Эдийн засгийн бодлого, өрсөлдөх чадварын судалгааны төвийн захирал Б.Лакшмитай ярилцлаа.
-Цар тахлын үед улс орнууд дотоодынхоо нөөц бололцоог шавхаж байж эдийн засгаа аварч чадна гэсэн зөвлөгөөг олон улсын шинжээчид өгч байна. Манайд ямар нөөц боломж байна вэ?
-Хамгийн чухал салбар гэвэл хөдөө аж ахуй. Тэр дундаа хүнсний салбар, ноос ноолуур, арьс ширийг онцолмоор байна.сүүлийн үед ногоон бизнес гэсэн асуудал хүчтэй тавигдаж байгаа.байгальдаа ээлтэй хандаагүйгээс болж уур амьсгалын өөрчлөлтөд өртсөн жишээ өчнөөнөөрөө байна, дэлхийд.ган, зуд, үерийн давтамж ойртох боллоо.Ингээд харахаар дэлхий яалт ч үгүй хөдөө аж ахуй, хүнсний салбар руу анхаарч эхэллээ л дээ.наад зах нь газар тариалангийн талбайгаа яаж өргөтгөх вэ гэдэгт анхаарах хэрэгтэй.дэлхийд өлсгөлөнд нэрвэгдсэн газар ихсэх болсон.ган, зудаас болоод тариалалт хэцүүдсэн жишээ олон бий.солонгос гэхэд л үерт автагдаж байна.Энэ нь эргээд хүнс, газар тариалангийн салбартаа сөргөөр нөлөөлөх жишээний.Хүлэмжийг хөгжүүлбэл импортын хэмжээгээ багасгаж чадна.хүлэмжээ хөгжүүлье гэвэл эрчим хүчээ сайжруулах шаардлага бий.эрчим хүчний эх үүсвэрийн тухайд сэргээгдэх эрчим хүчний шинэ технологиудыг нэвтрүүлэхэд газрын хөнгөлөлт үзүүлэх гэх мэт гарц шийдлүүдийг хайж ажиллах эрэлт хэрэгцээ үүсчихсэн.
-Эко хүнс үйлдвэрлэж, ноос, ноолуур, арьс ширээ эцсийн бүтээгдэхүүн болгож чадвал дотоодын хэрэгцээгээ хангахаас гадна гадагшаа экспортолж доллар олох боломжоо өргөжүүлэх том гарц шүү…?
-Тэгэлгүй яахав, хөдөө аж ахуйн салбараа зөв хөгжүүлж, эцсийн бүтээгдэхүүнийг хүссэн хэмжээндээ үйлдвэрлэж чадвал цаашдаа экспортлох боломж ч бий.
Эскпорт гээд ярихаар хөдөө аж ахуй ганц хүнсээр хязгаарлагдахгүй, эко гэсэн тодотголтой олон бүтээгдэхүүнээр дэлхийд гарах боломжтой. Жишээ нь, сая таны онцолсончлон ноос ноолуур, арьс шир хамгийн боломжтойд тооцогдож байгаа. Хүний эрүүл мэндэд тустай, байгалийн, эко гэдэг давуу талтай учраас эдгээр бүтээгдэхүүнээ экспортолж доллар болгох бүрэн боломж бий. Энэ мэтээр нэмүү өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүнүүдийнхээ тоог олшруулъя гэвэл хөдөө аж ахуйд өчнөөн боломж байгаа.
-Монголын хөдөө аж ахуйн эко бүтээгдэхүүнүүд гээд арьс шир, ноос ноолуураараа эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд эхэллээ гэж бодъё. Яг аль улсуудын зах зээл бидэнд нээлттэй байгаа вэ?
-Бүх оронд экспортолно гэж байхгүй. Яг зорилтот зах зээлээ тодорхойлох ёстой. Жишээ нь, манай улс Европын холбооны улсууд руу 7000 гаруй нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг татваргүй экспортлох эрхтэй. Мэдээж Европын зах зээлд хүнсний бүтээгдэхүүн экспортлох боломжгүй. Арьс шир, ноос ноолуур хамгийн боломжтой нь. Эдгээр бүтээгдэхүүнийг Европын зах зээлд гаргахын тулд ямар дэмжлэг үзүүлэх ёстой вэ гэсэн асуулт тавигдана. Японы зах зээл рүү бүтээгдэхүүн гаргах боломж нээгдчихсэн. Яг ямар бүтээгдэхүүнийг хэрхэн боловсруулж, үйлдвэрлэж яаж гаргах вэ гэдэг дээр нарийн судалгаанууд хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнээ гадагшаа экспортлоход биднээс шалтгаалах зүйл их байна л даа.
-Та сая ноос ноолуур, арьс шир Европын зах зээлд гарах бүрэн боломжтой гэж ярилаа. Ноолуурын хувьд барууны зах зээлд тодорхой хэмжээнд танигдчихсан.Ноос, арьс ширний хувьд эцсийн бүтээгдэхүүн болгож доллар олох нь бүү хэл үнэгүйдчихээд байгаа.Үнэгүйдсэн түүхий эдээ эцсийн бүтээгдэхүүн болгож экспортлохын тулд яг яах ёстой гэж та харж байна?
-Европ бол маш том зах зээл. Зөвхөн Германы хүн ам гэхэд 87 сая. Европын хувьд хөгжсөн орнуудаас бүрдсэн гэдэг утгаараа ихэнх иргэд нь орлого сайтай, хүчтэй эдийн засгуудтай. Арьс ширэн дээр гэхэд итали гутал гэж ярьдаг ч монголчуудад шинэ брэнд үүсгэх боломж бий. Монгол үхрийн ширэн цүнх гэсэн брэнд гаргаад ирж болно шүү дээ.
-Хөдөө аж ахуйн ямар нэг бүтээгдэхүүнээрээ дэлхийд гарсан брэнд бүтээсэн улсуудын түүхийг харахад төр засгаас нь яаж анхаарсан байдаг юм бол?
-Хамгийн түрүүнд татварын бодлогоор дэмжсэн байдаг. Бид ч гэсэн хөдөө аж ахуйн түүхий эдийг эцсийн бүтээгдэхүүн болгох үйлдвэрлэлүүдээ татвараар дэмжих хэрэгтэй.Хоёрт, гадаад худалдааны бодлогодоо анхаарах ёстой.Манай улсын хувьд гадаад худалдаагаа хөгжүүлэхийн тулд ямар бэрхшээлүүд байна вэ гээд харахаар нэгдүгээрт тээврийн асуудал хөндөгддөг.Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ Европын холбооны улсууд руу тээвэрлэхийн тулд яах ёстой вэ гэсэн асуулт тавигддаг.Тээврийнх нь өртөг өндөр учраас энэ чигт анхаарсан төрийн нэгдсэн дэмжлэг хэрэгтэй. Арьс шир, ноосны салбарыг аваад үзэхээр ихэнхдээ жижиг, дунд үйлдвэрүүд үйл ажиллагаа явуулаад байна л даа. Жижиг, дунд үйлдвэрүүд дангаараа Европын зах зээл рүү ороход хүнд.Тэгэхээр энэ бүхнийг нэгтгэсэн тээвэр, худалдааг нь зохицуулдаг тусгай газар ч юм уу, бүр цаашлуулаад яривал яам хэрэгтэй.
-Гадаад худалдааны яам хэрэгтэй гэж үү?
-Эдийн засаг гадаад худалдааны яам гэж нэгдсэн яам хэрэгтэй болоод байгаа. Учир нь гадаад худалдааны асуудлыг Гадаад харилцааны яам хариуцаж байгаа. Гадаад харилцааны яамны нэг газар болж ажилладаг. Өнөө газар нь үйл ажиллагаагаа гадаад худалдааг хөгжүүлэх гэхээс илүү дипломат харилцаа гэдэг утгаар нь ойлгоод явчихдаг.Европын холбооны улс, Япон руу татваргүйгээр бараа бүтээгдэхүүн экспортлох боломжийг жижиг, дунд үйлдвэрүүд ашиглаж чадахгүй байгаагийн цаад шалтгаан нь энэ л дээ. Замыг нь зааж, зөвлөгөө өгөх, нэгдсэн мэдээллээр хангах газар байхгүй учраас жижиг, дунд үйлдвэрлэгчид аргаа олохгүй байгаа юм.
-Хөдөө аж ахуйн түүхий эдийг эцсийн бүтээгдэхүүн болгож үйлдвэрлэе гэхээр хөрөнгө мөнгөний асуудал хамгийн том бэрхшээл болдог. Энэ чиглэлийн үйлдвэрлэлд гаднаас хөрөнгө оруулалт татах боломж хэр байдаг вэ?
-Энэ чиглэлийг дэмждэг төслүүд бий. Дэлхийн зах зээлд танигдсан, үнэлэгдсэн бүтээгдэхүүн хийе гэхээр манайд нэг асуудал байдаг л даа.Чанартай бүтээгдэхүүнийг урт хугацаанд тогтвортой үйлдвэрлэж чаддаггүй.Тэгэхээр юуны өмнө чанарын стандартуудыг нь баталж өгөх хэрэгтэй.
-Стандарт баталлаа гэхэд эргэлтийн хөрөнгө гол асуудал болдог л доо. Засгийн газраас хямд хүүтэй зээл ч юм уу, тусгайлсан дэмжлэг үзүүлэхүйц санхүүжилт гаргах бодлого хэрэгжүүлэх гарцаагүй шаардлага байгаа гэдэгтэй та санал нийлэх үү?
-Санал нийлнэ, гэхдээ төсвийн боломж энэ тэр гээд асуудал байхыг үгүйсгэхгүй. Нөгөө талаас Засгийн газрын баталгаа байж болно.Хувийн хэвшлийнхэн зээл авсан тохиолдолд баталгааг нь хангалттай хэмжээнд гаргаж өгөх хэрэгтэй. Ер нь энэ чиглэлийн үйлдвэрлэлд санхүүжилт хангалттай байдаггүйгээс болж бид өчнөөн боломжоо алддаг л даа. Наад захын жишээ гэхэд л арьс шир, ноос байна. Түүхий эдийн хувьд хангалттай хэмжээний нөөц байдаг ч үнэгүйдчихсэн асуудал бий.Боловсруулах шатандаа Хятад руу гаргачихдаг. Гэсэн хэрнээ эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх болохоороо Хятадаас арьсаа худалдаж авдаг. Нэмүү өртгийн сүлжээ гэж ярьдаг даа. Энэ сүлжээний хувьд гээд ярихад боловсруулах сүлжээ нь тухайн орондоо байж илүү ашигтай байдаг. Нэмэгдсэн өртгийн сүлжээний аль нэг үе шат нь гадаад руу гарчихаар ашиг нь алга болчихдог.Арьс нь Монголд байгаа бол боловсруулах бүх шат нь дотооддоо байх ёстой.Тэгж чадвал арьс ширний салбарын ашиг жинхэнэ утгаараа Монголд үлдэнэ.
-Та сая хувийн аж ахуйн нэгжүүд гаднаас мөнгө зээлэхэд Засгийн газар баталгаа гаргаж өгөх хэрэгтэй гэж ярилаа. Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл муу учраас хувийн хэвшлийнхэнд бага хүүтэй хөрөнгө босгоход хүнд болчихсон. Энэ тохиолдолд засаг төсвийн мөнгөө барилга, хөшөө мэтэд биш биш яг хэрэгцээтэй, экспортлоод доллар болох салбартаа зарцуулах ёстой юм биш үү?
-Тантай санал нэг байна. Сонгуулийн жилүүд шил дараалж байгаа болохоор яах аргагүй ийм тал анзаарагдаад байна л даа. Үр дүнд нь улс орны эдийн засаг хэцүүдчихлээ. Бид нэг л завин дээр сууж яваа. Зээлжих зэрэглэл муудахаар компаниуд нь гаднаас хөрөнгө оруулалт татаж чадахаа больчихож байна. Хоёрт, ард иргэдийн амьдралд хүнд тусна. Инфляци өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсч байна.Төсвийн мөнгийг үр ашиггүй зүйлд зарж, улсынхаа эдийн засгийг элгээр нь хэвтүүлж байгаагийн төлбөрийг улсаараа төлж байна.
-Хөгжлийн банк улсын хөгжилд нөлөөлөхөөр ийм төслүүдэд санхүүжилт өгөх ёстой ч энэ чиглэлд хангалттай ажиллахгүй яваа гэсэн шүүмжлэл дуулддаг. Энэ тал дээр та ямар бодолтой явдаг вэ?
-Ер нь Хөгжлийн банк том төслүүдийн дэд бүтцэд зээл өгч, санхүүжилт хийх ёстой. Улсын хөгжилд нөлөөлөхүйц том төслүүд дээр гэхэд л дэд бүтцийг нь засгаас шийдэж өгдөг жишиг дэлхийд бий.Чили улс гэхэд л уул уурхайн салбарт нь хэрэгжих том төсөлд хөрөнгө оруулъя гэсэн гадны нэг хөрөнгө оруулагчдад нэг том дэмжлэг үзүүлдэг. Тухайн төслийн бүх дэд бүтцийг шийдээд өгчихдөг. Улс орнууд хөрөнгө оруулалтыг ингэж татаж, эдийн засгаа тэлдэг. Манайд ч ялгаагүй, арьс шир, ноосны салбарт төр засгийн ийм дэмжлэг хэрэгтэй. Засгаас дэд бүтцийг нь бүрэн шийдэж өгч байж л энэ чиглэлийн том төслүүд хэрэгжиж эдийн засаг тэлж, экспортын орлого мэдрэгдэхүйц өснө.