Гадаад харилцааны яамны Америк, Ойрхи Дорнод, Африкийн газрын захирал Д.Гансүхтэй Ерөнхийлөгчийн АНУ-д хийсэн айлчлалын талаар ярилцлаа.
-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч АНУ-д айлчиллаа. Гадаад харилцааны яамны зүгээс айлчлалыг хэдийнээс төлөвлөв?
-Монгол, АНУ дипломат харилцаа тогтоогоод 32 жил болсон байна.
2017 онд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойг хоёр талаасаа маш өргөн хүрээнд тэмдэглэсэн. Нэн тэргүүнд бид Монгол, АНУ-ын харилцаа жилээс жилд өргөжин тэлж иржээ гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн.
Үүнээс гадна Монгол Улсын АНУ-тай харилцах харилцаа манай гадаад бодлогын үзэл баримтлалд их чухал байр суурь эзэлдэг. Манай гуравдагч хөршийн бодлогод суурилсан чухал харилцаа юм. Ийм ойр дотно харилцаатай улс орнуудын хувьд өндөр дээд түвшинд айлчлах тухай үргэлжид яригдаж байдаг.
Та бүхэн санаж байгаа бол өнгөрсөн 2018 онд Монгол Улсын Ерөнхий сайд АНУ-д айлчилсан. Түүнээс өмнө манай Гадаад харилцааны хоёр ч сайд айлчилсан. Энэ бол ерөнхийлөгч Д.Трампын засаг, захиргаа гарч ирснээс хойших үйл явдлууд юм. Энэ бүх айлчлал дараагийн шатны айлчлалуудын бэлтгэл ажил болж явдаг, Х.Баттулга Ерөнхийлөгчийн айлчлалын тухайд мөн л эртнээс бэлтгэгдэж эхэлсэн.
Ер нь бол уулзалт бүрт л харилцан айлчлалын тухай ярьдаг. 2017 оны арванхоёрдугаар сард манай улсын Төрийн тэргүүн Д.Трамп Ерөнхийлөгчид захиа бичсэн. Захианы хариу тун хурдан ирсэн, “Хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх сонирхол, хүсэл эрмэлзэл дүүрэн байна. Таныг АНУ-д айлчилна гэдэгт итгэж байна” гэсэн утга агуулгатай хариу байсан.
Энэ бол бидний хувьд урилга. Айлчлалдаа эргэлт буцалтгүй бэлд гэж болно гэсэн үг.
-Ерөнхий сайд АНУ-д айлчлахдаа өргөтгөсөн иж бүрэн түншлэлийг баталсан. Энэ нь хоёр улсыг стратегийн түншлэлтэй болгох бэлтгэл, үндэс нь байв уу?
-Харилцаа стратегийн түншлэлд хүрэхэд түүнээс ч урт хугацаа шаардлагатай. Хоёр тал 2007 онд ойр дотно хамтын ажиллагааны тунхаглал гаргасан. Монгол, АНУ-ын харилцааны зарчмуудыг тодорхойлсон баримт бичиг гэсэн үг.
Түүн дээр хоёр орон харилцаагаа цааш нь өргөжүүлнэ, тэлнэ гэсэн зорилт тавьсан. Түүнд үндэслэж явсаар 2018 онд хоёр тал харилцаагаа Өргөтгөсөн иж бүрэн түншлэлд хүргэж ажиллая гэсэн хамтарсан мэдэгдэл гаргасан, ийм тохиролцоонд хүрсэн.
Монгол, АНУ-ын харилцаа улс төрийн хувьд их өндөр түвшинд хүрсэн. Харилцан итгэлцлэл ч тэр. Ер нь бол Монгол Улсын ардчилал, зах зээлийн нийгэмд шилжих үйл явц зэргийг АНУ-ын талаас үргэлж дэмжиж ирсэн.
Тэр утгаараа ардчилсан зарчмууд, үнэт зүйлс нь хоорондоо таардаг. Үг хэлээ ололцдог, итгэлцэл бий болсон ийм л харилцаа юм. Үүн дээр нэмээд хүчирхэг эдийн засагтай энэ орноос Монгол Улсад хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Эдийн засгийн харилцаагаа тэлэх шаардлага байгаа.
Ерөнхий сайдын айлчлалын үеэр эдийн засгийн харилцааг өргөтгөх замын зураглалыг гаргасан.
Тэрхүү зураглалд бид эдийн засгийн харилцааг түлхүү хөгжүүлэх, бодитой болгох шаардлагатай байна гэж ярилцсан. Түүнээс хойш ч тодорхой ажлууд хийгдсэн. Тухайлбал, Худалдаа хөрөнгө оруулалтын хэлэлцээрийн хүрээнд хоёр Засгийн газар хуралдаад, асуудлуудаа ярилцсан.
Мөн хоёр орны хооронд эдийн засгийн бодлогын яриа хэлэлцээ болсон. Эдийн засгийн асуудлуудаа уялдуулах буюу цаашид юун дээр хамтран ажиллах хүсэлтэй байгаа, яавал харилцан ашигтай байх вэ, Монголын эдийн засгийг төрөлжүүлэхэд тус болох уу зэрэг чиглэлд талууд ажилладаг. Энэ мэтчилэн бидний АНУ-тай харилцаж байгаа сувгууд тэлж, төрөлжиж байгаа.
-Тухайлбал ямар чиглэлүүдэд төрөлжиж байна вэ?
-Гадаад харилцааны яам, Төрийн департмент хоорондын улс төрийн зөвлөлдөх уулзалт жил бүр болдог. Энэхүү уулзалтаар хоёр орны хооронд ярьж, хэлэлцэх шаардлагатай ямар л асуудал байна тэр бүрийг хэлэлцдэг.
Дараа нь Эдийн засгийн бодлогын, Худалдаа хөрөнгө оруулалтын, Батлан хамгаалахын, Эрчим хүчний бодлогын зэрэг төрөл бүрийн салбарын зөвлөлдөх уулзалтуудыг хийдэг. Өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард Консулын анхдугаар зөвлөлдөх уулзалт болсон. Ийнхүү харилцаа маань салбар бүртээ тэлж байгаа.
Энэ бүхэн явсаар хоёр орны харилцаа стратегийн түвшинд ажиллах хэмжээнд хүрчээ. Үүн дээрээ түшиглээд цаашид улам тэлээд явна. Ийм дэс дараалалтай явж байгаа.
-АНУ-ын стратегийн түншлэлтэй 17 улс бий. Тэдгээрт томоохон улс орнууд багтдаг. Таны бодлоор манай улсыг сонирхож буй шалтгаан нь юу вэ?
-АНУ манай гуравдагч хөрш. Хоёр орны харилцаан дээр тэр нь харагддаг. АНУ зөвхөн өндөр хөгжилтэй улсуудтай стратегийн түншлэлтэй гэдэг нь үнэн. Гэхдээ улс орнуудын харилцааг аваад үзэхэд том, жижиг гэдэг ойлголт таардаггүй юм.
Хамгийн гол нь манай улс ардчилсан орон. Зах зээлийн чөлөөт эдийн засагтай, олон улсын хамтын нийгэмлэгийн идэвхтэй гишүүн, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлдэг улс. НҮБ-ийн дүрэмд улс орон ямар байх ёстой гэж заасан яг л тэр шалгуурыг хангасан.
Тиймдээ ч АНУ-тай стратегийн түншлэлийн харилцаатай байх боломжтой. Дээрээс нь бид АНУ-тай харилцаагаа өргөжүүлэхийг хүсэж байгаа. Аль аль талаасаа сонирхол нийлж байна л гэсэн үг.
-АНУ-тай стратегийн түншлэлтэй болсноор Монгол Улсад ямар ашигтай вэ. Нэн тэргүүний жишээ нь юу байж байх бол?
-Манай улс АНУ-тай эдийн засгийн харилцаагаа бодитой болгоё л гэж зорьж байгаа. Энэ асуудал бодитой болно. Хоёр шалтгаан байгаа юм. Нэгдүгээрт, манай улсын зүгээс АНУ-д ноос, ноолууран бүтээгдэхүүнээ татваргүй гаргая гэдэг асуудлыг хөндсөн.
Үүнтэй холбоотойгоор Гуравдагч хөршийн худалдааны хууль АНУ-ийн Конгрессын хоёр танхимаар батлагдах ёстой. Доод танхим бол Төлөөлөгчийн танхим, 435 хүнтэй том танхим.
Дээд танхим буюу Сенат нь 100 хүнтэй. Тэрхүү хууль өнгөрсөн оны нэгдүгээр сард үйл ажиллагаагаа эхэлсэн шинэ Конгресс дээр дахин өргөн баригдсан. Доод танхимд нь 40-өөд хүн хамтран зохиогчоор оролцоод, дэмжээд явж байна.
Мөн Сенатын танхимаас 10 гаруй гишүүн тэрхүү хуулийг зэрэг аваад явж байгаа. Айлчлалаар манай Т өрийн тэргүүн Д.Трамп Ерөнхийлөгчид энэ асуудлын талаар сайн ойлгуулсан, Энэ хууль батлагдсанаар ажлын байр бий болгоно, ноос, ноолууран бүтээгдэхүүнээ дэлхийн брэнд болгож чадна, нүүдлийн соёл иргэншлээ ч хадгалж үлдэх замыг нээнэ.
Тэр утгаараа энэ асуудал нь эдийн засаг, нийгэм, соёлын асар их ач холбогдолтой гэдгийг Төрийн тэргүүн маш сайн тайлбарласан. АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн зүгээс ч үүнийг хүлээж авч, дэмжинэ гэдгээ илэрхийлсэн. Хэдий өнөө, маргаашдаа биш ч ирэх он жилүүдэд өгөөжөө өгөх, өргөжих асуудал юм.
Хоёрдугаарт, АНУ нь Ази, Энэтхэг, номхон далайн орон руу ихээхэн хөрөнгө оруулалт хийж байгаа. 60 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийнэ гэдгээ зарлачихсан. Монгол Улс нь АНУ-ын түнш, эдийн засгаа солонгоруулахыг зорьдог орны хувьд тэр хөрөнгө оруулалтаас заавал хүртэх ёстой гэж үзэж байгаа юм. Түүнийгээ бодно, ярина.
-Яг ямар учиртай хөрөнгө оруулалт юм бэ?
-Ази, Номхон далайн орнуудтай, тэр дундаа түнш орнуудтайгаа харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа явуулах зорилготой. Түүнд нь бид багтах л ёстой. Үүнд стратегийн түншлэлийн харилцаа мөн л хэрэг болно.
-Саяын айлчлал АНУ-ын манай хөрш хоёр оронтой харьцах харьцаанд эерэг уур амьсгал бүрдүүлсэн гэдгийг зарим судлаачид хэлж байсан. Таны хувьд үүнд ямар бодолтой байгаа вэ?
-Хариулахад хэцүү л дээ. АНУ-ын зүгээс Монгол Улс бол хоёр хөрштэй, тэдгээр улсуудтай ойр дотно харилцдаг гэдгийг сайн ойлгож байгаа. Хоёр хөршөөрөө дамжиж далайд болон гуравдагч зах зээлд гардаг гэдгийг ч ойлгож байгаа.
Монгол Улсын хоёр хөрштэйгөө харилцах, мөн өөрөө хөгжих тэр боломжийг л Монгол, АНУ-ын харилцаа дэмжих үр дүнтэй гэж би харж байгаа юм. Ер нь бол ОХУ-ын “ТАСС”, мөн “CNN”, “The Diplomat” зэрэг олон улсын хэвлэлүүдээр айлчлал эерэг үр дүнтэй боллоо гэж буй.
-Хоёр хөршийн зүгээс хэрхэн хүлээж авч байгаа бол?
-Нэг их цочирдож хүлээж авахгүй байх аа л гэж бодож байгаа. Учир нь энэ зүйлийг гэнэтхэн очоод байгуулчихсан юм биш шүү дээ. Бид өмнө нь ярьдаг л байсан. Зорьдог л байсан. Өнөөдөр л цаасан дээр албан ёсоор бууж байгаа нь энэ. Түүнээс өмнө бид гуравдагч хөршийнхөө орнуудтай тэр дундаа АНУ-тай харилцааны түвшинг ахиулна гэж ярьдаг л байсан.
Жишээ нь, манай улс Япон, Энэтхэг зэрэг улстай стратегийн түншлэлтэй. Эдгээр нь манай гуравдагч хөршүүд. Энэтхэг улстай оюун санааны хөршүүд ч гэдэг шүү дээ. Японы хувьд шилжилтийн хүнд бэрх цаг үеэс өнөөдрийг хүртэл Монгол Улсад тус дэм болж байна. Манай улс Японтой Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээртэй.
Түүнийг чөлөөт худалдааны хэлэлцээр гэхэд ч болно Харилцаагаа ийм түвшин аваачсанаар манай улсын гадаад харилцаа тэлж, бидэнд боломж нээгдэж байна л гэж харж байгаа. ОХУ, БНХАУ АНУ гэсэн дэлхийн том гүрнүүдтэй гурвуулантай нь стратегийн түншийн харилцаа тогтоосон болохоор сонин содон харагдаж байж болох байх.
-Ерөнхийлөгч айлчлалынхаа хүрээнд АНУ-ын Хууль зүйн сайд бөгөөд Ерөнхий прокурор Уилльям Барртай уулзсан. Уулзалтаар офшорын асуудлыг хөндсөн байсан.
-Нэн тэргүүнд хоёр талын прокурорын байгууллага хамтын ажиллагаагаа сайжруулах асуудлыг ярилцаж, боловсон хүчнээ сургахаар ярьж тохиролцсон Мөн АНУ-ын талаас НҮБ-ын авлигын эсрэг конвенцийн тодорхой заалтын хүрээнд офшор дансан дахь мөнгө, авлигын мөнгөөр худалдан авсан АНУ дахь үл хөдлөх, хөдлөх хөрөнгийг Монголын талд шилжүүлэх, ямар хөрөнгө хаана байгааг илрүүлэх зэрэг хүсэлтийн дагуу хүнд сурталгүй хурдан шуурхай ажиллана, Монголын талд туслалцаа үзүүлнэ гэдгээ илэрхийлсэн байсан.
-Мөн Ерөнхийлөгч “NASA” буюу АНУ-ын Сансар судлал ба сансрын удирдлагын газарт зочилсон нь сонирхолтой санагдаж байлаа. Энэ талаар тодруулаач?
-1981 оны гуравдугаар сарын 22-ны өдөр Монгол Улсын иргэн Ж.Гүррагчаа Союз хөлгөөр сансарт ниссэн. Манай улс сансрын нисгэгчтэй гэдгийг энэ түүх гэрчилж байгаа юм. Нэг түүх сөхөхөд АНУ-ын сансрын хөлөг 1971 онд орон орны төрийн далбааг cap луу авч яваад, авчирсан байдаг. Тэр дунд Монгол Улсын далбаа ч байсан.
Саран дээр хүрчихээд ирсэн тэрхүү далбааг буцааж өгөхөд нь монголчууд ихэд бэлгэшээн хүлээн авсан. Одоо энэ далбаа Гадаад харилцааны төв архивт хадгалагдаж байгаа. “NASA”-r дэлхийн сансар судлалын чухал төв гэж үздэг. Тэр утгаараа манай тал зочлох санал тавьсан.
Айлчлалын хүрээнд Ерөнхийлөгч монгол эмэгтэйг сансрын нисгэгчээр “NASA’’-д сургах, хамтран ажиллах хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн. Мөн одон орон, геофизикийн чиглэлээр “NASA’’-тай хамтран ажиллах өргөн боломжтой тул “NASA”-гийн дарга Ж.Брайданстаныг Монгол Улсад хүрэлцэн ирэхийг урьсан юм.
Ерөнхийлөгч Д.Трампын засаг захиргаа “NASA”-гийн судалгаа, шинжилгээ, цаашлаад Ангараг гариг руу явах зэрэг асуудалд ихээхэн анхаарал тавьж байгаа юм билээ Энэ болгоныг уялдуулж хамтын ажиллагаанд шинэ салбар бий болгож байна гэж миний зүгээс ойлгож байгаа.
-АНУ-ын талаас энэ удаагийн айлчлалд хэр их ач холбогдол өгсөн бэ?
-Ихээхэн анхаарч, өндөр ач холбогдол өгсөн. Энэ удаагийнх манай улс Ерөнхийлөгчийн түвшинд айлчилж байгаа тав дахь айлчлал. Өмнөх Ерөнхийлөгчид бүгд айлчилж байсан. Өндөр түвшинд анхаарсан гэдгийг илтгэх хоёр хүчин зүйл хэлье л дээ.
Ерөнхийлөгч Д.Трамп манай Еренхийлегчийг угтаж аваад, таван минут орчим ганцаарчилсан уулзалт хийхээр төлөвлөсөн байсан. Уулзалт минутаараа төлөвлөгдсөн байдаг л даа. Гэтэл уулзалт таван минут бус 30 гаруй минут үргэлжилсэн. Тус уулзалтын дараа өргөтгөсөн хэлэлцээр эхлэх байсан.
Миний хувьд ганцаарчилсан уулзалтын цаг сунжирсан тул өргөтгөсөн хэлэлцээр цагтаа хавчигдах нь дээ гэж санаа зовж байсан. Олзуурхууштай нь өргөтгөсөн хэлэлцээр 30 минут үргэлжилнэ гэснээрээ үргэлжилсэн.
АНУ-ын Дэд Ерөнхийлөгч Майк Пэнс бүх яриа хэлэлцээний турш хамт байсан. Мөн АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөх, Элчин сайд Ж.Болтон, Үндэсний эдийн засгийн зөвлөлийн дарга Ларри Кудлов, АНУ-ын Батлан хамгаалахын сайд Марк Эспэр, АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлагийн дарга Марк Грийн зэрэг болон албаны бусад төлөөлөгч тэрхүү хэлэлцээнд хамт оролцсон.
Энэ нь хоёр тал тэр дундаа АНУ-ын тал харилцаандаа маш өндөр ач холбогдол өгч байгаагийн нэг илэрхийлэл гэж харагдсан шүү.
Төрийн тэргүүний зүгээс манайд АНУ-ын эдийн засгийн оролцоо, хөрөнгө оруулалт маш чухал байна гэдгийг сайтар тайлбарлаж өгсөн Ерөнхийлөгч өөрөө ч үүнийгээ хэлж байсан. Яриа хэлэлцээний үеэр сонин, содон санаа ундран гарч, яриа идэвхтэй өрнөж, үр дүн гарсан байгаа юм.
Өргөтгөсөн хэлэлцээний үеэр Ерөнхийлөгч Д.Трамп “Х.Баттулга Ерөнхийлөгчтэй ярилцсан ноолуурын тухай яриа маш сонирхолтой байлаа” гэж хэлсэн Шинэ мэдээллийг өгч, бодит байдлыг ойлгуулж чадсан хэрэг л дээ.
-Ерөнхийлөгчийн АНУ-дахь айлчлалыг Гадаад харилцааны яам тун чамбай зохион байгууллаа гэж дүгнэх хүн олон байна. Гэхдээ томилсон туршлагатай орчуулагч нь байгаагүй учир орчуулга нь дулимаг боллоо гэх шүүмжлэл ч байна. Айлчлалын бүрэлдэхүүнд багтсан хүний хувьд тэрхүү асуудлыг тодруулаач?
-Айлчлалд ам сайтай байгаад энэ ажлын бэлтгэлийг хангаж ажилласан хүмүүсийн хувьд сэтгэл өндөр байгаа. Орчуулагчийн тухайд сошиалоор шуугиад байгаа шиг тийм зүйл болоогүй гэж бодож байна.
Учир нь тэр арга хэмжээн дээр манай хоёр орчуулагч хоёулаа бэлэн байсан. Харин асуулт, хариултын үеэр багахан гацаа гарсан. Тодруулбал, англиар асуусан асуултыг Түвшинзаяа Ерөнхийлөгчид орчуулж өгсөн.
Харин Ерөнхийлөгчийн ярьсныг өөр нэг орчуулагч индэр дээрээс уулзалтад ирсэн хүмүүст орчуулах ёстой байсан юм. Гэтэл индрийн орчуулагчид яриа бүрэн сонсогдохгүй байна гэсэн тул Түвшинзаяа үргэлжлүүлээд орчуулсан Улсынхаа Ерөнхийлөгчийг ярьж байх үед хэн ч, тэр дундаа зохион байгуулж буй бидний зүгээс тасалдуулж, дахин яриулах нөхцөлийг үүсгэхийг хүсээгүй.
Тиймээс Түвшинзаяа бүгдийг орчуулсан. Нөгөө орчуулагч тэнд зогсож л байсан, алга болоогүй Түвшинзаяа бол сайн орчуулсан, сайн ч орчуулагч АНУ-д сургууль төгссөн, Ерөнхийлөгчид орчуулга хийдэг тийм л хүн. Хэрвээ тэр хүн орчуулж чадахгүй байсан бол би ч, өөр бусад албаны хүмүүс ч зогсоох, солиход бэлэн байсан. Гэхдээ тийм зүйл болоогүй.