойлж хэлж болох юм.
Ерөөс хүн төрөлхтөн өөр хоорондоо холбогдож байж хөгжсөн. Хөгжлийн түүх бол холболтын түүх. Дундад зуунд Торгоны замын ачаар Европ-Ази холбогдож аль аль нь хөгжсөн. Бидний өвөг дээдэс энэ холболтын ач холбогдлыг маш сайн ухаарч Торгоны замыг хяналтандаа авсан төдийгүй аюулгүй байдлыг нь бүрэн хангаж татвар хураамжаа авч байсан түүхтэй. Холбогдож байж иргэншил, хот суурин үүсч хөгжиж байсан байна. Дэлхийд холбогдсон нь хөгжиж холбогдоогүй нь хоцрогдож буй цаг үед бид амьдарч байна. Одоо бид “хатуу холболт” болон “зөөлөн холболтын” тухай ярьдаг болж. Хатуу холболт гэдэгт төмөр зам, авто зам, агаарын зам, хоолойн тээврийг хэлж байна. Одоо дэлхийн хэмжээнд 2 сая км төмөр зам тавигдсан байгаагаас Хятад 130 000 км төмөр замаараа тэргүүлж байна. Үүний 30 000 км нь өндөр хурдных. Дэлхий одоо 65 сая км хатуу хучилттай авто зам, 1.8 сая км хоолойн тээврээр холбогдоод байна.Зөөлөн холболтын талаар мэдээж та бүхэн надаар хэлүүлэх хэрэггүй байх.
Эдгээр холболтын том бүтээн байгуулалтыг хийхэд, мэдээж, их хэмжээний хөрөнгө мөнгө хэрэгтэй нь ойлгомжтой. Улс орнууд ийм том төсөл төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэхдээ олон улсын хөрөнгө санхүүгийн эх үүсвэрүүдийг ашиглаж олон улсын хамтарсан төсөл хэлбэрээр хэрэгжүүлж байна.Төр өөртөө бүхнийг үүрэх боломжгүй шүү дээ.
-Манай улсын гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтын орчин ингэхэд ямар байгаа вэ?
-Манай улсад хөрөнгө оруулалт татаж буй салбар үндсэндээ уул уурхай, малын гаралтай түүхий эд боловсруулах, банк санхүүгийн салбар зэргээр л хязгаарлагдаж байна. Хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг татахуйц, өрсөлдөх давуу тал бий болгох боломжтой эдийн засгийн салбарыг нарийвчлан тодорхойлж, түүнийгээ гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчидтай зөв, ашигтай хамтарч ашиглах замаар эдийн засгаа тэлэх бодлого хэрэгжүүлэх ёстой юм. Байгалийн баялаг ихтэй хөгжиж буй манай орны хувьд экспорт нь хэт нэг салбар дээр тулгуурласан байдаг тул эдийн засаг нь гадаад хүчин зүйлээс хэт хамааралтай байна. Иймээс эдийн засгийн салбар бүр өөр өөрийн хөрөнгө оруулалт, худалдааны бодлоготой тэр нь тогтвортой олон жил мөрдөгдөж байж хөгжил ирнэ гэж боддог.
Бусад улсуудтай харьцуулахад манайх хаахна байгаа вэ гэдгээ Дэлхийн банкнаас гаргадаг хэд хэдэн индексээс харж болно. Үүний нэг нь бизнес эрхлэлтийн индекс (Ease of Doing Business rankings)-ээр 190 орноос манай улс 2019 онд 81 дүгээр байранд орсон байна. Бизнес эрхлэх боломжоор манай улс дэлхийн тэг дундуур нь явж байна гэсэн үг. “Хойш нь чангааж байгаа” хүчин зүйл нь гадаад худалдааны нөхцөл буюу хил дагуух худалдаа эрхлэлтээр 143-д орсон явдал юм. Бид эдийн засаг, бизнесийн салбараа дэмжихийн тулд юуг эхлээд хийх вэ гэдэг нь энэ индексээс харагдаж байна. Мөн гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтад чухал нөлөөтэй Логистикийн гүйцэтгэлийн индекс (LPI)-ээр Дэлхийн банк 160 улсыг хоёр жил тутам үнэлэн эрэмбэ тогтоодог. Сүүлийн үнэлгээгээ 2018 онд хийхэд манай улс 130 дугаар байрт байна. Монгол Улсын хувьд гадаад зах зээл рүү гарах хилийн боомт цөөн, гадаад худалдаанд шаардлагатай бичиг баримтын тоо их, тэдгээрийг олгох эрх бүхий байгууллагуудын уялдаа холбоо сул, дэд бүтцийн хөгжил сул, ачаа барааг хянаж шалгах систем бүрэн хөгжөөгүй байна гэж дүгнэж болно. Монгол Улс дээрх бүх үзүүлэлтээр хөрш орнууд болох БНХАУ, ОХУ-аас доогуур, Зүүн Ази-Номхон далайн бүс нутгийн дунджаас доогуур, бага түвшинд байна. Өөрөөр хэлбэл, гадаад худалдаа, транзит тээвэрт давуу талгүй буюу манай улсыг тойрон гарах сонирхлыг бий болгож байна. БНХАУ-аас саадгүй явж ирсэн бараа, бүтээгдэхүүн манай улсын нутаг дэвсгэрээр дайран өнгөрөхдөө дээрх саад бэрхшээлүүдтэй тулгарахын зэрэгцээ цаг хугацаа алдан ОХУ руу очдог гэж ойлгож болно. Энэ бэрхшээлүүдийг үгүй хийх нь түр хорооны үндсэн зорилго байх ёстой.
Манай улсад бараа бүтээгдэхүүн экспортод гаргахад 11 төрлийн бичиг баримт бүрдүүлж, 168 цаг зарцуулдаг бол импортод 12 төрлийн бичиг баримт шаардаж, 115 цаг зарцуулж байгааг судлаачид тогтоосон байдаг. Олон төрлийн зөвшөөрөл авах, бичиг баримт шаардах нь экспортын худалдаанд саад болж байгаагаас үүдэн гадаад худалдааг өргөжүүлэх боломжийг хязгаарласаар байна. Энэ үр дүнгээс харахад гадаад худалдааг хөнгөвчлөх шаардлага зүй ёсных бөгөөд гадаад худалдааны бараа эргэлтэд хяналт тавих гааль, хилийн байгууллагуудын үйлчилгээг түргэн шуурхай болгох, цахим үйлчилгээг нэвтрүүлэх нь гадаад худалдаа эрхлэгчдийн цаг хугацааг хэмнэх, экспортын бараа бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадавхыг нэмэгдүүлэх юм.Энэ чиглэлээр хийгдэж байгаа ажлууд ч байна.
-Манай улсад гадаад худалдааны хөнгөлөлттэй нөхцөлтэй улс орнууд нэлээд байдаг юм байна. Энэ байдлаа үр ашигтай ашиглаж чаддаг уу?
-Манай улстай Австрали, Канад, Европын холбоо, Япон, Шинэ Зеланд, Норвеги, ОХУ, Беларусь, Казахстан, Швейцарь, Турк, АНУ, Европын холбоо зэрэг улс орнууд бараа бүтээгдэхүүний экспортын тодорхой хөнгөлөлт, таатай нөхцөл үзүүлэхээр тохиролцсон байдаг. Гэвч бид уг таатай нөхцөлийг хэрхэн үр дүнтэй ашиглаж чаддаг вэ, түүнд чиглэсэн хөрөнгө оруулалт, худалдааны бодлогыг хэрэгжүүлж чадаж байна уу гэсэн асуултууд урган гардаг. Бид тэдний хамтрагч байж чадаж байна уу. Жишээ нь, Европын Холбоо жижиг, эмзэг эдийн засагтай, далайд гарцгүй хөгжиж байгаа орнуудын худалдаанд учирч байгаа бэрхшээлийг онцлон авч үзэж, хөгжлийн хэрэгцээ шаардлагыг дэмжих чиглэлээр худалдааны бодлого явуулдаг. Харамсалтай нь манай улсын экспортын тоо хэмжээнээс харахад тухайн бүс нутагтай хийдэг гадаад худалдааны эргэлт дорвитой нэмэгдэхгүй байгаа нь бид уг нөхцөлийг хэр үр дүнтэй ашиглаж байгааг илэрхийлэх байх. Бусад улсуудтай хийсэн гэрээ ч үүний нэгэн адил үр дүнтэй байгаа гэж хардаг.
Бид нэгэнт бий болгосон бүтэц, хөшүүргээ сайн ашиглах тал дээр хойрго байна, гадаад худалдааны морь маань улдаад байна, хашигнаад байна, эмчилгээ, тэжээл хэрэгтэй байна гэсэн үг. Гэтэл манай урд хөрш Хятад орон ДХБ-д элссэн цөөн жилийн дотор бүх механизмыг нь бүрэн дүүрэн тултал ашиглаад дэлхийд эдийн засгийн хүчирхэг гүрэн болсон жишээ бий.
-Гадаад худалдааны бодлогод хөрш орнуудын бодлого ихээхэн үүрэгтэй гэж бодож байна. Энэ тухайд?
Манай улс энэ оны 7 дугаар сарын байдлаар дэлхийн 135 улстай 7,932.1 сая ам долларын худалдаа хийж байна. Хэдийгээр худалдаа либералчлагдсан боловч хөрш орнууд онцгой нөлөөтэй болохыг ОХУ-тай импортын 26.8 хувь, БНХАУ-тай экспортын 70.7 хувь, импортын 36.1 хувийг дангаар гүйцэтгэж байгаагаас харж болно. Манай улс хоёр том далайн дундах эрдэнэсийн арал гэж би боддог. Дэлхийн эдийн засгийн хүндийн төв Евроазид аажмаар шилжиж буй өнөө үед газар зүйн байршлынхаа давуу талыг ашиглах боломж Монголын өмнө нээгдэж байна. Жишээ нь, Хятадаас Европ руу усан замаар 45-60 хоног ачаатээвэрлэлтийн хугацааг хуурай замаар 10-13 хоног хүртэл богиносгох харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг өрнүүлэх боломж байна.Бас Орос-Монгол-Хятадын эдийн засгийн коридорт бид уйгагүй, ухаалаг тоглогч байх хэрэгтэй байна. Эцэст нь хэлэхэд, геополитикийг саяхан болтол эрхшээлдээ оруулах, газар нутгийг эзлэх гэдэг утгаар бараг хэрэглэж ирсэн. Гэтэл үүнийг өнөөдөр тун энгийнээр өрсөлдөх чадвар бүхий холболт гэж ойлгох болжээ. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийтэй хамгийн сайн холбогдсон улс орон ялж байна. Хамтдаа холбогдсон дэлхий ертөнц. Дэлхий ертөнцтэй зуузай холбох Монгол Улс байхын төлөө бид ажиллах ёстой. Саяхан би Сэлэнгэ аймагтаа Ерөнхий Сайдын ажлын хэсэгт багтаж намрын ургац хураалтын явцтай танилцаад ирлээ. Манай улс хүнс хөдөө аж ахуйн салбараа улам хөгжүүлж, хүнсээ дотооддоо бүрэн хангаад зогсохгүй экспортлогч орон болохын тулд томоохон төсөл хөтөлбөрүүдээ эдийн засгийн хямралтай, цар тахлын үед ч хэрэгжүүлж ажлын байр нэмэгдүүлж, дайвар төсөл хөтөлбөрүүдээ уян хатан ухаалаг бодлогоор хангаж орон нутгийн хөгжилтэй холбох, нэмүү өртөг шингээсэн бүтээгдэхүүн хөгжүүлэлтийг дэмнэсэн бодлогоо эрчимжүүлж байж л эдийн засгаа тэлнэ, хөгжил дэвшилд хүрнэ.Хэмнэх сайн зүйл мөн ч эдийн засгаа тэлэх бодлого муу зүйл биш гэдгийг хэлье. Сэлэнгэ нутгийн зон олон шиг ажилсаг, бүтээлч, хөдөлмөрч иргэдээ хөгжилтэй холбох, улс орноо дэлхийтэй холбох ухаалаг холболтын төлөө би идэвх чармайлт гаргаж ажиллах болно.
Р.ХИШИГЖАРГАЛ