Түрүүч нь №028,029(6394,6395) дугаарт
Монгол Улсын Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, түүхийн ухааны доктор, олон улс судлалын профессор Д.Цахилгаантай ярилцлаа.
-Ийм хоёр том утга бий. Тэр дотроо монгол хэлтэн, хэлээ хадгалж байгаа, соёлоо тээж буй Өвөр Монгол, Буриад, Халимагаас эхлүүлээд монголчууд бий. Монгол Улсаа газрын зураг дээр хараарай. Хүрээлэл маань монголчууд байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр бид чинь монгол гупертэй байхгүй юу.
-Гупер ээ?
-Гупер, хамгаалагч. Төрийн тэргүүнүүдийн цувааны урд гупер машин гээд нэг машин хамгаалаад явдаг биз дээ. Түүн шиг бид чинь монгол гупертэй байхгүй юу. Аугаа их Хятадтай шууд мөргөлдөөгүй, аугаа их Оростой шууд мөргөлдөөгүй. Тэд чинь бидний тусгаар тогтнолд цаагуураа сайхан нөмөртэй байгаа шүү дээ. Эд нар маань байна. Гадаадад чинь Монголын анд нөхдийн нийгэмлэг, Найрамдлын нийгэмлэг гээд Монголын төлөө гэсэн сэтгэл санаатай, цэвэр гадаадын түмэн хүмүүс байдаг.
-Та төрд хэд дэх жилдээ ажиллаж байна вэ гэдэг асуултаа дахин асууя?
-40 гаруй жил гэж хэлж болно.
-Яагаад энэ асуултыг дахин асуув гэхээр, төрийн байгууллагад ажиллана гэдэг бол нэр төрийн хэрэг. Гэтэл төрийн санг цөлмөж, ард түмнийг “Цагаан цаас”-аар нь дуудаад сууж байх юм. Та олон жил төрд алба хашиж байгаа хүн. Үүнд ямар бодолтой явдаг вэ?
-Тийм шүү дээ. Тэр “Ард түмэн бол юу дуртай хүссэнээ бичиж болдог цагаан цаас” гэдэг чинь Маогийн хэлсэн үг шүү. Эд чинь өөрсдийгөө төрийн түшээ гээд байгаа биз дээ. Өөрсдөө нэг их түшдэг амьтад шиг.
Төрийн сүлд өршөө гэж залбирч явахын цаана бол хууль ёсоо дээдэлдэг, бидний хөх тэнгэрийн үзэлтэй холбоотой. Тэнгэрээ шүтэж явах үзэл чинь бол ерөөсөө энх тунх байхын үзэл шүү дээ. Төр өөрийгөө ард түмэндээ мэдрүүлж ажиллаж байх ёстой. Хатуу харгис хуулиараа барьж шоронд хийдгээ биш, халамжаараа үзүүлэх ёстой. Халамж гэдгийг одоогийн мөнгө тараадагтай андуурч болохгүй. Жаахан тэтгэмж, группийн мөнгө, хүүхдийн мөнгө сөнгө чинь сонгуулийн сурталчилгаа болохоор биш халамж биш. Бүр том утгаараа бол энэ их хорлонтой зүйл. Яагаад вэ гэвэл хүмүүс ажил хийх дургүй болж байна. Тэтгэвэр бол огт өөр ойлголт. Тэтгэврийг төр барьчихаад нэг их юм өгч гийгүүлж байгаа юм шиг. Тийм биш шүү дээ. Бид ажил хийж байхдаа төрд хадгалуулсан мөнгө байхгүй юу. Хадгалуулсан өөрийнхөө мөнгийг авах гэж байхад боож, цагдаж, гүйлгэж болох уу. Тэтгэврийн зээл гэж өгчихөөд тэрийгээ хүүлээд. Өөрийнх нь мөнгийг өөрт нь хүүлж болох уу. Тэгэхээр халамж гэдгийг ялгаатай ойлгохгүй бол болохгүй. Төр халамжтай байх ёстой. Төр нэгдүгээрт, үнэхээр төмөр нүүртэй байх ёстой гэдэг. Тэр нь хууль хяналтын байгууллагуудаа хэлсэн байхгүй юу. Бурууд хатуу байхыг төмөр нүүртэй гэдэг. Хэрэг хийсэн бол хэн ч байсан хатуу байх ёстой.
Нэг тал нь тэр. Нөгөө тал нь ард түмнээ хамгаалах ёстой. Хамгаална гэдэг бол эцсийн эцэст хүнийг хүн болгох, хүнээр нь авч явах л байхгүй юу. Боловсролын тогтолцоог эвдсэнээс болоод хүнийг хүн болгох ухааныг нь хаячихсан юм. Чи бид цөм дээд боловсролтой болох үүрэггүй. Тийм юм хэрэггүй. Харин чи бид заавал зөв хүн болох үүрэгтэй. Хэн ч гэсэн хүнээс гар тосож гуйдаггүй, өөрийгөө авч явах чадвар, мэргэжил эзэмшсэн байх ёстой. Хонь хариулдаг юм уу, тариагаа тарьдаг юм уу, мужаанаа хийдэг юм уу, барилга барьдаг юм уу. Ийм чадвараа эзэмшсэн байх хэрэгтэй. Техник мэргэжлийн тэр сайхан систем байсныг нураачихаад одоо буцаагаад бий болгох гэж яаж зовж байна даа.
Хүн та нэгэнтээ энэ хорвоо дэлхий дээр хүрээд ирэх юм бол тэртусмаа монгол хүн болж мэндэлбэл, гурван сайн үйлсийг бодож явах хэрэгтэй. Нэгдүгээрт, амирлуулах. Амар амгалан, энх тайван байлгах. Үүнийг хүн дээрээ холбоод үз дээ. Хүнийг асрамжлах, хамгаалах, санааг нь зовоохгүй байх, тэр хүнд саад болохгүй байх. Болвол дэмжих. Энэ бүгд чинь нийлээд амирлуулж байна. Хоёрдугаарт, арвижуулах. Аливаа сайн юмыг арвижуулж байх ёстой. Буянаа арвижуулах хэрэгтэй. Аливаа нэг юм бүтээх хэрэгтэй, их бага нь хамаагүй. Энэ чинь бүтээж арвижуулж байгаа юм. Эд өлгийн болон оюуны жаахан ч атугай юм бүтээ. Гуравдугаарт, арвижуулснаа дэлгэрүүлэх ёстой. Дэлгэрүүлж, хуваах хэрэгтэй. Чи баяжсан бол тэр шаардлагатай байгаа хүмүүст буянаа хүртээ. Над мэтийн амьтад, за багш гэе л дээ. Багш ч бай, биш ч бай, хэн ч бай амьдралынхаа туршид өчнөөн эрдэм сурч байгаа. Тэрнийгээ дэлгэрүүл. Чи өчнөөн юм мэдчихээд түүнийгээ аваад авсанд орох эрх байхгүй. Ийм л гурван үйлсийг сахивал хүн өөрийгөө зөв амьдарлаа гэж бодож болно. Өөртөө ч мөртэй. Үлдэцтэй гэсэн үг.
-Ард түмэнтэй доож маягаар, үл хүндэтгэсэн өнгөөр харьцаад байдаг. Ард түмэн гэхээр нэг л их ядуус болж харагдаад байдаг бололтой, тэдэнд?
-Ард гэдэг үгнээс нь хүртэл зэвүүцэх юм уу, зэнзийлэх гэдэг юм уу, тойрох гэдэг юм уу, тэр утгаар 1990 оноос хандаж ирсэн. БНМАУ гэсэн. Би насаараа энхтайван, найрамдал гэж ярьсан хүн. Найрамдах гэдэг үгнээс яахаараа бултаж болдог байна. Republic гэдэг үгийг л орчуулсан үг шүү дээ. Ард, найрамдах. Бод доо. Хятад ард улс гэдэг. Ард улс гэхэд юун буруу байгаа юм. Хуучин бол ард гэсэн үгнээс зайдсан нь, орос дээр орчуулсантай холбоотой. Ард гэдгийг орос дээр орчуулах үг байхгүй. Арат гээд л зүгээр аялгажуулчихсан. Арат гэдэг нь анги давхаргын чанартай болоод явчихсан байхгүй юу. Тэрнээс нь зайдуулж байгаа юм биз дээ. Бидний үеийнхэн малчин ардын хүүхэд гэдгээрээ бахархаж байлаа шүү дээ. Зүгээр малчны хүүхэд биш. Малчин ардын хүүхэд. Ардын сургууль, ардын эмнэлэг, ардын багш. Ийм юмнаасаа зайцан хөндийрсөн. Энэ улсыг бүрэлдүүлж байгаа амьд хүнийг чинь ард гэдэг юм байгаа биз дээ. Нийгмийн тэр анги, давхаргын ойлголтыг бүр байхгүй юм шиг болгож яаж болох юм. Ард түмэн ард түмнээрээ байж л байгаа. Сэхээтэн ч байж л байгаа. Тийм байтал тэрийг байхгүй юм шиг ялгаж болохгүй шүү дээ. Хүн ард гэж ярьдаг. Ард гэдэг чинь хүн гэсэн үг. Хүн ардын боловсролын төлөө гэхэд хоршоо үг болоод явж байна. Энэ чинь энэ хоёр ялгаагүй гэдгийг хэлээд байгаа биз дээ. Ард түмэн минь гэж байна. Энэ олон түмнийг ард гээд байгаа биз. Тийм учраас энэ үгийн утгыг гажуудуулж дийлэхгүй. Ард түмэн, хүн зон байгаа цагт энэ байж л байна. Одоо иргэн гэж их ярих дуртай болсон. Иргэн чинь ард биш юм уу, ард чинь иргэн биш юм уу. Яагаад ардын нийгэм байж болдоггүй юм. Яагаад заавал иргэний нийгэм гэж ялгаад байгаа юм. Тэгвэл иргэн насандаа хүрээгүй нь биш юм уу. 16 насыг иргэн биш гэхээр иргэний нийгэмд тэд хамаарагдахгүй нь ээ. Гэтэл тэд чинь ард түмний л хүүхэд биз дээ. Хууль тогтоомж нь ийм нарийн ялгааг олж утгыг нь шинжсэн л баймаар байгаа юм.
-Олон жилийн туршлагаараа Монгол Улсын ойрын ирээдүйг төсөөлөн бодоход ямар харагддаг вэ?
-Өөрсдийгөө эд нар улс төрчид гээд байгаа юм. Улс төр гэж юу байдаг юм. Улстөрийн ухаан гэж юу байдаг юм. Үүнийг үзээгүй, утгыг нь мэдэхгүй улсууд УИХ-д очоод суучихаараа улстөрч болчихдог юм гэнэ ээ. Энэ бол ёстой улс төрийн талаар гэгээрээгүйгээ харуулж байгаа юм. Энэ улсууд “Тав, арван жилийн дотор л босоод ирнэ” гэж ярьдаг. Яагаад гэвэл эд нар өөрсдийгөө рекламдахын төлөө л байдаг. Миний бодоход, одоо бид хэцүү даваан дээрээ ирсэн. Даваанаасаа алгуурхан, сайхан буух ёстой. Тэгэхээр хар ухаанаар бодоход, бид энэ оргилд хүрэхийн тулд хичнээн хугацаанд өгсөв. Бараг л төдий чинээ хугацаа орно доо гэж боддог. Тэгэхдээ өгсөхөд их хүч гардаг, уддаг. Уруудахад харьцангуй түргэн байдаг. Гэхдээ уруудахад түргэлж болдоггүй. Давааны ар руу уруудсан машин эвгүй болно. Тийм учраас хурдаа сааж явах ёстой.
Нийгэм бол тэгж л явна. Энэ алдаануудыг засахад хугацаа орно. Заавал хугацаа орно. Хуулиудаа өөрчлөх хэрэгтэй биз дээ. Хуулиа биелүүлэх системийг нь өөрчлөх хэрэгтэй. Шүүх, прокурор, цагдаа, цэрэг, мөрдөн юу байдаг юм. Тэгээд тэрийг нь ард олон нь дагах хэрэгтэй. Дагуулах хэрэгтэй.
Аливаа онол, үзэл суртал болвоос ард түмнийг, олон түмнийг эзэмдээгүй цагт юу ч биш. Ямар ч хүчгүй. Аливаа үзэл, онол болвоос олон түмнийг эзэмдсэн цагт бодитой хүч. Тийм хүчийг бий болгоход их хугацаа орно. Боловсрол, эрүүл мэнд, нийгмийн даатгалын систем гээд цөмөөрөнг нь өөрчилнө. Ингээд бодохоор түргэн болно гэж ерөөсөө байхгүй. Энэ бүгдийг өөрчлөх оюуны болоод хуульзүйн, нийгмийн ухамсрын ийм хүчин зүйл манайд байгаа. Тийм болохоор өөрийнхийгөө л өөрчлөөсэй, битгий гадны юм хуулаасай. Би Хятад оронд найман жил Элчин сайдаар суусан хүний хувьд тэр улсын онцлогийг юу гэж хэлэх вэ гэвэл, хэзээ ч, хэнийг ч дуурайдаггүй. Хэзээ ч дэлхийн хэмжээний онол, улстөрийн үзэл бодлыг хуулбарлан авдаггүй. Авдаг ч өөриймшүүлэн авдаг. Тэгж өөрийнхөө оронд тааруулж авдаг. Тэрбум гаруй хүндээ тааруулж байна шүү дээ. Өөрийнхөө уламжлал, соёл, эдийн засаг, идэх уухтайгаа хүртэл холбодог. Тэрнийгээ яаж хуваарилж хүн болгонд хүргэх вэ. Хүнээ яаж ядуурлаас гаргах вэ гэдэгтэйгээ холбож байна шүү дээ. Тэгэхээр өөрийн замаар яваа улс орон л өөдөө явна. Бид өнгөрсөн 30 жилд аймшигтай их саармагжлаа. Хуучин бид сайн ч, муу ч нэг бодол, нэг үзэлтэй, нэг тэмүүлэх юмтай байсан. Бидний тэр нандин тэмүүлэл хаана байна вэ. Байхгүй. Нам болгон нэг юм ярьж байгаа. Тэр нь дандаа тунхагийн чанартай байгаа. Тэр нь зөвхөн сонгуульд нэр төр олохын төлөө. Ийм байж болохгүй. Тийм болохоор чиний энэ асуултад би нэлээд тийм бадрангуй байдлаар хариулж чадахгүй байна (инээв). Ганцхан би ч ярьж байгаа биш. Бидний үеийн улсууд “Бид ч яахав. Тэтгэврийн хэдээ аваад байж байтал ертөнцийн жамаараа яваад өгнө биз. Энэ хэдэн хүүхэд минь яах вэ. Хүүхдийн хүүхэд яах вэ. Ямар нийгэмд амьдрах бол” гэж зовж байна шүү. Бидэнд нэг бодох юм бий. 30 жилд бид даяаршиж байна гэх амьсгаан дор юмаа их задгай тавьчихлаа. Бидний барьж байгаа ухаалаг утаснаас эхлүүлээд сайн сайхан юм өчнөөн орж ирснийг үгүйсгэхийн арга үгүй. Гэтэл Лодонгийн Түдэв мэтийн ухаантай хүмүүс чинь 1990-ээд оны толгой дээр хэлж байсан шүү. Даяарших юм уу, дангаарших юм уу гэж асуугаад байсан шүү. Сониндоо бичээд байсан. Үндэсний онцлогоо алдуузай гэсэн. Гэтэл хэл, соёл, уламжлал, заншилаа алдаад байна.
Хамбатай уулзахад өнөөгийн хүүхэд, залуусын сэтгэлгээ их саармагжиж байгаа тухай ярьж байгаа юм. Төрсөн өдрийн баяраа тэмдэглэлээ гэхэд, өөрийнхөө насыг биччихсэн бялуунд хэдэн лаа зоогоод тэрийгээ үлээж унтраадаг. Энэ манай заншил мөн үү.
-Биш.
-Өөрийнхөө насыг үлээчихэж байгаа юм уу. Гэх мэт. Ийм жижигхэн юмнаас эхэлнэ. Хөөрхий муу хөдөө байдаг аав нь өвлийн идшийг нь тэр холоос чирээд ирлээ. Ирэхээр нь “Аав минь өвлийн идшийг минь чирээд ирлээ” гэж бодохгүй байна. “Эзэн минь илгээлээ” гэж залбирч байна. Ингэж болохгүй. Уламжлалт сэтгэлгээгээ гээж болохгүй. Хүмүүжих гэдэг үгийг би бичихдээ хүмүүнжих гэж бичдэг. Хүн болох гэсэн үг шүү дээ. Авиа ондооших, шилжих нь аливаа хэлэнд байдаг л үзэгдэл. Хүмүүжил гэж бичлээ гэж шүүмжилж байгаа юм биш.
Манай бүх төрлийн систем, хэвлэл мэдээлэл, сургууль соёлтойгоо нийлээд цөмөөрөө хүнийг хүмүүжүүлэх талаас нь ажиллах хэрэгтэй байна. Гадаад дотоодоор олон л явж, тухайн газрынхаа боловсролын системийг судлахад зургаа, долоон настай хүүхдүүдэд эхний хоёр жилд нь хүн болох ухааныг л заадаг юм билээ. Хоол ундаа зөв идэх, хүнтэй зөв харьцахаас эхлүүлээд гарцаар хэрхэн гарахыг заана. Манай одоогийн систем чинь зургаан настай хүүхдийн толгой руу баахан тоо бодлого, эрдэм чихэх гээд байдаг. Нас нь болоогүй байхад хүүхдийг тэгээд давтчихаар сургууль, номонд дургүй болчихдог. Ийм л юм болоод байна. Энэ талаар хэвлэл мэдээллийнхэн ч бас энэ зөв үү, буруу юу гэж оч хаяж л байх хэрэгтэй гэж бодож байна.