Энэ жил зуншлага болсныг мэргэжилтнүүд онцолж байна. Үүнтэй зэрэгцээд зарим бизнесмэнүүд хөрш оронд тэжээл гаргах мөн тэжээлийн ургамал тариалах, үйлдвэр байгуулах талаар сонирхож байгаа аж. Энэ талаар ХХААХҮЯ-ны Мал аж ахуйн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын тэжээлийн үйлдвэрлэл, хангамжийн асуудал хариуцсан мэргэжилтэн Б.Төгс-Эрдэнээс тодрууллаа.
-Бэлчээрийн даац хэтэрсэн тухай яриа өдөр ирэх тусам нэмэгдэж байна. Энэ талаар ямар арга хэмжээ авч байна?
-Энэ жил оны эхний 29.7 сая толгой хээлтэгч малаас 23.1 сая толгой мал төллөж, 22.4 сая толгой төл малыг бойжуулаад байна. Оны эхний 66.5 сая толгой малаас өнгөрсөн өвөл, хавар нийт 658.0 мянган толгой мал зүй бусаар хорогдож, бойжуулсан төл малтайгаа нийт 80.0 гаруй сая толгой мал зусаад, намаржиж байна. Иймд энэ жил 20.0 сая толгойгоос дээш тооны малыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, малын тоог бэлчээрийн даац, багтаамжид тохируулах, бэлчээрийн доройтлыг бууруулах арга хэмжээг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөн ажиллаж байна.
-Манай улс жилд хэр хэмжээний хадлан, тэжээл бэлтгэдэг вэ?
-Манай улс жилд 1-1.2 сая тонн хадлан, үйлдвэрийн болон гар тэжээл тус бүр 100 гаруй мянган тонн бэлтгэдэг. Дээр нь хужир, шүү бас 100 гаруй мянган тонн нэмэгдэнэ.
-Энэ хэмжээний тэжээлээр одоогийн тоологдсон мал онд орох уу?
-Энэ бүхэн бол нэмэгдэл тэжээл гэж тооцогддог энгийн үеийн хэрэгцээ. Дээр нь улсын болон орон нутгийн онцгой байдалд хэрэглэх нөөц байдаг. Үүнээс улсын нөөц нь Засгийн газарт, орон нутгийн нөөц нь манай яаманд хамаардаг. Орон нутгийн нөөцийн хэмжээг Засгийн газрын тогтоолоор батална.
-Энэ жил зуншлага сайтай учраас хадлангийн хэмжээг нэмэгдүүлэх үү?
-Манай улсын хадлангийн нийт талбай 1,7 сая га. Үүнээс ургац сайтай жилд 1.2-1.4 сая тонн өвс бэлтгэх боломжтой. Өнгөрсөн онд 1.1 сая тонн хадлан бэлтгэсэн. Энэ жил ахиулах зорилт тавьсан. Гэхдээ хадланг малчид өөрсдөө бэлддэг болохоор ямар хэмжээгээр бэлтгэхээ шийднэ. Аймаг, сумын аюулгүйн нөөцийг тухайн шатны засаг захиргаа зохицуулна.
-Бүх нутгаар зуншлага сайн байгаа юу?
-Наймдугаар сарын 10-ны байдлаар нийт нутгийн 70 хувь нь сайн, таван хувь нь гантай байсан. Харин түүнээс хойш нэлээд бороо ороод гандуу болон гантай байсан говийн аймгийн зарим бүсийн байдал сэргэж байгаа гэсэн мэдээ сүүлийн үед ирж байна.
-Энэ жил ургац их байгаа учраас хувь хүн, аж ахуйн нэгжүүд хадлангийн экспорт хийх боломжтой юу?
-Энэ бол жилийн жилд л яригддаг асуудал л даа. Өвөлжилтийн бэлтгэл ажил хангасны дараа аравдугаар сард урьдчилсан дүн гарна. Үүний дараа өвсний экспортын асуудал яригддаг. Өвсний экспортын асуудал Дорнод, Сүхбаатар аймгуудаар яригддаг. Өвсний нөөцийг бүрдүүлсний дараа экспортолж болох эсэхээр шийд гардаг.
-Зарим газар экспортын хадлан бэлтгэж байгаа мэдээ байна.
-Бидэнд ч тийм мэдээлэл ирсэн. Гэхдээ үүнийг өвөлжилтийн бэлтгэлийн дүн гарсны дараа л шийднэ. Энэ жилийн хувьд Дорнод, Сүхбаатарын чиглэлээр хадлангийн экспорт хийх боломжтой гэж харж байна.
-Яагаад зөвхөн энэ чиглэлд боломжтой вэ?
-Жишээлбэл, Халх голд бэлтгэсэн хадланг төвийн бүсэд авчрахад өртөг нэмэгдэнэ. Бэлтгэсэн зардал дээр тээврийн зардал нэмэгдэхээр үнэ маш их өснө. Багцаагаар газар дээрээ гурван мянган төгрөгөөр бэлдсэн өвс энд ирэхэд хэд дахин нугарсан болох гээд олон асуудал үүсдэг. Сүхбаатар аймагт бэлдсэн хадлан тухайн бүс дотроо тээврийн зардал гурван мянган төгрөгөөр нэмэгддэг. Тэгэхээр төвийн бүс рүү тээвэрлэхэд хэр хэмжээгээр үнэ нэмэгдэх нь тодорхой. Хадлангийн бүсүүдэд өнгөрсөн жил бэлтгэсэн хадлан өнжсөн. Тус бүсийн удирдлагаас хүсэлт тавьснаар бид сүүлийн жилүүдэд өнжсөн хадланг газар дээр нь очиж үзсэн. Өнгөрсөн оны 3-8 сард энэ асуудлыг зохицуулсан. Иймэрхүү байдлаас болоод бид экспорт хийх асуудлыг дараа дараагийн бодлогод тусгах ёстой юм билээ.
-Орон нутгийн хэрэгцээ хангагдсаны дараа л нутгийн удирдлага хадлангийн экспорт хийх хүсэлт тавина биз дээ?
-Сүхбаатар, Дорнод аймгуудад манай хадлангийн талбайн 70 хувь нь байдаг.Сүхбаатар аймгаас Дорноговь, Өмнөговь аймгууд хадлангаа бэлтгэдэг. Тийм учраас дээрх хоёр аймагт бас хязгааргүй экспорт хийх эрх өгч болдоггүй юм.
Тиймээс хэдийгээр дээрх аймгууд өөрсдийн хэрэгцээг хангасан ч улсын хэмжээний өвөлжилтийн бэлтгэлийн дүн гарсаны дараа хадлангийн экспортын асуудлыг ярьдаг юм.
-Фермерийн аж ахуй яригдаад олон жил болж байна, гэтэл хөгжих гол үндэс нь малын тэжээлийн тариалалт үйлдвэрлэл гэдэг. Манайд энэ салбар хөгжих боломж бий юу?
-Сүүлийн хоёр жилд малын тэжээлийн тариалалт нэмэгдэж байна. Гэхдээ үүнийг газар тариалан эрхэлж байгаа компаниуд хийж байгаа юм.Фермерүүд өөрсдөө маш бага тариалж байгаа.
-Яагаад?
-Газар боловсруулах асуудал нь газар тариалан эрхэлдэг мэргэжлийн байгууллагуудын асуудал болчихоод байна л даа. Өнөөгийн байдлаар олон наст ургамлыг арав гаруйхан мянган га-д тариалж байгаа. Энэ бол маш бага тоо. Тэжээлийн ургамлыг 30 орчим мянган га-д тариалаад 40 мянга орчим тонн ургац авдаг.
-40 мянган тонн тэжээл фермерүүдийн хэрэгцээг хангах уу?
-Хангахгүй. Гэхдээ манай фермерүүдийн онцлог байдаг. Бусад орны фермерүүд жилийн турш малаа тэжээдэг бол манайх улирлын чанартай тэжээл хэрэглэдэг. Маш цөөн тоотой л байгаа байх. Ихэвчлэн тэжээл бэлчээр гэх мэт хосолсон хэлбэрээр үйл ажиллагаа явуулдаг.
-Малын тэжээл импортлох боломж бий юу?
-Бий. Импортын бүтээгдэхүүнээ Мэргэжлийн хяналтын байгууллагаар шинжлүүлэх гээд зохих журмын дагуу гаднаас тэжээл импортлох боломж нээлттэй.
-Гахай тахианд л илүү их тэжээл импорт олж байгаа харагддаг.
-2013 оноос өмнө тийм байсан. Харин одоо томоохон тэжээлийн үйлдвэрүүд ашиглалтад орсноор тэжээлийн импорт эрс буурсан.
-Аж ахуйн нэгжүүд тэжээл тариалах, үйлдвэрлэх боломж байна уу?
-Засгийн газраас газар тариалангийн бүсийг зарлачихсан байгаа. Тэр бүсэд тариалалт хийх боломжтой. Үйлдвэр байгуулж ч болно. Төрөөс энэ салбарыг дэмжиж байгаа.
-Энэ өвөл ямар болох тухай та нарт мэдээлэл байдаг уу?
-Энэ жил хур тунадас ихтэй тул эрт хүйтрэх төлөв ажиглагдаж байгаа гэсэн. Үүнтэй холбоотойгоор манай сайдын өвөлжилтийн бэлтгэлийг хангах ажлын хэсэг гарсан. Бид ирэх сарын эхнээс орон нутагт ажиллана. Тэр үеэр газар дээр нь танилцаж, ямар арга хэмжээ авах шаардлагатай гэдгийг тодруулах байх.
Х.Баттөгс