Аяа!
Гэнэн хүмүүс…
Мэхлүүлэгсэд…
Мэхлэгсэд…
Мэхлэгсдийг мэхлэгсэд…
Ув улаан зүрхтэй гэнэн хүмүүст би хайртай
Уур омоггүй, цайлган мэхлүүлэгсдэд бас хайртай
Аргатай, овтой, заль мэхтэй мэхлэгсдэд илүү хайртай
Аяа, зэвүүн хүйтэн, мэхлэгсдийг мэхлэгсдэд бүр ч илүү хайртай…
Ийм л энгүүн мөрүүдийг бичсэн даруухан нэгэн уран бүтээлч болох Утга зохиолын “Хөх мэдрэхүй” бүлгэмийн гишүүн, яруу найрагч Цагаанчулуугийн Дэлгэрмаатай ярилцсан юм. Тэрээр яруу найргийн “А тэмдэглэл”, “Хөх мэдрэхүй шүлгийн цоморлиг” /хамтын/, “Дотоод тэнгис” номуудыг хэвлүүлээд буй юм.
Сайн байна уу. Таныг анх яруу найрагт хөл тавихад тусалсан багшийнх нь талаарх дурсамж яриагаар ярилцлагаа эхэлье гэж бодлоо?
Хөвсгөл аймгийн Мөрөн сумын Дэлгэрмөрөн цогцолбор сургуулийн монгол хэл, уран зохиолын багш, манай анги удирдсан багш байсан Пагмажав багш маань 9, 10 дугаар ангид байхад зохиол уншуулаад задлал хийлгэдэг байсан. Мөн тус сургуулийн монгол хэл, уран зохиолын багш Д.Чулуунбаатар багш жил болгон аймгийн “Хүрэл тулга” наадамд сургуулиасаа хүүхдүүд бэлдэж оролцуулдаг байлаа. Энэ хоёр багш маань л намайг шүлэг бичихэд их нөлөөлсөн дөө. Д.Чулуунбаатар багш намайг хичээлд суулгадаггүй байсан. Хичээл орж байхад хаалга тогшоод “Дэлгэрмаатай уулзъя” гээд дуудна. Тэгээд намайг авч яваад сургуулийн нэг жигүүрт байдаг жижигхэн өрөөндөө оруулж суулгаад ном уншуулна бас өдрийн тэмдэглэл бичүүлж, түүнийгээ уншуулдаг байсан. Тэдгээр дотроос аятайхан найруулаад бичсэн өгүүлбэр байвал зураад л, гоё санаа байвал энийгээ шүлэг болго гэж хэлдэг байсан.
Ямар мэргэжлээр аль сургуульд суралцаж төгссөн юм бэ?
Би Утга зохиол, нийгмийн ажилтны дээд сургуулийг 2006 онд утга зохиолын ажилтан, сэтгүүлч мэргэжлээр төгссөн.
Та хэр их сэтгэл хөдлөлтэй хүн бэ?
Сэтгэл хөдлөл ихтэй хүмүүс л шүлэг бичдэг. Яруу найргийг үгийн урлагаас гадна сэтгэлийн урлаг гэж боддог. Би нэлээн сэтгэл хөдлөлтэй хүн байх аа /инээв/.
Яруу найраг хүний сэтгэл хөдлөлөөс ихэвчлэн төрдөг гэсэн үг байдаг. Энэ хэр үнэн үг юм болоо?
Хүний сэтгэл хөдөлж байж тэр долгион дундаас шүлэг төрдөг болов уу. Ямар нэгэн мэдрэмжтэй холбогдож хүний сэтгэл хөдөлдөг. Аливаа нэг зүйлийг хүчтэй мэдэрснээс үүдэн сэтгэл хөдөлнө. Сэтгэл ямар төлөв байдалд орж яаж хөдөлж байна, түүнээс шалтгаалаад тухайн хүнээс шүлэг төрдөг болов уу. Тэгэхээр шүлэг бол яалт ч үгүй сэтгэлийн урлаг юм. Сэтгэл, мэдрэмж, ухааны цогц нийлж шүлэг төрдөг.
Уран зохиол, философи хоёрын хамаарал хэр их байдаг гэж та боддог вэ?
Уран зохиол, философи хоёрыг салгаж ойлгох боломжгүй. Уран зохиол гэдэг сэтгэлгээний урлаг. Хүн орчлон ертөнцийг яаж таньж ухаараад, юуг сэрж мэдрээд түүнийгээ яаж эргэцүүлж, бясалгаад, хэрхэн илэрхийлж байна вэ гэдэг чухал. Орчин үеийн дорвитойхон романууд дандаа философийн асуудалтай сүлэлдсэн байдаг. Уран зохиол зөвхөн зохиомол зүйл биш. Зохиолчид гэдэг гүн сэтгэгчид, бясалгагчид, гүн эргэцүүлэгчид байдаг.
Орчин үеийн зохиолчид монгол хэлнийхээ яруу тансаг үгсийг хэрэглэх нь багасчээ?
Би багаасаа монгол хэлнийхээ яруу сайхан охь шимийг шимж өссөн хүүхэд. Социализмын үед төрийн бодлогоор сонгодог зохиолуудыг уламжлалт сайхан монгол хэлтэй хүмүүс чанартай орчуулж байлаа. Эдгээр номнуудыг уншиж, баялаг монгол хэлээрээ угжуулж өссөн дөө. Хэл бол монгол хүний язгуур мөн чанартай холбогдсон зүйл. Хэлийг ашиглаж, хэлээр туурвиж, бүтээж байгаа учраас шүлэг бичиж, орчуулга хийж, ном бичиж буй хүмүүс хэлнийхээ өмнө үүрэг хариуцлага хүлээдэг. Би нэгэнт л яруу найрагтай холбогдсон, ирээдүйд хүүрнэл зохиол бичнэ гэж боддог болохоор ашиглах боломж гарвал аль болох эртний яруу сайхан монгол хэлээ хэрэглэнэ. Шүлгийг яруу тансаг үгсээр холбож бичнэ гэхээр хэт албадмал байдалтай болчихож магадгүй. Монгол яруу найрагч гэдэг нь хэлээрээ харагдаж байвал гоё л доо. Манай дээд үеийн ах, эгч нар “Танайхаас доошоо үеийнхний шүлгийг уншихаар ашиглаж байгаа үгийн сан нь ядмаг, хэдхэн үгэнд эргэлдүүлж, ижил мэдрэмжээр бичээд байх юм аа. Тийм байдлаар яруу найраг хөгжихгүй ээ” гэж хэлдэг л дээ. Яруу найрагч хэрэглэж буй хэлээрээ танигддаг. “Зүс бүгэг андууд” бүлгэмийн Г.Бадамсамбуу ах сонгодог хэлээр шүлэг бичдэг. Зохиогч хүн өөрийн хэл, найруулгатай байдаг. Зохиогчийн хэл найруулга бусдаасаа ялгарч байвал сайхан шүү дээ.
Уран зохиолын бүтээл орчуулахын тулд гагц гадаад хэл сайн мэддэг байх хангалтгүй юм шиг санагддаг?
“Тагтаа паблишин”-гийнхан маань “сайн орчуулагч олдохгүй байна аа” гэдэг. Уг нь англи хэл мэддэг хүмүүс олон бий л дээ. Гэхдээ орчуулга хийх гэхээр тэдгээр залуус монгол хэлээ сайн мэддэггүй. Монгол хэлийг бичгийн болон уран зохиолын хэлний түвшинд ашиглах хэмжээнд боловсорч чадаагүй байдаг.
Редактор гэдэг номны хамгийн чухал зүйлсийг хийдэг ч чимээгүй үлддэг хүн байдаг?
Редактор бол хамгийн нарийн чимхлүүр ажил. Хамгийн сүүлд би Итало Кальвиногийн “Үл үзэгдэх хотууд” номны редактороор ажилласан. Энэ номонд би монгол хэлнийхээ бядыг гаргаж ажилласандаа ихэд олзуурхаж байгаа. Редактор зохиолын уур амьсгалыг эвдэж болохгүй. Тэгэхээр тухайн зохиолынхоо уур амьсгалыг мэдэрч, аль болох монгол хэлнийхээ яруу сайхныг шингээхийг л хичээж ажилладаг даа.
Шүлэг бичих нь заримдаа дотор буй уйтгар гунигаасаа хагацах хамгийн сайн арга байх шүү?
Надад ямар нэгэн мэдрэмж төрөхөд түүнийгээ би үгээр илэрхийлээд буулгачихаж байна. Зураачид ч гэсэн адилхан. Ямар нэгэн мэдрэмж төрөхөд түүнийгээ өнгө будгаар илэрхийлдэг. Найз нөхөд маань намайг “хэт хувийнхаа мэдрэмжийг шүлгэндээ илэрхийлдэг” гэж хэлдэг. Тэр үнэн л дээ. Ямар нэгэн байдлаар миний дотор шаналал байсан бол би тэрийгээ шүлэг болгоод гаргачихдаг. Тэгж өөрийгөө сулладаг. Хэрвээ би шүлэг бичдэггүй байсан бол уйлах, хашгирах гэх мэт механик байдлаар дотоод шаналлаа илэрхийлэх байсан байх даа. Миний дотор байсан хар бараан зүйлс заримдаа шүлэг болоод гарахаар нөгөө муухай уйтгар гуниг маань яруу сайхан болчихсон байх ч үе бий.
Чамтай ярилцахдаа би дандаа гэрэлтдэг
Дараа нь гуньдаг
Чам руу очихдоо үргэлж инээмсэглэдэг,
Буцахдаа уйлдаг
“Хэзээ ч минийх байгаагүй чи
Хэзээ ч чинийх болохгүй би”
Гутмаар ийм өмчлөлөөс татгалзаж
Гунигаан л мэдрэх гэж чамтай би…
Инээмсэглэсэн уруул,
Инээмсэглэсэн нүд,
Инээмсэглэсэн яриа,
Инээмсэглэсэн…
Цамцан дороос бөмбөлзөх зүрхнийхээ
Эмзэглэлийг нуух гэж би дандаа инээмсэглэдэг
Царай төрхний минь цаанаас чиний
Харж чадаагүй гуниг шүлэг болдог
Шүлэг бичсэний дараа таньд ямар мэдрэмж үлддэг вэ?
Би ээж хүн л дээ. Хөх чинэж байгаад хүүхдээ хөхүүлэхээр цээж сулраад нээх сайхан болчихдог мэдрэмжтэй маань төстэй. Дотор буглаад байсан зүйлээ гадагшлуулахаар маш сайхан уужирдаг. Өөрийгөө суллаад байгаа хэрнээ түүнээсээ таашаал авч, аз жаргал мэдэрдэг дээ.
Та нар яагаад “Хөх мэдрэхүй” гэж бүлгэмээ нэрлэсэн юм бэ?
Яруу найраг бол мэдрэмжийн урлаг юм. Сэрэл, мэдрэхүйгээс үүдэж шүлэг бичигддэг. Тийм учраас мэдрэмжтэй холбоотой нэр өгье гээд “Мэдрэхүй” гэж нэрлэсэн. Монголчууд тэнгэр шүтлэгтэй, хөх өнгийг бэлэгддэг гэдэг утгаар нь мөн бид Монголын яруу найргийн ирээдүй болж байгаа яруу найрагч, залуучууд учраас Монголоо бэлэгдэж “Хөх” гэдэг нэрийг өгч анх бүлгэмээ “Хөх мэдрэхүй” гэж нэрлэж байлаа. Бид яруу найргийн чөлөөт уншлагыг сэргээсэн болов уу гэж боддог.
Та номыг хэрхэн уншдаг вэ?
Би зохиолын хэл найруулгад нь автаж уншдаг. Достоевский “Гэм зэм”, Орхан Памук “Хар судар”, Г.Гарсиа Маркес “Зуун жилийн ганцаардал” гэх мэт зохиолуудыг би хэд дахин уншсан. Энэ зохиолууд нэгэнт дархлагдчихсан бүтээлүүд. Одоо бол эдгээр зохиолуудыг бүтэн уншдаггүй. Хааяа нэг гансрахаараа, эсвэл гацаад ирэхээрээ эдгээр зохиолуудаас аль нэгийг нь шүүрч аваад хаа нэгтэйгээс нь хэдэн мөр уншаад тавьдаг. Би өөрийгөө зохиолын хэл найруулга, текстээс таашаал авдаг уншигч гэдгээ л мэдэрсэн /инээв/.
Бага байхдаа хэр их ном уншдаг хүүхэд байв?
Манай аав цэргийн хүн. 1990 онд Цэргийн албан тушаалтнууд хөдөө орон нутагт очиж ажиллах давалгаа явагдахад аав маань дэмжиж хөдөө очиж ажиллана гээд манайх Хөвсгөл аймгийн Түнэл суманд нүүж очиж байлаа. Социализмын үед идэх хоол, өмсөх хувцсаар хомс байсан ч бидэнд унших ном элбэг байлаа. Аав маань сонирхлоороо шүлэг, найруулал бичдэг байсан. Манай номын санд “Дөлгөөн Дон”, “Элс цас”, “Манан будан”, “Зүрхний хилэн” гэхчилэн зузаан романууд байдаг байлаа. Хөдөө тог цахилгаан, үзэх телевиз байхгүй учир гэртээ байгаа номнуудыг л уншдаг байсан. Би таван нас хүрэхдээ уншаад сурчихсан учраас их эрт ном уншиж эхэлсэн л дээ. 9, 10 нас хүрэхдээ гэртээ байсан зузаан романуудыг бүгдийг нь уншаад дуусчихсан. Багаасаа л номын хорхойтой хүүхэд байсан даа.
Уран бүтээлч хүний сайхан хийгээд сөрөг тал нь юу байдаг вэ?
Үгийн урлаг хүнийг хүн байлгадаг. Хүн гэдэг сэрэл мэдрэмж, оюун ухаантай ухаарч сэхээрдэг ухаант бодьгалийг илүү хөгжүүлж нарийвчлан яривал сэтгэлийн түвшинд улам хөгжүүлэн хүний сэтгэлийг тэлж, багтаамжтай болгодог гэдгээрээ урлагийн шид хязгааргүй. Тэр талаасаа надад маш их нөлөөлсөн л гэж боддог. Хүнийг ямар нэгэн ялгаатай байдлаар нь шүүж чичлээд байхгүй. Хүнийг хүн гэдэг үүднээс нь харах уужим сэтгэлтэй болгодог. Намайг 21, 22 настай байхад дээд үеийн ах, эгч нар маань “Эмэгтэй хүн яруу найрагч байна гэдэг хэцүү” гэж гүн дарамтанд ортол хэлдэг байсан. Яагаад гэхээр эмэгтэй хүнийг уран бүтээлч гэдэг талаас нь хараад ханилах хүн олоход хэцүү гэж хэлдэг байлаа. Эмэгтэй хүн гэхээр л гал тогоондоо байж байх ёстой юм шиг боддог бидний уламжлалт тогтсон ойлголт хэцүү шүү дээ. Эмэгтэй хүн уран бүтээлч байна гэхээр энэ уламжлалт ойлголтыг сөрөхийн нэр. Сөрөхгүй юмаа гэхэд гэр бүл зохиож, үр хүүхэд төрүүлээд түүнийхээ хажуугаар уран бүтээл туурвиад явна гэдэг тийм ч амар зүйл биш байдаг. Хувийн амьдралаа нууж хаалгүйгээр уран бүтээлдээ биччихээд дараа нь эрэгтэй хүнтэй ямар нэгэн харилцаа үүсгэхэд тэр хүн чиний уран бүтээлээр чамайг шүүгээд байвал хэцүү /инээв/.
Монголын уран зохиол дэлхийн хэмжээнд яг хаахна явна вэ гэдэг асуулт уран зохиолд ойр байдаг хүмүүст их ирдэг байх?
Монголчууд бүхий л салбарт дэлхийтэй хөл нийлүүлчих гээд л хичээж яваа. Яруу найргийн хувьд үзэл суртлын зорилгоор бичигдсэн шүлгүүдийг эс тооцвол дэлхийн түвшнээс хоцрогдохооргүй гэж боддог. Хүүрнэл зохиолын тухайд дэлхийн түвшнээс хойно яваа л даа. Гэхдээ хэдий тийм ч гэсэн бидэнд сайн зохиол байхгүй гэсэн үг биш. Монгол зохиолчид дэлхийд танигдахаар хангалттай орчуулагдаагүй байна. Түүнээс биш бидэнд хангалттай уран зохиолын өвүүд байгаа. Бид л өөрсдийгөө хэт дутуу үнэлдэг.
Уран зохиолыг яагаад сонгох болов?
Би сургуулиа төгссөнөөс хойш сэтгүүлч мэргэжлээрээ ажилласан. Тэгээд одоогоос хоёр, гурван жилийн өмнөөс эргэцүүлж байгаад уран зохиолтой л миний амьдрал холбогдчихсон учраас эрх чөлөөг хүссэн. Бүх цаг заваа ажилдаа зориулчихаар уран зохиолд зарцуулах цаг бага болчихдог байлаа. Мөн хүүхдээ өсгөж, хүмүүжүүлэх хажуугаар нь сургуульд нь зөөх ажилтай байдаг учраас ийм их ажлын хажуугаар уран зохиолд зарцуулах цаг олддоггүй. Аль болох уран зохиолоос үзэг салгахгүй бас сэтгэл салгахгүй байхыг л бодож байна даа.
Сэтгүүлчээр ажиллаж байсан тань зохиол бичихэд хэрэг болох чухал өгөгдлүүдийг суулгаж өгсөн байх л даа?
Тогтмол юм бичих дадлыг суулгаж өгсөн. Г.Гарсиа Маркес: “Сэтгүүлзүйн бүтээлд ганц л худал мэдээлэл байхад итгэл төрүүлэхээ больчихдог. Гэтэл уран зохиолын бүтээлд нэг л үнэн баримт байхад зохиол бүхэлдээ үнэмшилтэй болдог” гэж хэлсэн байдаг шүү дээ.
Номны нэр өгөхөд хэцүү байдаг байх?
Би “Дотоод тэнгис” номоо гаргах гэж байхдаа номныхоо нэрийг олох гэж их удаан бодсон. Тэгээд нэг шүлгийнхээ мөрийг харж байгаад “Дотоод тэнгис” гэж нэрлэж байлаа.
Анхны номоо яагаад “А тэмдэглэл” гэж нэрлэсэн бэ гэдэг сонирхолтой байна л даа?
“А тэмдэглэл” маань яруу найргийн ном гэхэд яруу биш нэр шиг зарим хүмүүст санагддаг юм билээ. Намайг “хэт модерн байх гэж хичээсэн юм уу” гэж шүүмжилдэг байсан. Зарим хүн наргиан болгож үргэлжлүүлээд “Б тэмдэглэл”, “В тэмдэглэл…” гээд “Я” хүртэл 35 үсгээр ном гаргах юм уу гэж намайг шоглодог байсан /инээв/. “А тэмдэглэл” миний анхны ном. Би өөрийгөө “яруу найрагч” гэж хэлүүлэх дургүй. Хэтэрхий сүржин цол шиг санагддаг. Монголчууд яруу найрагч гэхээр л гайхалтай авьяастай, цэцэн үгтэй хүн байдаг гэсэн нийтлэг төсөөлөлтэй байдаг. “Шүлэгч” гэвэл илүү даруухан нэр. Намайг “шүлэгч охин” гэвэл яг л тохирох юм шиг санагддаг. Харин бичсэн шүлгийг минь яруу найраг гэх үү, үгүй юү гэдэг өөр асуудал. Би анхныхаа номыг гаргаж байгаа гэдэг утгаараа “А” гэж нэрлэсэн. Шүлэг минь миний сэтгэлийн, мэдрэмжийн тэмдэглэл юмаа гэдэг утгаараа “Тэмдэглэл” гэж нэр өгсөн.
Анд байж чадсангүй
Амраг ч болж чадсангүй
Алс холдоо төөрсөн
Гуниг л юм шиг амьдарлаа
Хэлгүй мэт явж
Чихгүй мэт сууж
Хэт ганцаардлын манан дунд
Чулуу л юм шиг хөшингөртлөө
Ядарч хоосорсон сэтгэлээ
Одоо л нээюү гэтэл
Яг л навчис шиг гунигууд
Намраар нэг хөглөрчих гээд…
Уйтгар гэдэг бараан хэвнэгийг
Өөртөө л нөмөрч суухын тул
Урсан гарах нулимсаа ч
Өрц рүүгээ буцаагаад л сорчихно
Ажин түжин ийм уйтгараар
Амь зогоож нууцхан бүгэвч
Алдарч, нэг л өдөр наранд бүхнээ илчлээд
Амьдралтай огт өөр нүдээр ширтэлцэнэ гэж итгэнэ.
У.ЧИНЗОРИГ