Арын эгнээний зүүн гар талаас: Б.Бум-Эрдэнэ, Хастуяа, Хөххад, Мэргэн, Болд, Мэрьеэ. Урд эгнээний зүүн гар талаас: Б.Амин-Эрдэнэ, Ц.Отгонхүү, Ху.Өлзий, Ц.Нарангэрэл
“Хотон монголчуудаа мөшгөсөн аян замын тэмдэглэл” номын зохиолч Ц.Нарангэрэл, түүний охин Б.Бум-Эрдэнэ нартай ярилцлаа.
-Танай гэр бүлийнхэн хотон монголчуудын үүх түүх, үүслийг тодруулах гэж Өмнөд Монголын Иньчуан, Ордос, Алшаа, Туньляо, Хөх хотуудаар аялж ирээд “Хотон монголчуудаа мөшгөсөн аян замын тэмдэглэл” нэртэй ном гаргажээ. Чухам ямар учраас ийм аялал хийх болов?
Ц.Нарангэрэл:-Би Увс аймгийн Тариалан сумын харьяат, хотон хүн. Одоогоос 30-35 жилийн өмнө байна уу даа, Улаангомд сурч байхдаа нэг зүйлийг их содон анхаарсан юм. Тэр үед хотон хүүхдүүдийн хичээлийн дүн их дарагддаг байлаа. Би даалгавраа маш сайн хийж, хичээлээ зуун хувь сайн ярилаа ч дүн тавихдаа үнэлгээг нь заавал дардаг байлаа. Чи ямар ястан бэ гэж асуухаар “Хотон” гэж хэлэхээр “Дунд” тавина, өөр ястаны нэр хэлбэл “Онц, сайн” тавьдгийг хараад “Би яахаараа ингэж ад үзэгдэх болсон юм бэ. Би монгол хүн байж Монгол дотроо яах гэж гадуурхагдаж “Муу сайн ногоорсон хотонгууд, та нар цагаачид” гэж адлуулдаг юм бэ. Монгол эх оронд төрсөн, монгол цус булгилсан, монгол зан заншилтай байж яагаад цагаач гэж дуудуулдаг билээ” гэж бодоод чадал минь хүрвэл энэ бүхнийг судалж мэдье, үнэн зөвийг нь олъё, хойч үе минь бидний үеийнх шиг чичлүүлэхгүй амьдраасай гэж хүссэн. Манай гэр бүл “Хан хөхий Хархираа түргэн” гэж компани байгуулж, ахан дүүсээрээ хамтраад бизнес маань ч хөл дээрээ босч эхлэх үед багадаа хүсч мөрөөдөж, төлөвлөчихсөн байсан судалгааны ажлаа эхлүүлсэн. Ганцхан надад энэ асуудал тохиогоогүй, над шиг хичээлийнхээ дүнгээр даруулахаас эхлүүлээд гадуурхагдсан маягтай амьдрал туулсан хүмүүс олон байдаг. Тэр бүү хэл Төрийн шагнал авсан, одон медальтай, олонд нэр төртэй хотон хүмүүс яс үндсээ нуудаг. Би тэр хүмүүстэй уулзахад “Би дарагдаад байсан болохоор хотон гэдгээ нууж дөрвөд, халх гэж хэлсэн юм аа” гэж байсан юм. Тэгэхээр хотон хүн нүүр бардам “Би монгол хүн” гэж хэлж, хотон гэдгээрээ омогшиж, эх орныхоо төлөө ихийг хийж бүтээж амьдраасай гэсэндээ, хойч үедээ юм үлдээе, хүн болж төрснийхөө утга учрыг гаргая, гэр бүлийнхнээрээ олсон хэдэн арван төгрөгөө зарцуулж буян хийе гээд Өмнөд Монголыг зорьсон юм.
-Хэзээ аян замд гарсан бэ?
Ц.Нарангэрэл:-Анх 2014 оны хавар явсан юм. Тэр ондоо хоёр ч удаа явсан. Охин Б.Марал-Эрдэнэ, Б.Бум-Эрдэнэ, төрсөн дүү Ц.Отгонхүү, зээ охин Б.Амин-Эрдэнэ, хөтөч Хөххад гэсэн зургаан хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр явсан.
-Эхлээд аль хотод нь очив?
Ц.Нарангэрэл:-Эхлээд Иньчуан хотод очсон. Тэнд Иран, Иракаас гаралтай, дайны хөлөөс зугтсан, коран судар уншдаг, мусульман шашинтай хүмүүсийг бөөнд нь нэгтгээд нэг үндэстэн гэж нэрлэсэн байсан. Тэдний хуримын зан үйл, оршуулга, уншлага гээд нэг ч зүйл нь хотон монголчуудтай таарахгүй байсан. Огт өөр гэж хэлж болохоор байлаа. Тэгээд би мухардсан. Хүний аяллын зорилго мухардахаар хүн их хэцүү байдалд ордог юм билээ. Тэгтэл охин Б.Бум-Эрдэнийн маань өмнөд монгол найз Хөххад нь Болд гэдэг хотон хүнтэй холбогдоод учир байдлаа хэлсэн чинь “Би бас хотон хүн байна аа. Наад хүмүүсээ наашаа, Алшаад дагуулаад аваад ир. Энд хотонгууд амьдардаг” гэж хэлсэн юм. Тэр үгийг сонсоод л бид шууд галт тэргэнд суусан. Алшаад очоод Болд гэх өмнөд монгол хүнтэй утсаар ярьж уулзах газраа товлоод яваад очлоо. Тэр мөч миний санаанаас ер гардаггүй юм. Шатаар өгсөөд дээш гарч байтал цэнхэр ногоон нүдтэй, шар царайтай яг л хотон ястанууд шиг тийм дүр төрхтэй хүн инээмсэглээд угтсан. Тэр хүн Ху.Өлзий гэж мундаг судлаач хүнийг дагуулаад ирсэн байлаа. Мөн хотон ястаны дээл хувцас, өмсгөл, гоёлтой эмэгтэйчүүдийг цуглуулсан байсан юм. Зоогийн газрын жижгэвтэр өрөөнд биднийг оруулсан л даа. Өглөөний цайн дээрээ нууцхан уулзаж байгаа нь тэр. Өмнөд Монголд ястан, угсаатнуудыг цуглаж, Ар Монголоос ирсэн хүмүүстэй уулзахад таатай ханддаггүй юм шиг санагдсан. Аян замын туршид хийсэн бичлэг, дарсан зураг, Ху.Өлзий гуайн ярьсан Цагаадай хааны үеэс монголчууд мусульман шашныг яагаад шүтэх болсон тухай, бидний үр удам Киргизстан, Узбекистан гээд хаагуур хаагуур нутаглаж байгаа тухай баримт нь надад одоо бий. Бид хагас мэргэжлийн камертай явж, бас кино хийсэн.
-Судалгааны ажлаар Өмнөд Монголоор явахдаа хэдий хэрийн хугацаа зарцуулж хичнээн мянган км зам туулсан бэ?
Ц.Нарангэрэл:-Хоёр жилийн хугацаанд явсан. Судлаач хүмүүст гаргалгаа гараг. Үр удамд минь юм үлдэг л гэж бид зорьсон.
Б.Бум-Эрдэнэ:-Бид нийтдээ 16 мянган км зам туулсан байдаг юм.
-Урт аян хийгээд буцаж нутагтаа ирэхдээ богцондоо юу юутай ирэв. Хүүхэд байхаасаа бодож ирсэн шаналгаатай бодол болоод аян замаас ирээд бодсон бодол хоёрын хооронд асар их ялгаа гарсан байлгүй?
Ц.Нарангэрэл:-Монгол хүн гэдгээ мэдэж ирсэн. Маш их баярласан. Вокзал дээр ирсэн чинь нүднээс минь нулимс асгарсан. Бид чинь монгол хүн мөн юм байна шүү дээ бодогдсон. Эх орноо өрөвдсөн. Түүнтэй зэрэгцээд эх орондоо маш ихийг хийж бүтээх эрмэлзлэл төрсөн. Би монгол хүн. Миний Монгол ямар ядуу амьдарч байгаа юм бэ гэж бодогдсон. Өмнө нь амьдарч байгаагүйгүй юм шиг, дотор нь аж төрж байгаагүй юм шигээр эх орноо шинээр харж эхэлсэн. Биднийг буухад их гандуу байж билээ. Тэр нь ч нөлөөлж, эх орон минь яасан гундуу байна вэ, яасан их хогтой бохир байна вэ гэж өрөвдөж хайрласан. Хятадын шинээр байгуулагдсан сайхан, цэвэрхэн хотуудаар явж ирээд эх орноо хараад их өрөвдсөн. Ихийг хиймээр санагдсан. Би цэвэр монгол хүн гэдгээрээ омогшсон.
Ц.Нарангэрэл Алшаа аймгийн хотон эмэгтэйтэй хамт
-Аяллын төгсгөлд таны үзэл бодолд эргэлт гарчээ?
Ц.Нарангэрэл:-Үзэл бодолд маш их өөрчлөлт гарсан. Эргэлздэг байсан. Би яг ямар хүн бэ. Миний өвөг дээдэс ямархуу хүмүүс байсан юм бол. Хаагуур амьдарч байсан юм бол гээд элдвийг боддог хоёрдмол үзэлтэй байсан бол нэг үзэлтэй болсон л доо. Нэг үгээр эх оронч үзэлтэй болоод ирсэн.
-Аяллаар үзэж харсан дуулснаа ахан дүүстээ ярьж сонирхуулсан байх. Мөн аян замын тэмдэглэлээ бичиж ном болгожээ. Хүмүүст сайн хүргэжээ?
Ц.Нарангэрэл:-Энэ номоо мянган хувь хэвлүүлж, сонирхсон, уншъя гэсэн хүмүүст бэлэг болгож тараасан. Д.Нацагдоржийн нэрэмжит Улаанбаатар хотын нийтийн төв номын санд 30 ном, “Интерном”, “Мир” номын дэлгүүрүүдэд ч номоо өгсөн. Миний номыг хүмүүс маш их сонирхдог. Одоо ч асууж сурагладаг. Бид энэ номынхоо хоёрдугаар дэвтрийг удахгүй гаргахаар зэхэж байгаа. Энэ их ажлыг манай нөхөр Х.Баярсайхан бид хоёр санаачилж, өөрсдөөсөө хөрөнгө мөнгө гаргаж байгаа ч хамгийн их ачаа, ажлын ихэнхийг миний охин Б.Бум-Эрдэнэ, Б.Марал-Эрдэнэ маань нугалсан. Маш их үүрэг гүйцэтгэсэн. Хятад болон уйгаржин монгол бичиг дээр хэвлэгдсэн түүхэн эх сурвалж, судалгааны ажлуудыг орчуулцгаасан. Энэ бүх ажлын 90 гаруй хувийг хоёр охин минь гүйцэтгэсэн гэж хэлж болно.
Б.Бум-Эрдэнэ:-Арав гаруй ном, эх сурвалжаас гол гол гэсэн сэдвүүдийг орчуулсан.
-Та бүхэн судалгаа хийж ирээд түүхийн ухааны мэргэжлийн хүмүүстэй уулзсан уу. Ямар хүмүүстэй ярилцаж мэдээлэл солилцсон бэ?
Ц.Нарангэрэл:-Уулзсан. Түүхч На.Сүхбаатар, хотон судлаач, Ард түмний гавьяат Б.Санхүү, доктор П.Лхагвасүрэн нартай уулзаж ярилцсан. Ямар нэг хувийн дүгнэлт хийхгүйгээр үзэж харснаа энгийн яриагаар сайн бичжээ. Зөв юм хийжээ гэсэн. Бидний хийж ирсэн камерын бичлэгийг судлаач Б.Санхүү ихэд сонирхож, дахин дахин үзэж сонссон шүү.
Б.Бум-Эрдэнэ:-Б.Санхүү гуай бол манайдаа бол хотон талын ганц том судлаач нь.
-Монголын ястанууд өөр өөрийн гэсэн онцлог, амьдралын хэв маяг, зан харилцаатай улс. Заримыг нь гаднаас нь хараад л ямар ястан болохыг хэлж болдог. Хотон монголчууд ямар онцлогтой улс байдаг вэ?
-Ганц жишээ хэлье л дээ. Дөнгөж сууж байгаа ч юм уу, юм түшээд явж байгаа хүүхдүүд хөгжмийн ая эхлэхэд л толгойгоо хөдөлгөөд, гараа хаялаад биелж эхэлдэг. Жаахан хүүхдүүд хэний ч урилгагүйгээр өөрөө босоод л биелдэг. Бий биелгээ бол бидний яс цусанд байдаг өв юм.
Хотонгууд огцом, цочир, дайчин талдаа. Цагаа яг барина. Хэлснээ хийдэг. Зорьсон зорилгодоо заавал хүрдэг. Маш их хөдөлмөрч. Хамгийн гол нь хүнтэй үерхэж найзалбал үхэн үхтэлээ үнэнч нөхөрлөж л дуусдаг улс. Ийм л зан чанартай хүмүүс байдаг юм. Хүнсний ногоо, тариа тарьдаг хүмүүс шүү. Юм тарьчихмаар газар байвал л тарьж ургуулчих гээд байдаг хүмүүс байсан юм шиг ээ. Хотод байхад л манай ээж гэр орондоо зүгээр суухгүй. Цэцэг, тасалгааны ургамал л тариад байдаг байсан. Би бас цэцэг тарина. Хотонгуудыг Галдан Бошигт Тэнгэр уулнаас авчирсан гэж ярьдаг. Миний өвөг дээдэс их л хямгач хүмүүс байсан юм болов уу гэж бодогддог юм. Юм бүхнийг хямгадаж, арвилж, нөөцөлдөг байж. Тэр зан чанар нь одоо ч бидэнд байдаг.
-Та бүхэн шашны хувьд бусад ястанаас өөр боловч бүх шашныг нэгтгэсэн ч гэмээр өвөрмөц шашинтай болов уу гэж харагддаг юм?
Б.Бум-Эрдэнэ:-Бид зуун хувь Мусульман шашинтай биш. Бүх шашины зан үйлээс тодорхой хэмжээгээр өөртөө тусгасан гэмээр нийлмэл шашинтай. Энэ шашинд шинээр нэр өгчихмөөр санагддаг юм. Исламын шашин биш. Бөөгийн шашин биш. Шарын шашин ч биш. Бүгдээс нь аваад өөрийн гэсэн шашинтай л болчихсон гэх үү дээ.
Ц.Нарангэрэл:-Зуун хувь Мусульман гэж хэлж болохооргүй. Коран судар дотор бөөгийн тэнгэрийн уншлага бас байдаг юм. Бөө, Коран судартай холилдсон ийм л уншлагатай. Манай Коран гэж байгаа л даа. Хотонгууд зурхайг маш гайхалтай зурна. Хотон хүн болгоны хэлсэн ярьсан болгон нь биелдэг, өндөр зөн совинтой хүмүүс байдаг.
-2010 онд 11 мянга гаруй хүн өөрийгөө хотон гэж бүртгүүлжээ. Хотон ястанууд Монгол Улсын аль аль аймагт төвлөрөн амьдран сууж байна вэ?
Ц.Нарангэрэл:-Увсад байна. Сэлэнгийн Цагааннуур, Бургалтай, Эрдэнэт, Чойрт бий. Цагааннуурын төв дээр 280-аад өрх байдаг юм билээ. Тухайн үед хотон ястныг цагаач гэж хавчих ч юм уу, нийгмийн элдэв үзэл гарч байхад өөрийгөө дөрвөд, халх гэж бичиг цаасан дээр өөрчилсөн хүмүүс их байдаг юм. Тэр 11 мянга гэдэг чинь дарсан тоо. 16-20-иод мянга байгаа байх шүү. Хотонгууд маань битгий өөрийнхөө яс үндсээ нууж, битгий ичиж амьдраасай, бахархаж амьдраасай гэдгийг харуулж хотонгууд Монгол мөн, биш гэдэгт хариулт авахын тулд л би аян замд гарсан. Эрлийнхээ зорилгыг биелүүлж, хотонгууд бид монгол хүн мөн гэдгээ олсондоо, монгол хүн гэдэгтээ омогшсон.
-Гучин жилийн өмнө өөртөө тавьсан асуултдаа хариулт авахын тулд түүнээсээ огт буцахгүй, урвахгүй, ухрахгүй, сэтгэлдээ тээсээр яваад хол замыг туулж эцэст нь эрснээ олсноос тань харахад хотон хүн гэж ийм уйгагүй, тууштай дайчин хүмүүс байдаг юм байна гэсэн бодол төрлөө?
Ц.Нарангэрэл:-Баярлалаа. Би бие дааж уламжлалт анагаах ухааныг сурсан. Рейкийн бясалгалын багш. Миний охин Б.Бум-Эрдэнэ маань уламжлалт анагаахын чиглэлээр зургаан жил сураад үргэлжлүүлээд Дүрс оношилгооны чиглэлээр сураад одоо дүрс оношилгооны эмчээр ажиллаж байна. Миний хань Х.Баярсайхан барилгын инженер мэргэжилтэй. Хэдий бид өөр өөр мэргэжилтэй ч гэр бүлээрээ угсаатан зүйн судалгаа хийдэг айл.
-Хотон гэж нэрний учир юу вэ. Хотон шувуутай холбоотой байх боломжтой юу?
Ц.Нарангэрэл:-Иньчуаны хотонгуудыг коран судар уншдаг мусульманчууд болохоор шашнаар нь адилтгаад Хотон гэчихсэн юм болов уу гэж бодож байна.
Б.Бум-Эрдэнэ:-Судлаач нар Хотон гэж нэрний тайлбар дээр нэгдсэн байр суурин дээр хүрээгүй байна. Миний ойлголтоор Шинжаанд хүмүүстэй уулзахад, Хотан гэж бие даасан нэг улс байсан. Тэрнээс үүсэлтэй нэр гэж ярьж байсан. Монголын зарим судлаач ч тэгж бичсэн байдаг. Ээжийн маань ярьсан шиг, хотон үндэстнүүд Исламын шашныг шүтсэн. Тэгтэл монгол хүмүүс исламын шашин шүтсэн чинь тэднийг Хотон Монгол, Монгол хотон гэх нэр авсан гэж үзэх нь ч бий. Шинжаанд зарим нэг хүмүүс “Уйгар, киргиз, монголчууд холилдож наймаа худалдаа хийдэг байж. Тэгтэл хотын хүмүүс ирж тэнд нь наймаа арилжаа хийдэг байжээ. Хотын хүмүүс гэдэг нь сунжирсаар Хотон гэх болсон” гэж ярьж байсан. Энэ мэт маш олон тайлбар, таамаглал байдаг юм билээ. Хотон шувуутай огт хамаагүй нэр.