Түрүүч нь №143(6244) дугаарт
Төрийн соёрхолт зохиолч, яруу найрагч Дамбын Төрбат “Улаан жигүүр”, “Хүслийн тодотгол”, “Зүрхний цомнол”, “Зүрхэн тарни” яруу найргийн, “Хүн төрхийн унаган чанар”, “Сайхан төрөхийн зовлон” нийтлэлийн, “Тэнгэрийн соёрхол” арван хоёр боть, “Харц хатан”, “Амьдралын улаан шугам”, “Дурлал загварын ордон”, “Ялагдаагүй ганцаардал” жүжиг, “Ирж яваа цаг”, “Тэнгэрийн сахил”, “Алт амилах цаг”, “Алиа салбадай”, “Бүсгүй завилгаа”, “Харанхуй засаг”, “Халаасны өрөө”, “Танихгүй сэтгэл”, “Шадар ван-1, 2”, “Чин ван Ханддорж-1, 2, 3” кино зохиол туурвисан уран бүтээлч юм.
Монгол Улсын төрийн соёрхолт, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч, яруу найрагч Дамбын Төрбаттай уулзаж хөөрөлдлөө.
-Пунцагийн Бадарч найрагч танд олон сайхан мэдээ занги сонсгож байлаа гэсэн дээ?
-Нэг баяр нь тэр анхны номын тухай сайхан мэдээ юм. Хоёр дахь баяр нь 1991 оны шинэ жилийн өмнөхөн юм аа, утас дуугарч байна. Манайх 55519 гээд их гоё утастай болчихсон, Шүрээ бид хоёр байранд орчихсон үе. Утсаа авсан чинь Бадарч багш ярьж байна. “За, миний хүү, Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагнал авчих шиг боллоо” гэж байна. Би ч одоо баярлалгүй яах вэ дээ. “Үгүй ээ, тэгээд юу гэж өгч байгаа юм” гэлээ. Тэнэг л дээ, “Ямар бүтээлд л” гэж байгаа санаа нь тэр. “Могойн чуулган” шүлэглэсэн романд чинь өгч байгаа юм байна аа, баяр хүргэе” гэж байна.
-Хөөрөөд л явчихна биз?
-“Үнэн ч байж мэднэ, худлаа ч байж мэднэ. Багш согтуу ч байсан байж мэднэ” гэж бодоод Шүрээдээ хэлсэнгүй. Тэр үед Баярмаа МЗЭ-ийн даргын үүдэнд суудаг байсан. Тэгэхэд Бавуугийн Лхагвасүрэн ах дарга байсан. Баярмаа утасдаад “Танд Зохиолчдын эвлэлийн шагнал олгосон. Хүрээд ирээрэй” гэлээ. Тэгээд хүрээд очсон Лхагвасүрэн ах гардуулж өгсөн юм. Тэр үед чинь МЗЭ-ийн шагналыг гурван мянган төгрөг дагалддаг байсан.
-Өө, их нэр хүндтэй шагнал байж?
-Тэр үед мөнгө нугараад зургаан мянга ч болсон юм уу. Дугтуйд багтахгүй их мөнгө өгсөн юм. Надтай цуг Данзангийн Нямсүрэн, Жагдалын Лхагва, Жаргалын Барамсай хамт авсан юм. Бид дөрвүүлээ авсных гээд дээр хоёрдугаар давхарт Барамсай ахын өрөөнд ороод сайхан хундага тулгачихаад хурлын танхим руу яваад ортол манайхан хүлээж байлгүй яах вэ дээ. Тэнд ч орчуулагч Ц.Хасбаатар гуай инээгээд, Дооров ч нуг нугхийгээд сууж байгаа юм чинь. Хэдүүлээ яахав дээ, гурав гурван шил архи авч тэр хавийн улсад өглөө. Зохиолчдын эвлэлийн буян, шинэ жил дөхөж байгаа гээд дарга нар ч сүйд майд болсонгүй. Тэндээс Дооров, Долгорын Ням гуай, П.Бадарч багш, Хасбаатар гуай нар намайг дагалаа. Манайд ирлээ. Хороон дээрээс авгайдаа утасдчихсан. Тэгсэн Шүрээ идээ будаа засчихсан байсан. Бадарч багшийн дуулгасан хоёр дахь баяр энэ.
-Гурав дахь баяр нь юу байв?
-Багш бид хоёрынх зэргэлдээ шахуу зусна. Энүүхэн Шаргаморьтод шүү дээ. Хоёр мянга дөрвөн оны үед Дэндэвийн Пүрэвдорж багшийн Монголын уран зохиолын академиас намайг төрийн шагналд нэр дэвшүүлэхгүй юү. “Пүрэвдорж багш долоо дэвшээд авсан шагнал. П.Бадарч багш тав, зургаа дэвшээд аваагүй шагналыг би юу гэж аваа аж дээ” гэж дотроо бодоод Пүрэвдорж багшид “Дэмий юм хийж байна даа” гэх ухааны юм хэлсэн.
-Та тэр үед өнөө олон романаа биччихсэн байсан биз дээ?
-Арван хоёр жилийн цуврал романуудаа бичээд эхэлчихсэн байсан л даа. Гэхдээ Пүрэвдорж багш “Зүрхэн тарни” шүлгийн түүврээр дэвшүүлсэн л дээ. Академийн зөвлөлийн хурлаар ороод явуулчихлаа гэсэн. Зохиолчдын хорооноос бас хоёр, гурван хүний нэр явж байна. Хороо бол үндсэн байгууллага, манайх бол дагалдагч шахуу байгууллага. Тэгсэн дам сураг сонсох нь ээ, яруу найргийн салбар зөвлөлийн дарга нь Б.Лхагвасүрэн ах гэж байна аа. Ингээд байж байсан чинь утас дуугараад Бадарч багш ярьж байна. “Миний хүүгийн юм ч нэгийн даваа давчихлаа шүү” гэж байна. Мэргэжлийн таван хүний гар дамжиж уншсан л хэрэг шүү дээ. Салбар салбараас бүтээл ирнэ шүү дээ. Хоёр дахь хурлаар “Хоёр инженер шалгарчээ. Зохиолчид, урлагийнхнаас чимээгүй байна” л гэж байсан. Тав, зургаа хоногийн дараа Монголын уран зохиолын дээд сургууль дээрээ хичээл тарчихсан, харих санаатай сууж байсан чинь Зохиолчдын эвлэлийн гурван давхрын шатаар нэг их амьсгаатай хүн өгсөөд ирж байна. Тэгсэн чинь Лхагвасүрэн ах ороод ирлээ.
-Та чинь сургуулийн захирал болохоор орой тардаг байсан байлгүй?
-Сургуулийн захирал болохоор хамаг өрөө мөрөөгөө цоожилж байж явдаг байхгүй юу. Лхагвасүрэн ах, Сэтгүүлчдийн холбооны дарга байсан С.Цэрэндоржийг дагуулчихсан ороод ирлээ. Цэрэндорж өврөөсөө “Алтан түрүү” гэдэг архи гаргаад тавьчихлаа шүү. “Юм болсон л юм байна” гэж бодлоо доо. Лхагвасүрэн ах “Миний хүү төрийн шагналтай л болчих шиг боллоо. Ямар ч байсан манай салбар зөвлөлөөс гараад явчихсан. Нэг дээшээ явчихаар зүгээр байдаг юм аа” л гэж байна. (Домогт найрагчийг жигтэйхэн адилхан элэглэж ярив. сур)
-Б.Лхагвасүрэн найрагчийг архи огт уудаггүй гэдэг. Та цуг ууж байв уу?
-Ууж байсан.
-Ер нь гайгүй уух уу?
-Гайгүй шүү. Бид хоёр чинь Дундговьд нэг хамт очсон юм. Тэр чинь Лхагвасүрэн ах ид нэрд гарч байсан наян хэдэн он. Дундговийн Эвлэлийн хороо “Илгээлтийн эздийн чуулга уулзалт” ч бил үү, зохион байгуулаад. Яруу найрагч Дандарын Миеэгомбо гуай тэнд ажиллаж байсан. Тэр үед архины хуурай хууль гарчихсан архи олдохгүй бэрх үе байсан.
-Картаар өгөх үү?
-Картаар ч өгөхгүй. Бүр юу ч байхгүй. Миеэ бид хоёрыг гэрээрээ ор гэж байна. Орсон, эхнэр нь Цэцэгээ гээд аймгийн эмэгтэйчүүдийн зөвлөлийн дарга. Тохь амьдралтай сайхан айл байна. Миеэ чинь аймгийн Цагдаагийн газрын дарга. Тэгээд ч архи олдохгүй тийм хатуу байсан. Тэгсэн Миеэ “Лхагвасүрээн хө, гар аргын юм л байна ш дээ хө” гэж байна.
-Найруулсан архи уу?
-Самгоон самгон.
-Өө, бүр аюултай юм байж?
-Би яахав, татчихлаа. Лхагвасүрэн ахынх байгаад байх юм. Сүрхий чанга юм, тэр нь. Нэг тийм шар туяатай юм. Лхагвасүрэн ах яг явахынхаа өмнө талыг нь уучихаад талыг нь надад өглөө. Буудалдаа очоод хэвтээд өгсөн. Буудал засвартай. Нэг давхрын цонхоор гаднаас нь шат тавьчихсан.
-Будантай байтугай эрүүл хүн ч ороход хэцүү биз дээ, тэр чинь?
-Тэрүүгээрээ мөлхөж орж байгаа юм. Өглөө Лхагвасүрэн ах “Төрөө үхлээ” л гэж байна. Миний дотор ч муу байна. “Энэ Миеэ юу өгчихвөө” боллоо. Тэр самгон чинь дотрыг “алдаг” юм байна лээ. Маргааш нь Эвлэлийн хорооны Сайнбаяр гэж бүсгүй бид хоёрыг баахан залуустай Сүм хөх бүрдэд авчирч байсан. Тэр үед Ш.Дулмаа гуайн “Амьдрал хайр дээр тогтдог” дуу ид гарчихсан. Автобус дүүрэн залуус хангинатал дуулаад гараад шидчихсэн. Залуус нөгөөхийг чинь яаж ийгээд олно шүү дээ. Бараг авдар архи автобусны ард тавьчихсан байгаа юм чинь. Тэгж бид хоёр шараа тайлж байсан байхгүй юу. Лхагвасүрэн ах яахав, автобусанд ганц татсан. Тэгээд татахаа больчихно л доо. Тамхи баагиулаад, алиа хошин юм яриад явна л даа. Сүмийн амралтад тэгж гурав хоносон. Тэгэхэд муу “Сумын заан” явж байсан.
-Яруу найрагч Чимэдравдангийн Мягмарсүрэн ч сайхан онгодтой хүн дээ?
-Эрүүлийг хамгаалах яамны хяналтын ажил хийж байсан юм аа даа. Тэр шугамаараа л тэр Сүм хөх бүрдийг шалгаж явсан болов уу. Сайнбаяр маань “Энүүхэн энд Долгорын Нямаа гуайн ээж амьдардаг” гэж хэлээд. Долгор гэж хөгшин дээр Лхагвасүрэн ах бид хоёр очиж байсан. Долгор гуай “Манай Ням одоо Оросоос гарсан юм байх даа. Ер ирэхгүй юм” гээд сууж байсан сан. Ням найрагч “Залуучуудын үнэн” сонины эрхлэгч гээд гадаад, дотоод томилолт гээд завгүй л байхгүй юу. Баасан эгчийг “Баянгол” ресторанд ажиллаж байхад Лхагвасүрэн ах биднийг үе үе дуудаж хоол, архиар дайлдаг байсан. Нэг их баяр бол Ш.Гүрбазарын анхны дуу гарсан юм аа. Хоёр хүн хосоороо дуулдаг их сайхан дуу. Тэрийг тэмдэглэж визитний өрөөнд бид найрлаж л байсан. Баасан эгчийн хишгийг их олон ч хүртсэн дээ. Сүүлд Лхагвасүрэн ахынд ороход юм гаргаад өгнө. Өөрөө юм яриад хараад сууж байдаг л байсан. Бидний хооронд амьдралын баяртай, гунигтай мөн ч гайхамшигтай цаг хугацаа элж үлдсэн дээ.
-Та нэг л гунигтай болоод явчих чив…
-Ээж маань бурхан болчихоод. Хэнд хандахаа мэдэхгүй амьтан л байлаа. Лхагвасүрэн ахынх Дэнжийн мянгад. Ёстой л Цэдэндамбаа гуайн хэлснээр хүүхдүүд нь шпрот шиг унтаж байна. Лхагваа ах “Миний хүү яасан” л гэж байна. “Ээж байхгүй болчихсон” л гэлээ. Тэгсэн нэг хөнжил хуу татсан чинь зураач хүү Саранхөхөө нь сэгсгэсхийтэл босоод ирлээ. “Чи бос. Яруу найрагчийн ээж өнгөрчихсөн байна” гэж байна. “Миний хүү, одоо яахав. Юу хэрэгтэй байна” л гэж байна. “Зургийг нь л зуруулах гэсэн юм” гэлээ. Паспортны зургаас өөр юм байхгүй. Би чинь эжийтэйгээ цуг зургаа ер авахуулж байгаагүй юм билээ. Хүн мөнх байх юм шиг л боддог юм билээ. Тэгээд муу паспортны зургийг нь барьчихсан л уйлаад очсон. Миний ээжийн хөшөөний чулуун дээр нэр, төрсөн төгссөн оныг нь наян нэгэн оны наймдугаар сард Лхагваа ах сийлж өгч байсан юм. Зурсан зураг нь одоо ч миний номын санд өлгөчихсөн байж байдаг юм. Лхагвасүрэн ах, Бадарч багш, Пүрэвдорж багш нартай учирсан минь яруу найрагч хүний хувь заяагаар барилдсан гэдэг юм уу, эсвэл номоор хоол олж идэх хүний хувь учрал байдаг юм шиг байна лээ. Сэнгийн Эрдэнээ гуай манайд ирж хонож байсан. Долгорын Ням гуайг манайд хоносон шөнө ээж нь бурхан болчихоод санд мэнд явж байлаа. Дараа нь надад Ням гуай “Танайд хоносон шөнө бол миний эжийтэйгээ байсан хамгийн сүүлчийн шөнө байлаа” гэж гэж байсан. Манай яруу найрагчид чинь юмыг дандаа ингэж сайхан цайруулж боддог улс. Аливаа юмыг сайхан цайруулж хэлдэг, сэтгэлийг нь сүлж явдаг зан манайханд бүгдэд нь бий. Дандаа сайн хүний гар дамжиж явж дээ. Миний хамгийн анхны багш чинь Ламжавын Лувсандорж найрагч шүү дээ.
-Та сүүлийн үед уран бүтээлийн хур элбэг буулгаж байх шиг байна шүү?
-Энэ жилд гурван роман гарсан. Нэг жилд гурван романаа гаргана гэдэг тэр бүр хүнд олдохгүй хувь заяа. Би бол өдөр болгон бичээд суудаг хүн биш. Бичихгүй өдөр байхад бодохгүй цаг мөч гэж байдаггүй юм шиг байгаа юм. Энэ жил Их Нацагдорж гуайн гэргий Пагмадулам гуайн тухай “Суут найрагчийн сувд шиг бүсгүй” гэж роман гаргалаа. Тэр роман арван дөрвөн долоон хоног бестселлерийг тэргүүлсэн. Сая жанжин Дэмидийн тухай хоёр боть роман гарсан. Тэрний гүйлгээ сайн байгаа. Түүхэнд гэрэлтэж явсан, мартагдсан улсын хувь заяаг зөв, гэрэл гэгээтэй талаас нь тодруулж бичих бол утга зохиолын үүрэг мөн. Хоёрдугаарт, хувь хүнийхээ хувьд буян хийж байгаа үйл гэж бодож баримтат намтар романы тал руу нэлээд орсон. “Мөнхийн үсэг” групп, “Болор судар” хэвлэлийн газар миний 12 романыг гурав дахиа хэвлэсэн. Арван хоёр роман гурав дахиа хэвлэгдэнэ гэдэг их хувь заяа гэж бэлгэшээж байгаа. “Дархансэргэлэн” компанийн захирал Батмөнх, гэргий Доржсүрэн хоёрын сайхан сэтгэлийн буян өнөө ч намайг “Мөнхийн үсэг”-тэй холбож өгч дээ. Роман, ном бичих нэг хэрэг. Харин зохиол бүтээлийг маань уншигчдад хүргэнэ гэдэг соёлын өмнө хүлээж байгаа том буян юм даа.
-Меценат буюу ивээн тэтгэгч гэдэг ч их буянтай үйл юм шиг байгаа юм аа?
-Меценат гэдэг чинь генерал байсан юм билээ. Уран зураг, урлагийг их ивээн тэтгэдэг хүн байж. Мань эр нэг хууль санаачилсан нь “Меценатын хууль” гээд түүхэнд үлдчихсэн. Тэр яадаг хууль вэ гэхээр ном, жүжиг ивээн тэтгэсэн аж ахуйн нэгжийг татвараас чөлөөлөх тухай юм билээ. Бид энэ талаар “Монголын уран зохиолын дээж-108” ботийг бүтээх үеэр их ярьсан. Ялангуяа Лодонгийн Түдэв багш их ярьж байсан.