Зохион бүтээгчдийн нэгдсэн холбооны тэргүүн Ц.Цэрэндаштай ярилцлаа.
-Монголын зохион бүтээгчдийн ур чадвар хэр вэ?
-Ер нь монголчууд их авьяаслаг. Толгой сайн ажилладаг. Монгол зохион бүтээгчдийн ур чадвар хаана ч гологдохгүй. Ур чадвар нь мэдээж хийсэн бүтээснээрээ илэрнэ шүү дээ. Яг хийе, бүтээе гээд тэр нь урамшуулал сайтай дэмжлэг аваад хөрөнгө оруулалт хийе гэвэл юуг ч хийгээд бүтээгээд гаргаад ирэх боломжтой, чадвартай.
-Дэлхийд хиймэл оюун ухаан хийгээд гаргаад ирлээ. Монголын зохион бүтээгч нар үүнийг хийж чадах түвшинд хүрсэн үү?
-Зохион бүтээгч гэдгийг дотор нь ангилж ойлгох нь зүйтэй. Оюуны өмчийн бүтээлийг зохиогчийн эрх, патент гэх мэтээр ангилдаг. Хиймэл оюун ухаан гэдэг нь компьютер дээр ажиллаж байгаа программ технологийн асуудал юм. Энэ нь оюуны өмчийн бүтээлдээ орно. Техник технологи, механикийн тал нь шинэ бүтээл оновчтой санаа нь патентад орно. Зохиогчийн эрхэд дуу, хөгжим, ном сонин гээд бас орно. Эдгээр нь бас л оюуны өмч. Хиймэл оюун ухаан хийх чиглэлд манайхан сайн явж байгаа. Өнөөдөр манай зохион бүтээгчид АНУ, Япон зэрэг улсуудтай хамтарсан компани бий. Японтой хамтраад хиймэл оюун ухааныг ашиглаад дүн шинжилгээний компани байгуулчихсан ажиллаж байна. Жишээ нь, тэр хиймэл оюун ухааны компани юу хийж байна гэхээр ажилгүйдлийг бууруулахын тулд яаж ажиллах ёстойг хиймэл оюун ухаанаар шийдүүлж болно. Эрүүл мэндийн салбарт аваад үзэхэд 20 гаруй жилийн өмнө би хорт хавдрыг урьдчилан оношлох программ хийж байсан. Уушгины хорт хавдар гэхэд ханиад их хүрч байсан, хатгаа авч байсан. Тамхи татдаг, сүрьеэ туссан гээд хорт хавдар үүсэх нөхцөл бүрддэг. Урьдчилсан нөхцөлүүд гүйгээд байдаг. Эдгээр нөхцөлүүдийг нөгөө программ цааш нь сэтгээд уушгины хорт хавдар нэгэнт тусчихсан хүн цаашид өөр ямар хавдар тусах магадлалтай гэдгийг өөрөө сэтгээд гаргаад ирдэг. Үүнийг хиймэл оюун ухаан гээд байгаа юм.
-Монголын зах зээлд нэвтэрсэн бодит бүтээлүүд юу байна?
-Зохион бүтээнэ гэдэг нэг асуудал. Байгаа юмыг сайжруулна гэдэг бас нэг асуудал. Зохиогчийн нөгөө тал нь үйлдвэрлэл чиглэлдээ шинэ бүтээл оновчтой санаа, эсвэл ашигтай загвар гэх мэтээр патентлагдаад явдаг. Шинэ бүтээл гэдэг нь зохион бүтээчихсэн зүйл дээр байгаа санааг сайжруулж болно. Эсвэл цоо шинээр хийж болно. Эсвэл Монголд хэрэглэгдээгүй гадаадад зөндөө хийчихсэн зүйлийг Монголын нөхцөлд тохируулаад нэвтрүүлж болно. Монголд энэ нь инноваци гэдэг ерөнхий ухагдахуунаар яваад байна л даа. Жишээ нь, монголд цахилгаан автобус хийгээд байна. Энгийн дизель, бензинээр явдаг автобусыг бодвол цахилгаан нь шинэ бүтээл болоод гарч ирж байгаа юм. Хорт утаа үүсгэхгүй. Байгаль орчноо бохирдуулахгүй. Эдийн засгийн хувьд хэмнэлттэй гээд хэрэглэгчдэдээ ээлтэй маш олон шинэлэг талууд бий. Үүгээрээ шинэ бүтээл болоод явж байгаа юм. Өнөөдөр бид үүнийг нэвтрүүлчихсэн. 2-3 компани хийгээд угсраад явж байна.
-Монголчуудын бүтээсэн утааг бууруулах зуухны танилцуулах өдөрлөг болж байсан. Утааг яг хэдэн хувиар бууруулах вэ. Туркээс оруулж ирсэн зуухнаас хэр сайн байсан бэ?
-Утааг багасгах маш олон арга бий. Шаталт гарч байгаа бол утаа гарч байна. Утаагүй болно гэдэг нь бүрэн шатсаны дараа л утаагүй болох процесс. Галлана гэдэг нь ямар нэг хэмжээгээр дулааныг л гаргаж авах гэж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр шатдаг зуухыг орлуулж болох олон арга байна. Дулаан үүсгэх төрөөхөмж байна. Шалны халаалт байна. Засгийн газраас хэрэгжүүлсэн нэг сайн зүйл нь сайн чанарын нүүрсээ рекет болгоод түүнийгээ Улаанбаатарын бүх галлагаатай зууханд түлш болгон өгөх гэж байна. Энэ нь огт утаагүй гэвэл үгүй. Утаатай. Гэхдээ утааг 70-80 хувиар багасгана. Гарч буй утаан доторх хүний амьсгалаар орж буй ПМ10, ПМ25 гээд утаан дотор агуулагдаж байдаг тоосонцруудыг багасгасан. Хүхэр, азот гэх мэт утаанд агуулагдах бодисууд байна. Тэр нь маш бага. Үүнд манай Зохион бүтээгчдийн нэгдсэн холбоо идэвхтэй оролцоод бий болгож буй тоног төхөөрөмж технологи дээр нь хамтарч ажиллаад үр дүнд хүрч л байна. Энэ бас нэг шинэ бүтээл.
-Хийсэн бүтээлүүдээ яаж борлуулдаг вэ. Төсөл хөтөлбөрүүдийнхээ санхүүжилтийг хаанаас авах уу?
-Аливаа шинэ бүтээлийг гаргах, шинжлэх ухааны судалгаа, туршилт хийхэд Монголын нөхцөлд хэцүү болоод байна. БСШУСЯ-ны дэргэд Шинжлэх ухааны технологийн сан гэж байгууллага байдаг. Хуучин бол Инновацийн сан гэж байсан. Аливаа улс орны хөгжил дэвшил шинжлэх ухаан, инновацийн ололт, шинэ санаа, зохион бүтээх зэргийг өөрийн улс ардын бүх аж ахуйн салбарт нэвтрүүлж чадаж байгаа эсэх, үндэсний үйлдвэрлэлдээ шинжлэх ухааны ололт, инновацийг хэр нэвтрүүлж чадаж байна гэдгээс шууд хамаардаг. Үсрэнгүй хөгжилтэй орнуудыг харахад улс ардын аж ахуйн бүх салбартаа шинжлэх ухаанч технологийн бүх шинэ санааг нэвтрүүлж чадсан байдаг. Манай улс энэ салбарт хөрөнгө төсөв маш бага гаргадаг. БСШУСЯ-ны харьяа энэ сан хоёр хувь хүрэхтэй үгүйтэй төсвийг л баталж өгдөг. Гэтэл өндөр хөгжилтэй орнууд дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ 5-10 хувийг гаргадаг.
-Заавал төр засгийн гарыг харалгүй өөрсдийн бүтээсэн бүтээлээ рекламдаж, зарж борлуулаад төсөв хөрөнгөө өөрсдөө олох боломж байдаг уу?
-Маш бага. Аливаа шинэ бүтээлийг хийж, туршихад маш их хөрөнгө санхүү, цаг зав, оюун ухаан зэрэг зүйлээ зориулдаг. Томоохон өөрийн хөрөнгөтэй компаниуд, улсын үйлдвэрүүд хажуудаа инновацийн төв гэж жижиг газруудыг байгуулж байна. Энэ нь эдийн засгийнхаа хувьд бэхэжжихсэн компаниудын хувьд зайлшгүй хажуудаа судалгаа шинжилгээний төвтэй болох шаардлагын үндсэн дээр байгуулж байгаа. Тийм төвтэй байна гэдэг нь өөрсдийн үйл ажиллагааны чигэлэлээр шинжлэх ухаан, технологийн судалгаа явуулаад шинэ бүтээл оновчтой санааг нэвтрүүлж байдаг, ажлын байр нэмэгдүүлдэг, хөгжих үндэс. Тийм юмгүй хувь хүмүүс зохион бүтээгч нарт бол хүндрэлтэй. Зохион бүтээгчдийн нэгдсэн холбоо, Үндэсний аж үйлдвэрлэлийн төв, Инновацийн газар нийлээд тал талаас нь хэлж ярьж байж Тендерийн хууль 2019 он гараад батлагдлаа. Зургадугаар сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн. Энэ хуулийнд оюуны эрх нь баталгаажсан бүтээгдэхүүнийг тендергүй хэрэгжүүлж, улсын хөрөнгөөр худалдан авна гэж заах ёстой байсан. Гэвч яг ч ингэж тусгаж өгөөгүй.
-Зохион бүтээгчдийн нэгдсэн холбоо техник технологи, ажлын багаж хэрэгслийн хувьд хэр байдаг вэ?
-Саяны хэрүүл болоод байгаа хашаан дээр аваад үзэхэд манай ямар ч компани үүнийг гарын үзүүрээр хийчихнэ. 700 сая төгрөгийн тендерийг манай нэг компани авсан бол магадгүй 50 юмуу, 80 сая төгрөгийн ашигтай ажиллалаа гэж бодъё. Гэтэл худалдаж авч байгаа нь 3-4 нугалчихаж байна. 300 саяын хашааг халааслаад явчихаж байна. Манай үндэсний үйлдвэрлэгч үүнийг хэрвээ авсан бол өөрсдийн тоног төхөөрөмжөө сайжруулаад, дахиад цааш хөгжих дэвших алхам нь нэг шатаар урагшилж болох байсан. Хэн бүхэн л байгаа зүйлээ улам сайжруулъя, боловсронгуй болгоё, хөгжье дэвшье гэж зорьдог. Энэ салбарт оюун ухаанаас гадна мөнгө хэрэгтэй. Манай холбоонд шаардлагатай тоног төхөөрөмж их хэрэгтэй байна. Хоцрогдсон хэдэн багаж, технологитой. Түүгээрээ л бор зүрхээрээ хийгээд бүтээгээд болж байхад тендер нэрээр гаднаас үнэтэй зүйл оруулж ирээд энэ мэт долоо хонохгүй эвдрэх асуудал өчнөөн гарч байна.