-ХУРЛЫН ТЭМДЭГЛЭЛ-
Сүүлийн үед Монгол судлалыг идэвхтэй хөгжүүлж, Хойд Америкийн Монгол судлалын нэг томоохон төв болоод буй Пэннсилваниагийн их сургуулийн Археологи Антропологийн музей, Зүүн Ази судлалын Төвөөс хамтран аравдугаар сарын 26-27-ны өдрүүдэд “Дунд үеийн Монголын археологи” сэдэвт олон улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлыг амжилттай зохион байгууллаа. Хурлын гол зорилго нь Монголын археологийн судалгаа, олдвор, шинэ ололтыг дэлхийн Монгол судлалын томоохон төвүүд хэрхэн үзэж буйг харилцан дүгнэх, жишин ярилцах, санал солилцох, судалгааны ертөнцөд танилцуулахад оршиж байсан учраас зохион байгуулагчид Монгол Улс, ОХУ, БНХАУ, БНСУ, АНУ, ХБНГУ-аас нэр заан, судлаачдыг урин ирүүлсэн юм. Пэннсилваниагийн их сургуулийн Зүүн Азийн урлаг судлалын профессор Нанси Стэйнхардт хурлыг нээж хэлсэн үгэндээ “Монголын археологийн судалгаа амжилттай хөгжиж буй нь зөвхөн Монгол судлалд таатай хэрэг төдийгүй, ерөөс Монголын, цаашилбал Япон, Солонгос, Хятадын, бүр Европын түүхийг өөрөөр харах боломжийг олгож байна” хэмээсэн юм.
Хурлын ач холбогдлыг өндрөөр үнэлсний тул Монгол Улсаас АНУ-д суугаа Элчин сайд, доктор Ё.Отгонбаяр биеэр оролцож, судлаач эрдэмтдэд мэндчилгээ дамжуулан, үг хэлэв. Элчин сайд “Олон улсын хамтарсан судалгаа шинжилгээ чухал ач холбогдолтой, ялангуяа археологи, палеонтологийн олдворыг Монгол Улсад буцаан өгч буй нь сайшаалтай хэрэг” хэмээгээд долоо хоногийн өмнө Канзас мужид ажлын айлчлал хийсэн, тэр үеэр Канзасын их сургуулиас Монголын хоёр үлэг гүрвэлийн ясыг хүлээлгэн өгснийг үлгэр жишээ болгон дурдлаа.
Пэннсилваниагийн их сургуулийн Монгол судлалын багш Кристофэр Этвүд Түүх- Археологийн харилцааны тухай онолуудыг нэгтгэн дүгнэж, археологийн дурсгалаар тооцоолоход Чингис хааны үеэс өмнө монгол хэлтнүүд хаагуур нутаглаж байсан газрын зургийг 800-1200 он хүртэл, 800 он хүртэл гэсэн ангиллаар гаргаснаас сонирхуулав.
Монгол Улсаас уригдан ирж илтгэсэн археологич Лхагвасүрэнгийн Эрдэнэболд Уйгарын үед хамаарах булшнуудын бүтэц, онцлог, газар зүйн байршил, түүхэн холбогдол зэргийг тайлбарлан ярив. ОХУ-ын Владивосток хотоос ирсэн судлаач Николай Крадин Есүнгэ ханд хамаарах гурван булшны малтлагын талаарх дэлгэрэнгүй тайланг тавив. Энэ өдрийн сүүлийн илтгэлийг БНХАУ-ын Ардын их сургуулийн судлаач Вэй Жияан тавьж, Талын гурван хэрэм, Айргийн гозгор дахь булшнуудын талаарх Монгол-Хятадын хамтарсан багийн дүгнэлт, өөрийн санаа оноог сонсгов.
Йэлийн их сургуулийн профессор Валерие Хансэн, монгол судлаач Никола ди Космо нар бүх илтгэлийг нягтлан сонсож, албан ёсны хэлэлцүүлэг хөтөллөө. Хэлэлцүүлгийн үеэр 3-6 дугаар зууны үед юу болсон, яагаад олдвор гардаггүй тухай, тонуулчид дандаа эдийн засгийн зорилготой бус, өөр сэдлээр тонодог байсан тухай зэрэг олон сонин сэдвээр санал бодлоо солилцлоо. Мөн судлаач багш нар БНХАУ-ын эрдэмтэн Монголын газар усны бүх нэрийг хятад хэлээр орчуулан ярьж байсныг, гавлын ясаар нь баримжаалан нас барагчийг монгол эхнэртэй хятад хүн гэж шууд дүгнэснийг шүүмжилж байв.
Маргааш нь буюу аравдугаар дугаар сарын 27-ны үдээс өмнө Бонны их сургуулийн археологич Ян Бэмманн, БНСУ-ын судлаач Канг Ин Ук, Хофстрагийн их сургуулийн багш Александер Наймарк нар илтгэв. Үдээс хойших хуралдаан дээр Германы Людвиг Максимиллианы их сургуулийн судлаач Анние Чан, БНСУ-ын Сүкмюны их сургуулийн багш А-Рим Парк, Америкийн монголч Брайн Миллэр, ОХУ-ын монгол судлаач Петя Андреева нар илтгэл тавилаа.
ПЭННСИЛВАНИАГИЙН ИХ СУРГУУЛИЙН МУЗЕЙН МОНГОЛЫН ХОЛБОГДОЛТ ҮЗМЭР, ЦУГЛУУЛГА
Хурлын завсарлагаар төлөөлөгчдөд музейд хадгалагдаж буй Монголын холбогдолт үзмэрүүдийг тусгай өрөөнд оруулан танилцуулав. Тусгай өрөөнд хэмээсний учир нь уг үзмэрүүд музейн нийтийн танхимд тавигдаагүй, далд хадгалагддаг ажээ. Монгол модон барын ном, модон барын сайтар хадгалсан хэв, хүрлийн үеийн ан амьтны өвөрмөц дүр, урлал, Балба, Түвдийн малгай, бурхан зэрэг олон сонирхолтой үзмэр байв.
Уг эдлэлүүдийн гарал үүсэл, хэний цуглуулга хаанаас ирснийг ихэд сонирхож, сурвалжлан үзтэл 1930-аад онд Хятадад амьдарч байсан Уиллиам Мэйеэр, Изабэл Инграм нарын цуглуулга ийнхүү өдгөө Пэннсилваниагийн их сургуулийн музейн үнэт үзмэр болоод буй ажээ. Изабэл Инграм нь 1902 онд Бээжинд Америкийн шашин номлогчийн охин болон төржээ. Америктаа суралцаж, коллеж төгсөөд Бээжинд эргэн ирэхдээ Манжийн сүүлчийн хаан Пу И-гийн хатны багш болсон байна. Чухам хатны багшаар ажиллаж, Хориотой хотод аж төрж байхдаа Инграм эртний урлаг, эд ахуйн зүйлд сонирхолтой болжээ. Ордонд тэрбээр хаантай уулзахаар ирсэн Рабиндранат Таагүр зэрэг соён гэгээрүүлэгч нартай байнга уулзаж байв.
1930 онд Изабэл Бээжинд Америкийн армийн офицер Мэйеэртэй гэрлэтэл нөхөр нь хүрэл эдлэл сонирхдог, цуглуулдаг хүн байж таарчээ. Өөрөө ч урлагийн бүтээл сонирхдогийн тул залуу хосын санал хобби яв цав нийлж, Хятадын хойд хил орчмоос, ялангуяа Ордос нутаг, Хөх хот, Хаалган хотоос хүрэл эдлэл худалдан авч цуглуулгаа баяжуулж эхэлсэн байна. 1941 онд Мэйеэрийн цуглуулгыг Пэннсилваниагийн их сургууль худалдан авахад нийт 464 хүрэл эдлэл байсан, түүнээс бидэнд 20 гаруйг дээжлэн үзүүлсэн нь тэр юм байна.
Адуу, шувууны дүрийг урласан хүрэл халбага, улаан бух бүхий бүсний зэс толь, дөрвөн янгир хээ, давхар гурван морь зэрэг нь нэн сонирхолтой, уран ажээ.
Манай сонины Вашингтон дахь тусгай сурвалжлагч М.САРУУЛ-ЭРДЭНЭ