Монголын хөгжмийн зохиолчдын холбооны нэрэмжит шагналт, бэлтгэл хурандаа, МУГЖ Нанзадын Чулуунхүүтэй ярилцлаа.
-Та өнгөрсөн сард өөрийн ууган шавь МУГЖ М.Бямбажавтайгаа хамтарсан “Баярлана даа” лайв тоглолтоо хийсэн. Энэ талаар ярилцлагаа эхлэх үү?
-Би 1991 оноос эхлээд “Хүмүүс минь амьдрах сайхан”, “Намайг хүлээ”, “Зуу наслаарай ээжээ”, “Соёолон хүлгийн тоос”, “Уйдаагүй холдоогүй түмэнтэйгээ дуулна даа, баярлана даа ” зэрэг бие даасан 20 гаруй тоглолтыг хийсэн. Харин “Баярлана даа” лайв тоглолт бол шавь М.Бямбажавыгаа МУГЖ цол хүртсэнээс хойш хамтран хийж байгаа анхны тоглолт гэдгээрээ онцлог юм. “Өлзий” телевизийнхэн санаачилж энэ тоглолтыг хийсэн бөгөөд бид хоёр арваад жилийн дараа хамтарсан тоглолтоо үзэгч түмэндээ өргөн барилаа. Тоглолтыг маань хэдэн хүн үзсэнийг мэдэхгүй л байна. Энэ лайв тоглолт гурван цаг үргэлжилж, үзэгч түмний маань сэтгэлд бидний дуулснаар хоногшсон, сонсох дуулах дуртай арав гаруй дууг шавьтайгаа хамтран дууллаа.Энэ тоглолтын үеэр “Баярлана даа” дууны үгийг зохиосон Р.Баярсайханы “Баярлалаа та нартаа” шүлгэнд ая зохиож анх удаа дуулагдлаа. Өөрөөр хэлбэл “Баярлана даа” дууны маань үргэлжлэл бас нэг шинэ дуу төрлөө.
-Та урлагийн мэргэжлээр сургуульд сурч байсан уу?
-Үгүй ээ. Би бага сургуульд сурч байх үеэсээ л дуулж, бүжиглэх дуртай хүүхэд байсан. Дөрөвдүгээр ангид сурч байхдаа сумаасаа шалгарч Завхан аймгийн төвд зохиогдсон урлагийн наадамд оролцохдоо уртын дуу дуулж нэгдүгээр байр эзэлж байлаа. Ер нь дуу, хөгжмөөс хэзээ ч хол байгаагүй.
Аав ээжээсээ өвлөгдсөн унаган авьяасаа өөрөө тордож л өдийг хүрсэн. Би ч өөрийгөө “ясны уран бүтээлч юм даа” гэж хааяа боддог шүү. \ инээв\ Анх 1975 онд Монголын радиод дуугаа бичүүлж байлаа. Зарим ардын дууг 12, 14, 16 бадгаар, тухайлбал “Сандуйтай мод” дууг 28 бадгаар цөөхүүүл хөгжимтэй дуулж бичүүлсэн. Монголын радиогийн алтан фондод миний дуулсан зөвхөн ардын дууны гурван цагийн бичлэг хадгалагдаж байгаа. Би анх хоёр гитартай дуулж эхэлсэн. Дараа нь гитар морин хууртай, гитар ятгатай, гитар гобойтой дуулсан. Ер нь ардын дууг гитартай дуулах, гитарыг өөр хөгжимтэй хоршуулан тоглож дуулах хэв маягийг анх бий болгосон гэж боддог. Анх ардын дууг гитартай дуулахад хүмүүст шинэ соргог сонсогдож байсан байх.
-Анхны дууны аяа хэзээ зохиосон бэ?
-Нэг өдөр Монголын радиогоор орчихоод явж байтал П.Сандуйжав гуай тааралдаад “Чи энэ шүлгэнд ая хийлгээд дуулвал гоё дуулна даа” гээд надад“Настан буурал эмээ” шүлгээ өгсөн юм. Гэртээ ирээд нөгөө шүлгийг нь уншиж байснаа гитараа авч аялаж үзтэл болчихмоор ч юм шиг санагдаад үргэлжлүүлэн оролдсоор ая хийчихсэн юм. Тэгээд Ц.Чинзоригтойгоо уулзаж “Ийм дуу байж болох уу?” гээд дуулж үзүүлсэн чинь “Ямар хөөрхөн юм бэ. Болчихсон байна шүү дээ” гээд дор нь нотлож өгснөөр миний анхны дуу бүтсэн түүхтэй. Тэр үед дууг заавал Монголын Хөгжмийн Зохиолчдын Холбоогоор батлуулдаг байлаа. Энэ журмын дагуу батлуулж “Настан буурал эмээ” дуу маань удалгүй сонсогч түмэндээ хүрч, хүн бүрийн дуулах дуртай дуу болон түгж, араасаа олон зуун дууг дагуулсан ёстой булган сүүлтэй дуу болсонд нь баярлаж явдаг юм.
Би өөрийгөө “том хөгжмийн зохиолч” гэж хэлэхгүй. Харин дууны ая нэлээн сайн зохиочихдог хүмүүсийн тоонд багтах байх аа. “Настан буурал эмээ” дуугаа зохиосноос хойш өдийг хүртэл 800-гаад дуу зохиожээ. Эхийн тухай дуу гэхэд л зуу гаруй, эх орны сэдэвтэй дуунууд зуу гаруй, хань ижил, хайр сэтгэлийн сэдэвтэй дуу хоёр зуугаад, цэрэг эрсийн холбогдолтой жараад дуу, морьд бөхчүүдийн тухай дуунууд гээд сэдэвчилбэл нэлээд урт жагсаалт гарна. Ийм олон дууг нэг хүн өөр өөр аятайгаар хийнэ гэдэг хэцүү шүү дээ. Дууны ая хийх амар ажил биш. Их “зовно”. Ялангуяа сайхан шүлэг олчихвол түүндээ ая хийх гээд л олон хоног бодож явна. Би хөгжмийн театр, чуулга, хөгжмийн мэргэжлийн байгууллагууд, дуучид, дуулаачийн мэргэжлээр суралцагсдад зориулж өөрийн зохиосон дуунуудаас мэргэжлийн дуучид дуулчихмаар, арай өргөн дуулалтай дуунуудыг сонгон авч, төгөлдөр хуурийн дарамжтай \клавиртай\ нь хэвлэсэн “Очирваанийн хишигтэй дуунууд” номоо гаргасан. Энэ бол миний томоохон уран бүтээл болсон. Энэ номонд маань өмнөтгөл үг бичсэн Хөдөлмөрийн баатар, Төрийн шагналт, Ардын жүжигчин Н.Жанцанноров, Ардын жүжигчин, УГЗ П.Хаянхярваа, УГЗ Б.Бямбабаяр нартаа баярлаж талархаж байдгаа танай сониноор дамжуулан илэрхийлье. Одоо өөрийн зохиосон дуунуудаа сэдэвчилэн бүлэглэж, үг, ноттой нь эмхэтгэж дөрвөн боть ном болгон гаргахаар бэлтгэж байна. Удахгүй гаргана аа.
-Монголын шинэ цагийн хөгжмийн урлагийн тулгын чулууг тавилцсан ахмад үеийн нэрт хөгжмийн зохиолчид С.Гончигсумлаа, Л.Мөрдорж, Б.Дамдинсүрэн, Д.Лувсаншарав, Г.Бирваа, Д.Мяасүрэн зэрэг алдартнуудтай багахан хугацаанд ч болов хамт байж тэдний уран бүтээлээс сонсож, үйл хөдлөлийг нь харж, яриаг нь сонсож байсан маань их хувь заяа байжээ гэж боддог. Ялангуяа XX зууны манлай хөгжмийн зохиолч Л.Мөрдорж багштайгаа их дотно байсныг манай хөгжмийн зохиолчид сайн мэднэ дээ. Олон арван алдартай бүтээлүүд туурвисан ч эгэлгүй даруухан, алиа хошин зантай, сонин домог түүхтэй, түмний хайрыг татсан сайхан хүн байсан даа. Миний тайлан тоглолтууд дээр ирж баяр хүргэж байсан нь, захиж хэлж байсан үгнүүд нь, хамт явж байсан дурсамжууд сэтгэлд минь мөнхрөн үлдэж дээ. Надад нэг удаа “Чи цэргийн хүн. П.Хаянхярваа багштайгаа их дотно байх хэрэгтэй шүү” гэж захисаны дагуу би П.Хаянхярваа багштайгаа үргэлж холбоотой байж сургамж зөвлөгөөг нь сонсож хүндэлж явдаг юм.
Хөгжмийн зохиолч Ц.Чинзоригтойгоо би их дотно байсан. Уяхан хөнгөн сэтгэлтэй, нийтэч хүн байсан. Их гоё дуулдаг, төгөлдөр хуур, гитарыг сайн тоглодог. Заримдаа шөнө дунд утасдаад л “Би ийм дуу хийчихлээ, чи сонс доо” гэдэг байсан. Дандаа л хошигнож, егөөдөж суудаг, хүмүүсийг өөртөө соронз шиг татдаг, хүнд урам их хайрладаг хүн байлаа.
Авьяас билэг нь тэгширсэн дунд үеийн хөгжмийн зохиолчид болох З.Хангал, Ц.Нацагдорж, Ч.Сангидорж, Х.Билэгжаргал, Б.Шарав, Ц.Чинзориг нар маань олон алдартай бүтээлүүдийг туурвих ид үедээ хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлж тэнгэрийн орноо дэвшсэнд үнэхээр харамсаж явдаг даа. Монголын хөгжмийн түүхийг гэнэтийн“цунами” дайрч байгаа юм шиг ар араасаа цувран одож “яачихав аа” гэмээр л юм болсон доо.
Одоо Н.Жанцанноров, Б.Бямбабаяр, Г.Алтанхуяг, Л.Балхжав, Д.Баттөмөр, М.Хатанбаатар, С.Батболд зэрэг манай шилдэг хөгжмийн зохиолчид, залуу үеийнхэн болох С.Соронзонболд, Т.Сэр -Од, Х.Алтангэрэл, Ш.Өлзийбаяр, Б.Мөнхболд, Г.Төвшинтөр, Б.Мөнхжаргал, Цэн.Эрдэнэбат, Х.Мөнх- Ертөнц нартайгаа Монголын орчин үеийн хөгжмийн хөгжлийг нэр төртэй үргэлжлүүлж явна.
Ер нь хөгжмийн зохиолч гэж мэргэжлийн сургуулийг нь дүүргэсэн, хөгжмийн дан бүтээл, симфони, дуурь гэхчлэн томоохон бүтээлүүд туурвисан хүнийг л хэлнэ. Харин мэргэжлийн хөгжмийн зохиолч манай улсад маш цөөхөн. Хөгжмийн зохиолч гэдэг их нарийн мэргэжил. Мэргэжлийн бус хүн дуурь, симфони мэт томоохон хэмжээний бүтээл туурвиж чадахгүй. Тиймээс цөөхөн, хэдхэн хөгжмийн зохиолчдоо хайрлахын дээдээр хайрлах хэрэгтэй гэж боддог. Би цэргийн албанаас чөлөөндөө гарсан 1991 оноос хойш уран бүтээлдээ шуурхайлан орсон. МХөЗХ-ны дэд ерөнхийлөгчөөр долоон жил гаруй ажилласан. Сүүлийн үед сайн дуу, сайхан аялгуу зохиодог залуучууд гарч ирж байна. Надад “Ая зохиогч” хэмээх нэр томьёог хэрэглэх нь зөв юм шиг санагддаг. Харин ая зохиогчид МХөЗХ-ны гишүүн байж, холбоогоо бэхжүүлэх үйл ажиллагаанд идэвхийлэн оролцох хэрэгтэй гэж боддог.
-Та аяыг нь зохиосон дуунуудаа дараа нь сонсоход засчихмаар санагдах зүйл байдаг уу?
-Дууны уран бүтээл агуу том орон зайтай. Орчин үед маш олон дуу төрж байгаа ч гярхай сонсвол “Хэний зохиосон ая болохыг нь” ялгаж болно. Өөрийн ая хийсэн дуунуудаа дараа нь сонсоход засчихмаар санагдах үе байдаг л юм. Гэхдээ би ая хийсэн дуу болгондоо хайртай. Ер нь дууг сонсогчдын сэтгэл зүрхэнд хүргэхэд олон зүйл нөлөөлдөг. Дуу эзнээ, дуучнаа олно гэж байдаг. Мөн дуунд хөгжмийн найруулга томоохон үүрэгтэй.Одоо манайд дууны хөгжмийн найруулга хийдэг, дуучдын хоолой бичиж, мастер хийдэг цөөхөн хэдэн хүмүүс байна. Мөн ч их тэвчээр, авьяас мэдлэг чадвар, цаг хугацаа шаарддаг, хэн дуртай нь хийгээд байдаггүй хүнд ажил гэж боддог. Энэ хэцүү ажлыг шантралгүй олон жил хийхийн зэрэгцээ өөрөө хөгжмийн төрөл бүрийн бүтээл туурвиж, дуу зохиож олон түмэндээ толилуулж яваа цорын ганц эмэгтэй хөгжмийн зохиолч бол охин Мөнхжаргал маань байна даа. Миний зохиосон олон арван дууны найруулгыг охин маань л хийсэн шүү.
-Та цэргийн хүн. Тэгэхээр цэргийн хүний зарчимч зан чанар таны уран бүтээлд ямарваа нэгэн байдлаар нөлөөлдөг үү?
-Би цэргийн албанд 30 -аад жил зүтгэж, Ленинград хотын Цэргийн ар тал тээврийн академийг төгсөж, төрөл бүрийн ажил үүргийг гүйцэтгэж ажиллахдаа байлдагчаас хурандаа хүртэлх цэргийн бүх цолыг хүртсэн. Тиймээс би энгийн үедээ ч хүмүүстэй тушаангуй харьцах хандлагатай байдаг.Миний уран бүтээлд цэргийн сэдэвтэй дуунууд томоохон байр эзэлдэг. Цэргийн сэдэвтэй дуунд ая хийхэд тун хэцүү.Адилхан аялгуутай болчих гээд байдаг юм.Би “Халагдах цэргийн вальс” дууныхаа аяыг дахилтаас нь эхэлж зохиосон. Ер нь цэргийн дууг цэргийн хүн л сайн хийнэ гэж боддог.Энэ хугацаанд эгэл бор хэдэн цэргүүдээс авахуулаад армийн генерал хүртэлх цэргийн цолтнуудын тухай, цэргийн төрөл мэргэжлийн тухай 60 гаруй дуу зохиосон байна. Өнгөрсөн онд Халх голын түүхэн ялалтын 80 жилийн ой, “Халагдах цэргийн вальс” дуу зохиогдсоны 30 жилийн ойд зориулан өөрийн зохиосон дан цэргийн сэдэвтэй дуунуудаас бүтсэн “Цэрэг эрсдээ өргөх миний аялгуу” тоглолтыг хийсэн. Энэ нь монголд анх удаа нэг хүний зохиосон цэргийн сэдэвтэй дуунуудаар хийсэн тоглолт гэдгээрээ онцлог байсан бөгөөд энэ дашрамд миний уран бүтээлийг дэмжиж бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ оролцсон ЦДБЭЧ-ын хамт олондоо талархалаа дэвшүүлье.
-Таны шавь МУГЖ М.Бямбажав та хоёрыг нийтийн дууны ертөнцөд “Эр хоёр загал” хэмээн хошигнодог. Энэ дууны анх бүтсэн түүхийг хуучлаач?
-“Болор цом “ наадмын хошой тэргүүн байрын шагналт яруу найрагч, СГЗ Ц.Чимэддорж маань артиллерийн бригадад гурван жил цэргийн алба хаахдаа штабын бичээч хийж байсан, их гоё бичдэг цэрэг байсан юм билээ.Нэг өдөр Ц.Чимэддорж надаас “Эзэн Чингисийн эр хоёр загалыг мэдэх үү?” гэж асуулаа. Тэгэхээр нь “Ном зохиолоос л уншсан” гэтэл өөдөөс “Тэгж ярихгүй ээ хө, дуу хийнэ ээ” гэсэн. Удалгүй “Эр хоёр загал” дууны шүлэг бичээд аваад ирлээ.“Яаж ая хийнэ ээ” гэтэл “Дэргүүлээд л, татаад л, тавиад л, татаж тавиад, дүүхэлзүүлээд бай” гэчихээд гараад явчихсан. Тэгээд л миний анхны морины сэдэвтэй дуу болох “Эр хоёр загал” дуу зохиогдсон доо. Энэ дуунаас хойш морины сэдэвтэй жараад дуунд ая хийжээ.
-Уран бүтээлчид хэн нэгэн хүнд тухайлан зориулсан бүтээл хийх нь нэлээд нийтлэг үзэгдэл байдаг. Та хэн нэгэн хүнд зориулж дуу хийсэн үү?
-Захиалгаар хэн нэгэн хүнд зориулан хийсэн дуу бий. Нэг хүн эхнэртээ, нөгөө хүн нь хүүхдэдээ зориулж дуу хийлгэж байлаа. Харин “Насанд олдсон хань”, “Хаагуур нь чи өнгөрсөн юм бэ” дууг би өөрийнхөө гэргийд зориулж хийсэн. АУЗ Ш.Сүрэнжав гуай энэ дуунуудын шүлгийг өгөхдөө “Ханьдаа зориулж ая хийгээрэй” гэсэн юм. Мөн Дилов Хутагт Жамсранжавт, Дандар лхарамба ренбучид, Жадо ренбучид, Балбын гэвш ламтан Дэнгела багшдаа гээд тухайлан хүмүүст зориулсан дуу нэлээд олон бий.
-Та ээждээ зориулж хэр олон дуу хийсэн бэ?
-“Настан буурал эмээ”, “Зуу наслаарай ээжээ” гээд өөрийнхөө ээжид болон Монголын бүх сайхан ээжүүдэд зориулсан дуунууд бий.“Зуу наслаарай ээжээ”дуугаараа нэрлэсэн уран бүтээлийн тоглолтоо “Бөхийн өргөө”-нд хоёр өдөр хийж 6000 хүн үзэж байлаа. Хүмүүс намайг “Зуу наслаарай ээжээ” гэж дуулсаар байгаад ээжийгээ зуу наслуулсан гэж ярьдаг.Ээжийнхээ зуун насны ойд зориулж “Бөхийн өргөө”-нд шашин урлагийн хүндэтгэлийн цэнгүүн зохион байгуулж сайхан тэмдэглэсэн. Энэ арга хэмжээнд маань Хөлөлмөрийн баатар, Төрийн шагналт, Ардын жүжигчин Л.Цогзолмаа гуай хүрэлцэн ирж,бүтэн гурван цагийн турш ээжийн минь хажууд сууж тэр тоглолтыг үзсэн нь хэзээ ч мартагдашгүй үйл явдал болсон. Би Л.Цогзолмаа гуайд насан туршдаа баярлаж явах болно.
-Ээж тань таны дуунуудаас алинд нь илүү дуртай байсан бэ?
-Ээж минь өндөр настай хэрнээ миний тоглолт болгоныг л очиж үздэг байсан. “Та ядарна шүү дээ” гэхэд “Зүгээр ээ” гээд хэдэн цагийн тоглолт ч байсан дуустал нь суугаад л үздэг байсан. Миний “Ээжийн бор аяга” дуунд их дуртай. Одоо би аавдаа зориулж хэдэн сайхан дуу хийнэ ээ.Аав минь морь мал сайн хатгадаг, сайхан исгэрдэг, нутаг хошуундаа хүндтэй, эрдэм номтой хүн байсан.
-Уучлаарай, сонирхоход дуу ямар үнээр бүтдэг юм бэ?
-Одоо бол дуу өндөр үнээр бүтдэг болсон. Яруу найрагч, хөгжмийн зохиолчдоо мөнгө төлнө. Хөгжмийн найруулга шаггүй өндөр үнээр хийлгэнэ. Дараа нь студид хоолойны бичлэг хийсэн хүнд мөнгө төлнө, дуучнаа урамшуулна. Нэг дуу зохиогдож олон түмэнд түгтэлээ хоёр саяас дээш төгрөг зарцуулна шүү дээ.
-Та сүүлийн үед гаргасан дуунуудынхаа талаар хуучлахгүй юу. “Заллага” гээд дуунаас эхлээд олон сайхан уран бүтээлүүд бий шүү дээ?
-2019 оны сүүлч 2020 оны эхээр театр, чуулга мэргэжлийн байгууллагууд дуулаач, дуулаачийн мэргэжлээр суралцаж буй хүмүүст зориулж “Отгонтэнгэрийн хишигтэй дуунууд” гэсэн томоохон ном гаргасан. Түүнээс гадна би сүүлийн 30 гаруй жил 800 гаруй дуу зохиосон байна. Үүнээс 600 гаруйг нь шилж аваад эх орон, ээж аав гэж сэдвээр нь ангилан дөрвөн боть номоо хэвлэлтэд өгөхөөр бэлдэж байна. Сүүлийн бүтээлүүдээс “Заллага” дуу ард түмэнд их хүрсэн. Анх М.Бямбажав бид хоёр дуулж сонсогчдод хүргэж байсан. Манай охин ч бас дуулж байсан. Ингээд хүмүүс мэддэг болсон үед нь манай Л.Банзрагч, А.Мөнхбат, Д.Бурмаа гурав дуулж дуу дүрсний найруулгыг маш гоё хийсэн. Улмаар энэ дуу Монголдоо битгий хэл Өмнөд монгол болон урд хөршөөс гадна гадаадын орнуудад ч түгсэн. Энэ дууны шүлгийг Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, шог зохиогч И.Цэрэнжамц гуай бичсэн. Ер нь дуу гэдэг үг цөөтэй, оновчтой үгтэй байх нь зүйн хэрэг. Ер нь нийт 15 орчим CD, гурван DVD гаргасан байна.
-Та цэргийн албаныхаа хажуугаар урлагт өдийг хүртэл үнэнчээр хүчин зүтгэсэн. Энэ хугацаанд шантрах үе тохиолдож байсан уу?
-Надад шантрах үе зөндөө л байсан. Цэргийн албаны хатуу сахилга бат, дэг журамтай болохоор цаг зав маш бага гарна. Удирдах алба хашиж байсан учраас бусдад буруу үлгэр дуурайл үзүүллээ гэж шийтгүүлэх ч энүүхэнд. Анх “Ванлий” дууг дуулсны дараа завхай дуу дууллаа гээд радиогоор дуугаа дуулах эрхээ хүртэл хасуулж явлаа. Гэхдээ би урлагт хайртай, дуртай, сэтгэлтэй болохоор шантралгүй өдийг хүртэл хүчин зүтгэж явна. Би МУГЖ цолыг 50 нас хүрч байж авсан. Унаган авьяасаа тордож, өөрийгөө дайчилж байж ард түмнийхээ сэтгэлд хүрсэн чамлахааргүй олон сайхан дуунуудыг зохиосон гэж боддог.
-Та хэдэн нас хүртэлээ тайзан дээр байх вэ?
-Би ч олон жил дуулж байна даа. Цаашид хэдэн жил дуулахыг хүмүүсийн хэлдгээр ёстой таашгүй. Өөрөө зохиож, өөрийн хоолойгоор “тамгалчихсан” Н.Чулуунхүүгийн л гэх тодотголтой дуунуудаа хүмүүст дуулж өгнө өө. Харин зохиосон дуунууд маань олон арван жил дуулагдаж үзэгч сонсогчдыг маань баясгаж цэнгүүлж явна гэдэгт би итгэлтэй байна.
У.ЧИНЗОРИГ