Түүхийн ухааны доктор Б.Эрдэнэбилэгтэй ярилцлаа.
-1945 оны аравдугаар сарын 20-нд бүх ард түмний санал хураалт болж, монголчууд тусгаар тогтнолоо олж авсан байдаг. Уг санал хураалтыг түүхэн талаас нь та тайлбарлахгүй юу?
-Юуны өмнө тэртээх 1945 оны аравдугаар сарын 20-ны өдөр тусгаар тогтнолын төлөөх бүх ард түмний санал хураалт явагдах болсон урьдач нөхцөл, шалтгаан, түүхэн үйл явдлын талаар эхэлж ярих нь зүйтэй байх. Монголчуудын XX зууны түүх бол тусгаар тогтнолоо олох, баталгаажуулах, олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэх тэмцлийн түүх байсан.
1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнөөр төрийн тусгаар тогтнолоо зарласан тэр үеэс эхлээд тусгаар тогтнолоо дэлхийн бусад улсуудаар хүлээн зөвшөөрүүлэх алхмыг хийж эхэлсэн боловч харамсалтай нь тухайн үеийн их гүрнүүдийн бодлого, үйл ажиллагаанаас шалтгаалаад төдийлөн үр дүнд хүрч чадахгүй байсаар 1945 онтой золгосон. Монголын тусгаар тогтнолыг асуудлыг их гүрнүүдийн хэмжээнд анх удаа гаргаж тавьсан түүхэн баримт бол 1945 оны хоёрдугаар сарын 4-11-ний өдрүүдэд Ялтад болсон холбоотон гүрнүүдийн удирдагчид болох ЗХУ-аас И.В.Сталин, АНУ-ын ерөнхийлөгч Ф.Рузвельт, Их Британийн ерөнхий сайд У.Черчилль нарын оролцсон хурал байсан. Энэ хурлаар ЗХУ Европт дайн дууссанаас хойш 2-3 сарын дараа Японы эсрэг дайнд тодорхой болзолтойгоор орохдоо гэрээний нэгдүгээр зүйлд БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг тухайн үед байсан хилээр нь хадгалахаар заасан нь манай улсын тусгаар тогтнолыг үндсэндээ дэлхийн их гүрнүүдийн хэмжээнд анх удаа хүлээн зөвшөөрсөн юм.
ЗХУ-ын энэхүү болзлыг Японыг ялсны дараа бүрэн хангагдсан байвал зохино гэж гурван их гүрний удирдагч нар тохиролцсон. Америкийн тал Ази дахь Японы түрэмгийллийг богино хугацаанд хүн хүч, эдийн засгийн хохирол багатайгаар зогсоохын тулд ЗХУ-ыг уг дайнд татан оролцуулахдаа Зөвлөлтийн талаас тавьсан ямар ч болзлыг хүлээн авахад бэлэн байсан. Зөвлөлтийн тал Америкаас юу хүссэн бэ гэхээр тухайн үед АНУ нь Гоминданы Хятадад маш их тусламж дэмжлэг үзүүлдэг, хамгийн их нөлөөтэй байв.Тиймээс Монголын тусгаар тогтнолыг Чан Кай Шигаар хүлээн зөвшөөрүүлэх асуудалд Америкийн дэмжлэгийг авахаар Сталин шийдвэрлэсэн.
1945 оны Чөлөөлөх дайнд БНМАУ оролцсон нь цэрэг, дайны үйл ажиллагаа гэхээсээ илүүтэй Зөвлөлтийн удирдагчидтай харилцан тохиролцож, дайны дараа хөрш Хятад болон олон улсад тусгаар тогтнолоо хүлээн зөвшөөрүүлэх алхам хийх холыг харсан шатрын нүүдэл гэж ойлгож болно. Хожим энэ дайнд энхийг эрхэмлэгч улсуудын талд орсон нь Нэгдсэн Үндэстний байгууллагын бүрэн эрхт гишүүн болоход томоохон түлхэц болсон. Энэ тухай НҮБ-д гишүүнээр элсэхэд илгээсэн албан бичигт “1945 оны чөлөөлөх дайнд энхийг эрхэмлэгч орнуудын тоонд орж тулалдсан, энхийг эрхэмлэгч улс” хэмээн тодорхойлсон байдаг.
БНМАУ-ын төрийн удирдлагаас дайнд оролцохдоо ЗХУ-ын өмнө холбоотны үүргээ биелүүлэх, БНМАУ-ын тусгаар улс болох баталгааг харуулах, Өвөр Монголыг Японы цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх, БНМАУ нь тусгаар улс бөгөөд хангалттай хүчин чадал бүхий зэвсэгт хүчинтэй болохыг харуулахын тулд Японд эзлэгдсэн Хятадын нутгийг чөлөөлөн түүний хөршийн хувьд чөлөөлөх үүрэг хүлээсэн болохоо харуулах зорилгоор 1945 оны наймдугаар сарын 10-нд Японд дайн зарлан Монгол ардын хувьсгалт цэрэг, Зөвлөлтийн улаан армийн ангиудтай хамтран Хятадын цагаан хэрэм хүртэл давшин байлдаж Японы цэргийг бут цохиход оролцсон.
-Тусгаар тогтнолын төлөөх санал хураалт болох нь гэдэг мэдээг Монголын ард түмэн хэдийгээр дуулсан юм бол?
-Чөлөөлөх дайны өмнөх болон дунд үед Монголын тусгаар тогтнолын асуудал Зөвлөлт, Хятадын хоорондох хэлэлцээний хамгийн эмзэг асуудал болон тавигдаж байсан. Зөвлөлт Хятадын хэлэлцээр 1945 оны зургадугаар сарын 30-наас мөн оны наймдугаар сарын 14-нийг хүртэл есөн удаа хуралдсан бөгөөд хэлэлцээр сунжирсан гол асуудал нь Гадаад Монголын тусгаар тогтнолын асуудал байв. Сталины Гадаад Монголын тусгаар тогтнолыг Хятадын талд хүлээн зөвшөөрүүлэх хүчин чармайлтын үр дүнд сар гаруй үргэлжилсэн уг хэлэлцээрт хоёр тал БНМАУ-ын тусгаар тогтнол, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдлыг хүндэтгэх тухай ноот бичиг солилцсон. Монголын тусгаар тогтнолыг Зөвлөлтийн саналын дагуу Хятадаар хүлээн зөвшөөрүүлэхэд Америкийн тал багагүй хүчин чармайлт гаргасан. Хятадын төлөөлөгч доктор Сунтэй Москва дахь Америкийн элчин сайд Харриман удаа дараа уулзаж ятгасны эцэст тэрбээр Зөвлөлтийн талын байр суурийг аргагүйн эрхэнд хүлээн зөвшөөрсөн байдаг.
Их гүрнүүдийн шахалтад орсон Гоминданы Хятадын тал 1945 оны наймдугаар сарын 14-нд ЗХУ болон Хятад улс найрамдалт холбоо тогтоох хэлэлцээрт гарын үсэг зурж, байгуулсан гэрээгээр БНМАУ-ын тухай хоёр тал тохиролцохдоо “Японыг ялсны дараа, Гадаад Монголд Ард иргэдийн санал хураалт явуулахыг БНХУ-ын Засгийн газар зөвшөөрөв. Түүний ард иргэд тусгаар тогтнолыг сайшаах эсэхээ шийдвэрлэнэ. Хэрэв ард иргэдийн санал хураалтын дүн тусгаар тогтнолыг сайшаавал БНХУ (Бүгд Найрамдах Хятад Улс)-ын Засгийн газар Гадаад Монголын тусгаар тогтнолыг одоогийн байгаа хилээр нь зөвшөөрч байна” гэж заасан байна. Энэ хэлэлцээрт Гоминданы Хятадын талаас ерөнхий сайд Сүн Зи Вен, Гадаад яамны сайд Ван Си Зы нар оролцсон. Хэлэлцээрийн дарааЗөвлөлтийн удирдагч И.В.Сталин, ЗХУ-ын Гадаад Хэргийн Ардын Комиссариат В.М.Молотов нараас Зөвлөлт Хятадын хэлэлцээрийн талаар баярын цахилгаан ирүүлсэн байдаг. Харин эдгээр ноотыг Монголын удирдагчид хэрхэн хүлээн авсан талаар БНМАУ-д Элчин сайдаар сууж байсан Иванов “БНМАУ нь Японы эсрэг дайнд оролцсоноор Өвөр Монгол, Баргыг эргээд БНМАУ-д нэгтгэж чадна гэж итгэж байсан учраас Чойбалсан болон Монголын бусад удирдагчид ноот хүлээн аваад сэтгэл дундуур байсан” гэж бичсэн байдаг.
-Санал хураалтын бэлтгэл ажил хэрхэн өрнөсөн бэ. Монголчууд санал хураалтад оролцохын тулд “Хөлтэй нь хөлхөж, хөлгүй нь мөлхөж, хол ойр гэхгүй байгаа хөсгөө унаад ирсэн. Ирц нь 98 хувьтай байсан” гэдэг шүү дээ?
-Зөвлөлт Хятадын хэлэлцээрийн дараа “Монгол Улсын тусгаар тогтнолын асуудлыг ард түмнийх нь санал хураалтын үр дүнгээс шалтгаалан авч үзэж болох юм” гэсэн мэдэгдэл ноот бичгийг Бүгд Найрамдах Хятад улсын Гадаад яамны сайд Ван Си Зыгээс БНМАУ-д 1945 оны наймдугаар сарын 14-ний өдөр ирүүлсэн бөгөөд уг ноот бичгийг үндэслэн БНМАУ-ын Бага Хурлын тэргүүлэгчдийн 1945 оны есдүгээр сарын 21-ний өдрийн 76 дугаар хурлаас “Бүх ард түмний саналыг тус улсын бүх дэвсгэр нутаг дээр аравдугаар сарын 20-ны өдөр нэгэн зэргээр гаргуулахаар тогтоосугай” хэмээн заасан байдаг. Харин БНМАУ-ын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн 1945 оны аравдугаар сарын 5-ны өдрийн 85 дугаар тогтоолд “Санал гаргах хуудсан дээр тавьсан өөрийн овог, нэрийн доор “зөвшөөрөх” буюу “татгалзах” хоёрын аль нэгийг бичиж, гарынхаа үсгийг зур. Хэрвээ бичиг мэдэхгүй бол баруун гарынхаа эрхий хурууг дар” гэж заасны дагуу санал хураах ажил явагдсан.
Бүх ард түмний санал хураалт. 1945 оны аравдугаар сарын 20
-Санал хураалтад зориулж сурталчилгааны элдэв ажил эхлүүлж, улс орны өнцөг булан бүрт уг хураалтын талаар мэдээлэл өгч байсан гэдэг юм билээ?
-Санал хураалтад зориулан зурагт хуудас хэвлэн гаргаж байсан. Уг зурагт хуудаст “Би. Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын харьяат мөн. Хүн болж төрсний минь дээд зэргийн эрхэм эрмэлзэл бол өөрийн эх орны тусгаар тогтнолын төлөө амь ба санаа сэтгэлээ зориулахад хэзээ ч бэлхэн байхад оршино. Би өөрийн харьяат эх орны тусгаар тогтнолын төлөө батална” гэсэн байдаг. Энэ бичгийн цаад дэвсгэрт Монголын газрын зургийг байрлуулан, гараа өргөн санал өгч буй хүнийг дүрслэн зурсан байдаг. Ухуулга таниулгын хуудсыг Улаанбаатарт хэвлүүлж, орон нутагт тарааснаас гадна улс орон даяар 13000 удаа хурал цуглаан зохион байгуулж, малчин, ард, ажилчин, сэхээтнүүдийг оролцуулсан. Санал хураалтын төв комиссын дарга болон орлогчид аймаг бүрийг хуваарилан авч, өөрийн биеэр бэлтгэлийн ажлыг зохион байгуулсан байна.
Санал хураах Төв ба салбар комиссууд байгуулагдан бэлтгэл ажлыг сар хүрэхгүй хугацаанд хангаснаар БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг батлах бүх ард түмний санал хураалт товлосон өдрийн өглөөний 06 цагт эхэлж 18 аймаг, Улаанбаатар хот, МАХЦ, Хязгаарын цэрэг, 3ХУ-д сурч ажиллаж байсан 487285 хүн буюу нийт сонгогчдын 98.6 хувь нь оролцож, бүгд тусгаар тогтнолын төлөө санал өгч, татгалзсан хүн гараагүй.
Санал хураалтын дүнг ажиглахаар ДИУ (Дундад иргэн улс)-ын Засгийн газрын төлөөлөгч Ли Фа Жаныг дагалдсан 12 хүнтэй баг Улаанбаатар хотын гурав, тав, наймдугаар хороо, Төв аймгийн Лүн сумын нэгдүгээр багт санал хураалтын явцыг харж, арваннэгдүгээр сарын 1-нд “Гадаад Монголын ард түмний санал хураалтын тухай илтгэл”-ийг ерөнхийлөгч Чан Кай Ши-д өргөн барьсан байдаг. Санал хураалтын дүнгийн тухай Төв комиссын тогтоолыг Улсын Бага хурлын Тэргүүлэгчид батлан арваннэгдүгээр сарын 10-нд ЗХУ, ДИУ-ын Засгийн газарт илгээсэн. Ингээд 1946 оны нэгдүгээр сарын 5-нд Дундад иргэн улсын Засгийн газраас БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн тухай мэдэгдлийг гаргасан бөгөөд санал хураах Төв комиссын орлогч дарга Ч.Сүрэнжав тэргүүтэй төлөөлөгчид 1946 оны хоёрдугаар сарын 8-нд Чунцинд очиж, санал хураалтын дүнг танилцуулан Хятадын Засгийн газартай хэлэлцээ явуулсны дүнд 1946 оны хоёрдугаар сарын 13-нд БНМАУ, ДИУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоох, Элчин төлөөлөгчөө харилцан суулгах тухай нот бичиг солилцож, 1946 оны арваннэгдүгээр сарын 5-нд Хятадын Гоминданы Засгийн газар Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрч, хожим 1949 онд БНХАУ байгуулагдсанаар албан ёсоор БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг баталгаажуулсан ийм түүхтэй.
-Санал хураах зарим газар өглөөний 11 цаг гэхэд саналаа хураагаад дуусчихсан байсан гэдэг. Монголчууд саналаа өгөх гээд үүрээр санал хураах байрын гадаа хүлээж байсан гэдгийг түүхийн эх сурвалжаас уншиж байсан юм байна?
-Монголын ард түмэн баяр ёслолын байдалтайгаар энэ санал хураалтад оролцсон байдаг. Хөвсгөл аймагт морь уралдуулж наадам хүртэл хийсэн байхад Дорноговь аймгийн зарим ардууд санал хураалтын хуудас дээр гарын үсгээ зурахын тулд 4-5 хоногийн өмнө уйгаржин бичгээр нэрээ бичиж сурсан гэх мэтчилэнгээр монголчууд энэ санал хураалтад маш их ач холбогдол өгсөн байдаг. Тусгаар тогтнол бол монголчуудын олон жил хүсэн хүлээсэн зүйл байсан учир энэ санал хураалт том баярт үйл явдал байсан. Тийм ч болохоор тусгаар тогтнолын төлөөх бүх ард түмний санал хураалт явагдсан энэ түүхэн үйл явдлыг XX зууны Монголын 10 түүхэн үйл явдлын нэгээр нэрлэдэг.
-Бүх ард түмний санал хураалт болсны 74 жилийн ой хоёр хоногийн дараа тохионо. Уг өдөрт зориулсан ямар нэг үйл ажиллагаа болох уу?
-Энэ түүхэн өдрийн талаар судалгаа эрдэм шинжилгээний байгууллага, музей, судлаачдын хүрээнд л судлах, тэмдэглэн өнгөрүүлэх ажлыг хийж байна. Энэ өдрийг баяр ёслолын байдалтай тэмдэглэх гэхээсээ илүү залуу хойч үед тусгаар тогтнолын үнэ цэнэ ямар их үнээр бидний үед ирснийг таниулах, түүхийн ухаарал, сургамж, ой санамжийг өвлүүлэх нь илүү чухал байгааг энд дурдъя.