“Шинэ мянган” Утга зохиолын нэгдлийн гүйцэтгэх захирал, “Монголын Хутагт Хувилгаад”баримтат кино төслийн зохиолч, сэтгүүлч, МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Б.Чулуунцэцэгтэй ярилцлаа.
-Удахгүй тоглолт хийх гэж байгаа гэсэн сураг сонслоо. Одоогоос долоон жилийн өмнө Бөхийн өргөөнд “Халхын сайхан эрд” гэдэг тоглолт хийж олныг бужигнуулж байснаас хойш нам гүм байсан санагдана. Тоглолт хийх болсны учир шалтгаан юу байв?
-2012 оноос хойш тоглолт хийгээгүй, хийнэ ч гэж бодсонгүй, нэг л мэдэхэд долоон жил болчихож. Энэ хугацаанд яруу найрагчидтайгаа хамтарсан тоглолт бол хийж байсаан. Хүн чинь амьд явахад их юмыг үздэг, бас бага ч үгүй юмыг туулдаг юм байна. Би энэ жил нэгдүгээр сарын 1-нд Дорноговь руу, нутаг руугаа явж байгаад аваарт орсон. Дүү охинтойгоо явж байсан юм. Азаар алтан дэлхий их сайхан түшиж авч, одоо хоёулаа мэнд саруул байна. Тэгээд би сайхан түшиж авсан алтан дэлхийдээ талархъя гэж бодсон юм. Надад байдаг юм бол би талархлаар баян, бүтээлээр баян, нөхдөөр баян ийм л хүн. Тэгээд эрүүл саруул үлдээсэн эх дэлхийдээ талархаж тоглолт хийе гэж бодсон юм. Би чинь говийн хүн болохоор их уужуу тайван юм байна, тэр талаа дагаад жаахан удаашралтай л явж байна. (инээв) Гэхдээ аравдугаар сарын 17-нд “UB Palace”-д “Үлэмж тунсаг” нэртэй тоглолтоо хийнэ дээ.
-Залуу хүн завгүй явах хэрэгтэй гэдэг. Тэр завгүйчүүдийн нэг нь өөрөө. Хамгийн анх “Нэрийн хуудас-Оддын хөрөг” гэсэн нийтлэлийн ном гаргасан байдаг. Түүнээс сэтгүүлч болох гэж хичээж зүтгэж байгаа залуу хүний өөдрөг сэтгэл үнэртдэг бол хоёр жилийн өмнө гаргасан “Ээж” эссэ нийтлэлийн түүврээс сэтгүүлч болж хөлөө олсон хүний бүтээл ханхалдаг. Номоос номын хооронд чанаржиж байна гэсэн үг л дээ?
-Гуравдугаар курсийн оюутан байхдаа “Нэрийн хуудас-Оддын хөрөг” гэдэг номоо хэвлүүлж байсан. Одоо эргээд харахаар алдаа оноо дүүрэн байдаг юм.(инээв) Гэхдээ таалагддаг, өөрийгөө хаацайлдаг ганц юм бий. Тэр нь би оюутан байсаан гэдэг л үг. Тэр номоо би сургалтынхаа төлбөрөөр хэвлүүлж байлаа. Тэр үед оюутны номыг худалдаж авдаг хэн байхав. Хавар сургууль төгсөх болдог сургалтын төлбөр байхгүй. Тэгээд үрчийгээд л муу аав дээрээ очиж үнэнээ хэлээд мөнгө авч байлаа. Тухайн үед хийх юмсан гэдэг л мөрөөдөл байснаас сайн хийж байна уу, муу хийж байна уу гэдгийг огт боддоггүй байж. Гэхдээ ном гаргах гэж зүтгэж явсандаа одоо өөртөө талархдаг шүү.
-Аав минь надад газар усны нэр тогтоолгож, чулуу бүрийг нь нүдлүүлж өсгөсөн юм хэмээн нэг удаа дурссан байдаг…?
-Тийм ээ. Уг нь бол гурван настайгаас минь морь унуулсан юм гэнэ лээ. Даанч тэр балчир насандаа аавыгаа дагаж явах бяд суугаагүй, морь барих, тавих зуурт л унаж байсан болохоор арай том болж тав хүрэнгүүт нь дагуулаад явдаг болж л дээ (инээв). Охин хүүхэд ч гэж бодсонгүй. Тэгээд л “Миний охион, тэр уулыг тэгж нэрлэдэг юм” гэж нэг бүрчлэн хэлж өгөөд зогсохгүй ургамал ногоог ч нэрлэж өгдөг тийм л хүн байсан. Ер нь бүх юмыг миний аав надад зааж өгсөн. Тийм учраас би яруу найрагч болсон байх гэж боддог. Нутаг руугаа зүтгэдэг, нутаг амьтай болсон байх гэж боддог юм.
-Яруу найраг гэдэг өөрөө хөг орж, хөгжим шиг хөглөгдөж байж гардаг зүрх сэтгэлийн дуулал юм болов уу гэж би боддог. Санал нийлэх үү?
-Шүлэг бичнэ гэдэг өөрөө жижиг цаг хугацааны хэмнэл давтамж шиг байгаа юм. Зүрх цохилох хэм байна ш дээ. Яг түүн шиг хугацаанд барьж авдаг сэжим юм уу даа.Тэр сэжмийг барьж аваад тэгээд өөрийнхөө авьяас, мэдрэмж, зөн юу байдаг юм, түүгээрээ л амилуулдаг зүйл. Ерөөсөө тэр мэдрэмж хормын дотор л орж ирнэ. Түүнийг барьж аваад бүтээл болгох нь яруу найрагч хүний ааш авир аяг юм шиг ээ. Гуч гартлаа хайрын шүлэг бичлээ. Сүүлийн үеийн шүлгүүд маань харин их зөөлөн болсон шүү. Улам дотогшоо яргаад л өөрийгөө чимээлдэг болоод байгаа.
-Дотоод ертөнц рүүгээ өнгийж байна гэж хэллээ. Энэ чинь наснаас бус, өөрийн чинь хашиж буй “Монголын Хутагт Хувилгаад” баримтат киноны төсөл дээр ажиллаж байгаатай чинь холбоотой юм биш үү?
-Магадгүй, тийм байх. Зургаан жил энэ замаар явлаа. Бага хугацаа биш. Буддизмыг учиргүй уншаад гүнд нь орж судлаад явсангүй, гэхдээ тэр хутагт хувилгаадыг дагаад явсан, тэр замаар хөөцөлдсөн, номын баринтагны хажууд өнгөрүүлсэн өдрүүд олон байсан болохоор илүү зөөлөн болж, илүү дотогшоогоо чимээлсэн байхыг үгүйсгэхгүй. Би ч өөрөө тэгж боддог. Буддын шашинтай илүү ойр байснаар өөрийгөө таньж мэдэж, олж авч байгаа юм болов уу гэж. Эхний гурван жил надад хэцүү байсан. Нэг хүнд юм дараад байх шиг санагдаад л, нөгөө инээж л байдаг, тачигнаж байдаг Чулуунцэцэг алга болчихоод өөрийгөө танихаа болиод. Тэгж тэгж хээрийн салхинд зогсч байж өөрийгөө нэг олж аваад “Нээрээ, энэ чинь би шүү дээ” гэж бодсон. Өөш манхан дээр очиж гурван өдөр наргиж цэнгэсэн юм л даа. Түүнээс хойш гурван жилийн дараа бодоход арай өөр бодол орж ирсэн. Би залуу ганьхан, гоёхон ч явсан байх. Хаврын салхи шиг бүсгүй байж.Тэгээд жаахан буурь суугаад алчуураа яаж зангидахаа мэддэг болоод ааш авираа хаана гаргаж, хаана нуухаа ялгадаг болоход буддын шашин надад нөлөөлж, сургаал номлолууд нь намайг хүмүүжүүлжээ гэж бодсон.
-Яруу найргийн уралдаан тэмцээн харьцангуй олон болдог болжээ.Тэр бүрт сургуулийн сурагчид оролцоод, хэн нэгнийг дуурайж, нүдээ тас аниад л, гараа савчаад, хоолойгоо цахиртал шүлэг хэлэх юм. Шүлэг нь ч гэж өрөвдмөөр, захын Нүүр номынхон түүнээс илүүг хэлнэ. Энэ цаг зуурын үзэгдэл үү, хүүхэд насны хийрхэл үү?
-Даган дуурайх юм их байна. Тэрийг дуурайвал болчихно ч гэж боддог юм уу, нэг тийм зүйл. Гэхдээ яахав ээ, яруу найрагчийг дуурайснаараа нэг их буруутахгүй болов уу гэж бодож байна. Үнэндээ бол учиргүй сайн юм биш. Арван жилд байхад өчнөөн хүүхэд шүлэг бичдэг, оюутан байхад ч өчнөөн хүн шүлэг бичдэг л дээ. Гэхдээ эцэст нь, шалгараад үлддэг л байхгүй юу.
-Өөрийн чинь шүлгэнд
“Гуниггүй хар нүдэнд нь нулимс шүүдэрлэхийг хармаар
Гуч гаруйхан насанд нь гэргий болж очмоор
Гурван жилийн цэрэгт явуулж, араас нь захидал бичмээр
Гуравдугаар сарын цаснаар хамтдаа нэг төөрмөөрөө”
гэсэн шад байдаг. Энэ их сэтгэл хөдлөл одоо ч хэвээрээ байгаа юу?
-Энэ миний 18 жилийн өмнө бичиж байсан шүлэг. Тэгэхээр тэр үеийн хөг одоогийн хөг хоёр өөр байлгүй яахав. Яах аргагүй 20 настай, хонгор зүстэй явахдаа бичсэн шүлэг л дээ. Энд тэнд явахад хүмүүс уншуулах дуртай байдаг юм билээ. “Халхын сайхан эрд”-ээ уншаад өгөөч гээд л. Үнэндээ одоо айлын хойморт зогсоод “Халхын сайхан эрд” гээд унших хүндхэн л байдаг юм (инээв). Гэхдээ уншдаг аа.
-“Халхын сайхан эрд” гэдэг тоглолт хийж байсан. Энэ зүрх сэтгэлийн чинь дуулал байсан уу, тухайн үеийн дурлалын дуудлага байсан уу?
-Энэ ийм л дээ. Тэр тоглолт гуравдугаар сарын 16-нд болсон юм.Хоёр хоногийн дараа эрэгтэйчүүдийн баяр болох гээд. Түүнийг түшиж хийсэн тоглолт. Би угаасаа “Халхын сайхан эрд” гэдэг цомог гаргана гэж бодож байлаа. Тэгээд яагаад ч юм бэ, цомгоо “Тунгалаг дарсны эгшиг” гээд нэрлэчихгүй юу. Тэгээд тоглолтоо “Халхын сайхан эрд” гэж нэрлэсэн. Түүнээс хэн нэгэнд дурлаад ч юм уу, өгсөн нэр биш. Олны мэддэг шүлгээрээ л нэрлэсэн хэрэг.
-Гоё үгийн цуглуулга байхаас зайлсхийдэг, үгийн сайхнаар зодож бичдэггүй нь чиний нэг өвөрмөц тал, бусдаас ялгарах онцлог юм болов уу гэж боддог?
-Гоё сайхан үгээр булаад хийе гэвэл чадна л даа. Гэхдээ аливаад үнэн байя гэж би боддог юм. Миний бичсэн юмыг хүн уншаад нээрээ л тэгдэг дээ, энэ ч үнэн шүү гэж хүлээж аваасай гэж боддог болохоор энгийнээр бичихийг оролддог.
-Энэ жилийн чинь бүтээл болох “Сэтгэл нинжин” гэдэг ном өмнө минь дэлгээтэй байна. Номын өмнөтгөлийг МУБИС-ийн Нийгмийн ухааны сургуулийн захирал, утга зохиол судлаач, доктор профессор Ж.Батбаатар бичжээ. Хүссэн хүн бүрийн номонд өмнөтгөл бичдэггүй тэр эрхэм чин сэтгэлээсээ бичиж.Энэ тухайд?
-2000 онд би Багшийн коллежид бага ангийн арга зүйчийн ангийг аваад ирж байсан юм. Утга зохиолын ангид нь орж чадаагүй. Тэр үед Багшийн дээдийн харьяа 11 сургуулийн дунд шүлгийн наадам болдог байлаа.Тэр шүлгийн наадамд би Багшийн коллежийн нэгдүгээр курсийн оюутан оролцож байв. Тэгэхэд Л.Моломжамц түрүүлээд би гуравт орж байсан юм. Тэр цагаас л Батбаатар багш Дорноговийн нэг ийм хүүхэд байна гэж мэддэг болсон шиг байгаа юм. Тэгээд Багшийн Дээд рүү хуваариа сольё гэсэн чинь спортын сэтгүүлчийн ангиар соль гэхээр нь “Би спортын сэтгүүлч болж чадахгүй” гээд Их Монгол дээд сургууль руу явсан хүн дээ, би. Үнэндээ Батбаатар багш надад хичээл орж байгаагүй. Гэхдээ би багшаа л гэдэг юм. Хожим нь би “Танаар номынхоо өмнөтгөлийг бичүүлмээр байна” гэсэн чинь “Тэг тэг. Чи номоо аваад ир. Би бичээд өгнө. Чамд би бичиж өгөх ёстой” гэсэн. Тэгээд л бичүүлсэн юм. Их сайхан өмнөтгөл бичсэн байсан. Намайг их үнэлсэн байна лээ. Тэр үнэлгээг дааж явах ёстой гэж бодож сууна. Ер нь аливаад үнэлүүлж цэгнүүлээд ирэхээрээ түүнийг дааж явах, тэр үнэлэмжид багтаж амьдрах болдог. Энэ л өөрөө хэцүү даваа шүү дээ.
-Одоогоос дөрвөн жилийн өмнө өөрийн чинь дотны анд Л.Ганзул агсан номын чинь өмнөтгөлийг бичихдээ ”Нэг л зүйлийг гарцаагүй хэлж чадна, би. Тэр өөрийгөө аль хэдийнэ олсон, төрмөл авьяастай яруу найрагч гэдгийг” гэсэн байх юм. Тэр эрхэм найзаа өнөө нэг дурсвал…?
-Л.Ганзул агсан. Агсан гэдэг ч муухай л үг дээ. Гэхдээ одоо хэлэхээс аргагүй болж. Бид хоёр 2001 оны “Болор цом” дээр анх танилцаж байлаа. Тэр үед би жинсэн хослолтой, намайг хараад тэр маань агсрах шинжтэй. “Жийнстэй хүүхэн шүлэг уншихыг мэдэхгүй л юм байна” гэж ирээд л. Тэгж танилцаад гэмгүй сайхан нөхөрлөсөн. Нөхөрлөсөөр байгаад л найз маань бурхны орныг зорилоо. Бид хоёрын хөдөө гадаа хамт явсан, уйлж дуулсан, инээж баярласан өдрүүд олон доо. Олон ч сайхан дурсамж бий. Арга ч үгүй биз, 17-18 жил үерхсэн улсад чинь. Заримдаа би ээж нь ч юм шиг, эгч нь ч юм шиг, эхнэр нь ч юм шиг, эвгүйдвэл муу найздаа шүүх, цагдаа шиг хандаж явсан үе ч бий. Сайхан авьяастай яруу найрагч байлаа, найз минь. Хүнийхээ хувьд цайлган боловч их дотогшоо хүн байсан. Харамсалтай нь, урт насалсангүй. Уг нь жаахан урт насалсан бол өчнөөн олон шүлэг туурвиж үлдээх байсан байх. Гэхдээ үлдээснийг нь бага гэж чамлахгүйгээр аль болохоор олонд түгээх, дэлгэрүүлэх тал дээр үлдсэн бидний нөхөд ажиллана даа.
-Яруу найрагчид угаас богино настай байдаг гэх нь бий. Нэгэнтээ Ц.Хулан найрагч “Яруу найрагч урт наслахад яагаад ч юм би дургүй” хэмээн бичсэн ч удаатай. Нутгийн чинь ах, “Болор цом”-ын эзэн А.Эрдэнэ-Очирыг бурхны зүг одоход маш их харуусан шаналсан хүний нэг нь өөрөө. Ер нь өнгөрсөн жил яруу найрагчдад, тэр дундаа “Болор цом” хүртэгчдэд нэлээд халгаатай он байсан санагдана?
-2018 он үнэхээр утга зохиолын хүрээнд хатуу жил байлаа. Сэтгэл зүрх өм цөм эмтэрсэн он жил байлаа. А.Эрдэнэ-Очир ахыг, найз Л.Ганзулыг өнгөрөхөд хоёуланд нь би Солонгост байж таарсан. Миний бие жаахан өвдөөд байгаа учраас тэндхийн эмнэлэгт шинжилгээ өгч явсан хэрэг л дээ. Тэгээд л тэнд байхдаа ийм гаслант мэдээг дуулсан даа. Үнэхээр итгэж болдоггүй юм билээ. Зүрх хагармаар, бүр зогчихмоор тийм хагацалтай тэгж л таарсан. Би аавыгаа алдаж байсан, ах дүү нараасаа алдаж байсан. Гэхдээ л тийм хагацлыг мэдэхгүй. Зүгээр л хорвоо давчиддаг юм билээ. Хүмүүс урьд нь ингэж ярихад би дэгсдүүлж байна даа л гэж боддог байсан юм. Гэтэл үнэхээр л тэгдэг юм билээ. Эрдэнэ-Очир ах намайг 2000 онд Улаанбаатарт ирэхэд тосч аваад Монголын утга зохиолын өндөр дээд болоод өөрийнхөө үеийнхэнтэй бүгдтэй нь хөтөлж яваад танилцуулж байсан ачтан. Өнөөдөр миний сайн сайхан яваа нь тэр хүний ач буян гэж би боддог. Би хүнд талархах дуртай. Хүний үзүүлсэн тус дэмийг мартаж болохгүй гэж боддог. Арлааны Эрдэнэ-Очир, Гомпилдоогийн Мөнхцэцэг гэдэг хоёр хүн хөдөөний тэмээчин охины яруу найрагч болох замыг яруу сайхан засч өгсөн юм шүү. Би үүнийг хаана ч хэлнэ.
-“Ээж” нэртэй эссэ нийтлэлийн номонд чинь орсон есөн ээжийн тухай баримтат тэмдэглэл өөрөө сэтгүүл зүйд маш хэрэгтэй бүтээл болсон санагддаг. Нэгэнт ээжийн тухай ярьсных өөрийн чинь ээждээ зориулж арав гаруй жил хичээж байж дуулж сурсан “Миний ээж тэмээчин” дууны талаар асуумаар байна. МУСТА дуучин Д. Отгонжаргал энэ дууг дүрсжүүлэн дуулж олны талархлыг хүлээсэн. Харин өөрийг чинь би түүнээс огт дутахгүй дуулсан гэж боддог?
-Тэгж болохгүй ээ. Монголын тэр топ дуучныг би яаж гүйцэхэв. Гэхдээ би энэ дуунд хайртай. Анх гуравдугаар ангийн сурагч байхдаа суръя гэж бодсон нь үнэн. Түүнээс хойш сурах гэж хичээж, чармайж мэрийж яваад ямар ч гэсэн аятайхан аялчихдаг болсон гэж өөртөө урамшдаг. Би ээжийгээ л баярлуулъя гэж бодсон юм. Энэ дууг дуулж өгвөл ээж минь баярлана даа гэж бодсон. Тэгээд л хичээсний хүчинд тас солгой хоолойтой байсан хүн чинь овоо ая дантай хоолойтой болсон шүү (инээв).
-Тэгээд яг хэзээ ээждээ дуулж өгсөн бэ?
-Одоогоороо дуулж өгөөгүй байгаа шүү дээ. 2012 онд хийсэн “Халхын сайхан эрд” нэртэй тоглолтод дуучин Э.Оюумаагаар дуулуулчихсан. Сүүлд “Ээж” номын нээлтэн дээр дуучин Н.Долгороор дуулуулсан.
-Энэ тоглолт дээрээ сюрприз болгоод өөрөө дуулчих юм биш биз дээ?
-За даа, хүн өөрийнхөө хийх ёстой юмыг л хийх хэрэгтэй. Хийхдээ сайн хий. Түүнээс бүх юм руу үсчээд л, юм болгон руу далдганаад, хүний хоолноос халбагадаад байх шаардлагагүй гэж боддог. Тэгээд ч тэр их том дуу. Хэцүү дуу. Тайзан дээр гарч, 3000 хүний өөдөөс харж байгаад миний дуулах дуу биш. Миний хувьд караокед найз нөхөд, ах дүүсийн хүрээнд дуулчихаад байхад л болно.
-Олон жил өөртөө зорилго болгож хичээж сурчихаад ээждээ дуулж өгөхгүй гэсэн үг үү?
-Яахав ээ, нэг өдөр дуулж өгнө дөө.Тийм боломж тохирол бүрдэх байх.
-2013 онд МЗЭ-ийн шагнал хүртжээ. Чухам юуны төлөө ийнхүү шагнагдав?
-2010 онд гаргасан “Амраг нандин” гээд ном бий. 2011 онд гаргасан “Тунгалаг дарсны эгшиг” цомог байдаг. 2012 онд хийсэн “Халхын сайхан эрд” тоглолт бий. Энэ гурав дээр минь бодож өгсөн шагнал юм байна гэж ойлгосон доо. МЗЭ-ийн шагнал гэдэг өөрөө маш том шагнал. Чамайг зохиолч боллоо гэдгийг батламжилж байгаа том үнэлэмж. Би энэ шагналдаа их хайртай. Хаана ч зүүгээд явж байхад бардам, тийм л шагнал. Үнэндээ энэ шагналын эзэн болох юмсан гэж хүсч явсан үе надад бий.
-Яруу найрагчид өөрийнхөө чадлаар хоолоо олж идэж байна гэх дуртай улс. Танд хэр захиалга ирдэг вэ. Ер нь хүмүүст нэр зааж бичсэн шүлэг өөрт чинь хэр олон байдаг вэ?
-Мэдээж, уран бүтээлийн захиалга ирнэ. Манай байгууллага ойдоо зориулж дуу хийх гэсэн юм, би ээждээ, аавдаа зориулж нэг дуу хиймээр байна гэх мэт захиалга ирдэг. Би чинь дан ганц шүлэг бичихээс гадна сэтгүүл зүйтэйгээ ойрхон байдаг. Сэтгүүл зүйн тал дээр шүлэг найргаас дутахгүй захиалга ирдэг. Түүгээрээ л хоолоо олж, амьдралыг болгож явна. Түүнээс биш надад хувийн бизнес гэж байхгүй. Төсөвт төрийн цалин гэж байхгүй. Уран бүтээлийнхээ шан харамжаар л амьдардаг хүн. Хүмүүст зориулсан шүлэг надад зөндөө байгаа. Надад ч зориулсан бусад хүний олон шүлэг байдаг. Хамгийн сүүлд гаргасан “Сэтгэл нинжин” гэдэг энэ номонд хүртэл бусдад зориулсан шүлгүүдээ оруулсан. Зарим нэг хүний нэрийг тавиагүй гаргасан байна лээ. Цаг хугацаа давчидсан уу, яасан. Жишээлбэл, энд танд зориулж бичсэн “Зэрлэг салхи” гэдэг шүлэг байна. Энхбаяр гэж миний их мундаг найз бий. Түүнд зориулсан “Нөхөрлөл мандтугай” гэсэн шүлэг байна. Тэгээд дүү нартаа зориулсан, анд найз нартаа зориулсан шүлгүүд байгаа. Бичиж байгаа үедээ, чадаж байгаа цагтаа хүнд сайхан үг хэлэх хэрэгтэй шүү дээ. Чадах л юм нь энэ юм чинь юуг нь харамлах вэ. Тэртэй тэргүй байшин бариад өгч чадахгүйгээс хойш сэтгэлийнхээ угаас сайхан үг, үнэн үгийг хэлэх хэрэгтэй гэж боддог. Ер нь би өнөөдөр амьдраад дуусах юм шиг санаж амьдардаг даа.
Бид ийн ярилцлаа. Энэ сарын 17-нд болох түүний тоглолтыг нэг төгсөлтийн хамт олон болох “98” нэгдлийн унаган багын найзууд нь голлон зохион байгуулах төдийгүй тэр үдшийг бүхэлд нь Чулуунцэцэгээр овоглуулсан тийм дурсамжит цаг хугацааг аргамжиж авч үлдэхийн төлөө сэтгэл итгэлээр дүүрэн зүтгэж байгаа гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, өргөн цар хүрээтэй хөдөлж байгаа гэсэн шүү.
Н.САРАНЧИМЭГ