(Исай Калашников)
1980-аад оны дундуур Орос оронд оюутан гээд манаргаж явахад манай өрөөний Андрей гэдэг залуу “Танай хааны тухай ийм ном байдаг юм байна. Унших уу” гээд нэг их зузаан боть шидэж билээ. Хатуу хар хавтастай, улаан туйпууны хэмжээний зузаантай номыг жаахан дөлж байгаад хоёр, гурван хуудас эргүүлэн сонирхож уншаад шууд дурласан. Исай Калашниковын “Жестокий век” гэдэг нэртэй хоёр бүлэгтэй намтарчилсан уран сайхны зохиомжтой уг номыг гурван өдөр хичээлээ таслан байж уншиж дуусгаад хожим нь цаг зав гарах бүрдээ шарласан хуудсыг нь эргүүлсээр байгаад аль ч хуудсыг нь нээсэн бай хамаагүй юун тухай өгүүлж буйг хэлтлээ цээжилж билээ. Чингис хаан, Өүлэн эхээс цааш түүхэн хүмүүсийн нэрийг огт мэдэхгүй, Бухар, Самарканд, Бээжинг түйвээж явсан агуу том баатруудын тухай бол огт сонсож яваагүй эрин үеийн төлөөлөгч хүний хувьд мэлмий нээсэн гайхалтай ном байж билээ.
Буриад улсын ардын зохиолч Исай Калистратович Калашников 1978 онд “Гонимые”(Хөөгдөгсөд), “Гонители”(Хөөгчид) гэх хоёр бүлэгтэй хоймсон роман бүтээж хэвлүүлсэн анхны хувилбарыг нь тэгэхэд олж уншсан нь энэ. Түүхийн элдэв эх сурвалж ховор, Хятад, Арабын улсуудын номын санд сууж эртний шастир, бичмэлийг олж үзэх боломж нь хаалттай тул зөвхөн “Монголын нууц товчоо”-г эх хувилбараа болгон туурвисан гэхэд орос зохиолч гайхалтай бүтээл өлгийджээ. Зөвхөн Чингис хааны тухай өгүүлэхгүй. Есүхэй баатраас эхлүүлээд Тарган Хирултуг, Тоорил хан, Инанч хан зэрэг томчуулын амьдралын зөрчил, эгэл харц Чилэдү хэрхэн сүйт бүсгүй Өэлүнээ Есүхэйд алдсан тухай, Мухулай, Зэв, Сүбээдэй нар хамжлага ардаас жанжин болтлоо хэрхэн өөрчлөгдөх зэрэг түүхэн үйл явдлуудыг өнгөц бус дэс дараалалтай, он жилүүдийн өрнөлтэй харж болно.
Олон жилийн өмнө туувирлагдаж Зөвлөлт засгийн тэр их цензурын хаагуур нь ч юм бүү мэд нэвтэрч гараад нийтэд түгээгдсэн “Харгис зуун” түүхэн роман дараа нь Улсын хэвлэлийн комбинат лугаа 1990 онд Зөвлөлт Буриад улсын захиалгаар орос хэлнээ дахин хэвлэгдэхэд мөн л олж аваад хадгалж байлаа. Харин гурав дахь хувилбарыг нь монгол хэл дээр 2018 онд “Харгис зуун” нэршилтэй орчуулагдан гарахад худалдан авсан байх юм. Орчуулга хэчнээн сайн байвч эх хувилбараа гүйцдэггүй, тэгээд ч анхны сэтгэгдэл хэзээд онгоноороо үлддэг хойно орос хэл дээр олон жилийн өмнө уншсан тэр мэдрэмж одоо ч санаанаас үл гарна.
Тухайн номд Чингис хааны мэндэлсэн цаг үе, Тэмүүжин хүүгийн болчимгүй бага нас, хүчтэй нь хүчгүйгээ залгиж байсан харгис зууны хуулиар боолчлогдож, нухчуулж, Ван хан, Жамуха андынхаа ач тусаар тарж бутарсан аймгаа нэгтгэж, хаан ширээнд заларч улмаар залуу хаан сөхөрч, өндийж өөрөө бусдыг хөөж, эцэстээ ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлэх хүртэлх амьдралыг уран сайхны аргаар, бас эгэл хүний жам ёсоор тод томруун дүрслэн харуулсан юм. Дөчин жилийн өмнөх үедээ тааруулж Их хааныг маань дарангуйлагч, харгис, хэрцгий эзлэн түрэмгийлэгч гэж бичээгүй, бас өнөө үеийнхэнд нийтлэг байдаг Тэнгэр заяат, Хосгүй ухаант гэж магтан дуулаагүй, зовох үедээ ханилсан нөхдөө мартаагүй, хорвоогийн талыг эзлэх цагтаа түүнээ дагаад үзэл бодол нь хэрхэн өөрчлөгдөж болохыг бодит байдлаар харуулсан болохоор уг номыг нэг амьсгаагаар уншим. Жамухын тухай зөндөө өгүүлнэ. Ер нь уг номонд гарах бодит дүрүүд дотроос маш их таалагдсан нэг нь яах аргагүй Жамуха юм. Тал нутгийн нүүдэлчин омгийн удирдагч хүний хувьд өөрийн жаахан отгоо аль нэг том ханлигт залгиулчихгүйн төлөө тэр хүн яаж тэмцэж байсан, хар багаас нөхөрлөсөн Тэмүүжин нь түүнээс арай л алхам илүү сэтгэж эцэстээ Монгол нутгаар нэг тархсан тэр олон аймгууд нэгдэж байж гэмээнэ бусдад хөөгдөхгүй, бусдыг хөөнө гэдгийг олж хараад тангараг өргөсөн андыгаа хүртэл залгиж буйг ийм л байсан байх даа гэхээр бичсэн байдаг. Зэлмэ, Боорчи хоёрын ялгаа, Захарий хэмээх орос, Тэмүүжиний бага насандаа хамт тоглож өссөн Хо гэгч зарц хятад хөвүүн гээд роман дотор бодит болон зохиомол дүрүүд зөндөө яригдаж, өгүүлэгдэх сонирхолтой үйл явдал, дүрүүд таныг бишрүүлнэ дээ. Уг номыг олоод уншаарай. Супер.
Д.БАТ-ЭРДЭНЭ