УИХ-ын гишүүн Т.Аюурсайхантай ярилцлаа.
-Таны хувьд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нь зүйтэй гэж дэмжсэн гишүүдийн нэг. Сөрөг хүчингүйгээр Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг батлах нь гэх шүүмжлэл явж байна?
-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухайд МАН сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан улс төрийн амлалтуудынх нь нэг байсан. Ард түмэндээ амласан амлалтдаа хүрэх ёстой. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр нэн тэргүүнд өнөөдрийн нийгэм, улс төрийн тулгамдсан асуудлууд болоод нийгэмдэх улс төрийн талцал хуваагдлыг арилгасан, шударга ёсыг тогтоосон өөрчлөлтүүд хийх ёстой гэж үзэж байгаа. Үндсэн хуульд тусгаж буй нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг маш сайн хэлэлцэх ёстой. Хэлэлцүүлгийн явцад зүйл, заалт бүрээр нь ярих ёстой. Аль нэг улс төрийн нам олонх байж Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг явуулна. Өмнөх парламентууд Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт өөрчлөлтийг санаачилж байсан хэдий ч улс төрийн өнцөг, эрх мэдлийн тэмцлээс шалтгаалж бүтэж байгаагүй. Одоогийн нэмэлт өөрчлөлтөд хэрэгтэй олон зүйл заалтууд бий.
-Шүүхийг улс төрөөс хараат бус байлгахын тулд ямар заалтууд оруулж өгч байгаа вэ?
-Үндсэндээ шударга ёсыг шүүхээс шаардаж байна. Сүүлийн үеийн томоохон хэргүүдийг нэр бүхий гишүүд 23 зүйлд багцалж Улсын ерөнхий прокурор, АТГ-ын удирдлагуудад хүргэсэн. Үүний дагуу уг байгууллагууд дээр ажлын хэсэг ажиллаж, эхнээс нь хэргүүдийг боон шүүх рүү шилжүүлж байна. Өнөөдөр бид нийтээрээ шүүхээс хамааралтай болчихсон. Шүүхийг хэрхэн ажиллахыг эндээс харна. Өнгөрсөн хугацаанд шүүх засаглал яаж ажилласан нь иргэдэд тодорхой. Шүүх шударга бус ажиллаж, авлигад идэгдэж байгааг шүүмжилдэг. Тиймээс хариуцлагажуулах хэрэгтэй учраас шүүхийн хариуцлагын зөвлөлийг бий болгохыг Үндсэн хуулиараа зааж өгөх юм. Шүүхийн томилгоог нэлээн сайн хуульчилж өгсөн. Ямар зарчмаар хэрхэн томилох зэргийг тодорхой гаргаж өгч байгаа. Гэхдээ Дээд шүүхийн шүүгчийг 12 жилээр томилно гэдэгтэй санал нийлэхгүй байгаа. Шүүхийн хариуцлагын зөвлөлтэй болчихлоо. Шүүхийн хариуцлагын зөвлөлөөс ямар нэг асуудлын үндэслэлийг гаргах бол 12 жилээс өмнө хэзээ ч чөлөөлөгдөж болох эрх зүйн орчин байж тухайн хүн ажилдаа шударга хариуцлагатай байна. Үндсэн хуульд 12 жил гээд заачихвал хэн ч өөрчлөх эрхгүй болчихно. Нэг хүнийг 12 жилээр сонгоно гэдэг өндөр эрсдэлтэй. Мөн Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүнийг есөн жилээр сонгоно гэж байгаа.
Зургаан жилээр байдаг хэрнээ халдашгүй дархан эрхийн цаана ард түмний бухимдлыг төрүүлсээр байна. Зарим нь бүр сугардаггүй нэр авчихсан. Хуулийн байгууллага иргэдээс асуудал үүсгээд байхад сугарч өгдөггүй. Есөн жил болчихвол яах вэ гэдэг асуулт гарна. Ядаж одоогийн зохицуулалтаараа зургаан жил хэвээрээ үлдсэн нь зөв гэж үзэж байгаа. Мөн 21.4-т сонгуулийн тогтолцоо, журмыг хуулиар тогтооно гэж оруулсан. Өмнө нь журмыг хуулиар тогтооно гэж байсан. Тогтолцоо гэж оруулснаар шууд пропорцианаль намын жагсаалтаар сонгогддогийг хуулиндаа оруулж өг гэж байгаа юм. Ингээд хуульдаа оруулаад өгчих юм бол тэр нь Үндсэн хуулийн зөрчил биш болчихно. Яагаад гэвэл Үндсэн хуулийн тогтолцоог хуулиар зохицуулна гээд заачихсан. Хэдий гишүүдийг ард түмэн шууд сонгоно гэдэг заалт нь хэвээрээ ч хоёр дахь заалтаараа тогтолцоог хуулиар зохицуулна гээд оруулсан учраас Үндсэн хуулийн зөрчил биш байна гэнэ. Одоогийн намын нэрсийн жагсаалтын цаана сонгогддог заалтыг Үндсэн хууль зөрчсөн гэх Цэцийн дүгнэлт бий. Энэ дүгнэлтийн хуулийн үйлчлэл нь шууд зогсоно. Улс төрийн намын шинэчлэлийг хэлэх нь зүйтэй байх. Улс төрийн нам бол нийт ард түмний нийтлэг эрх ашигт нийцэж ажиллана гэж Үндсэн хуульд заасан. Үүнийг зөрчсөн хуваагдал, талцал, нийтлэг эрх ашигт нийцээгүй явцуу зорилготой улс төрийн нам Үндсэн хуулийн дагуу үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй болох юм. Улс төрийн намуудын үйл ажиллагааг ил болгохыг Үндсэн хуульдаа заана гэдэг нь улс төрийн намын санхүүжилтийн цаана төрийн шинэчлэлийн асуудал нягт уялдаатай байдгаас шалтгаалж байгаа. Улс төрийн намуудаар дамжуулж төрийн эрхийг барьдаг тогтолцоо манайд үйлчилж байна. Бизнес бүлэглэл өөрсдийн төлөөллийг улс төрийн намаар дамжуулж төр лүү оруулдаг, тэр нь эргээд бизнес бүлэглэлдээ үйлчилдэг. Ийм зүйл яваад байдаг. Угтаа улс төрийн нам иргэдийг төртэй холбох ёстой байтал бизнес бүлэглэлийг төртэй холбодог шинж чанартай болчихоод байгаа юм. Бизнес бүлэглэлүүд улс төрийн намаар дамжуулж төр лүү хүнээ оруулдаг гол шалтгаан нь далд санхүүжилтээр улс төрийн намыг тэтгэдэг юм. Энэ бол төрийн хямрал. Улс орон буруу явж байгаагийн нэг жишээ. Намын санхүүжилтийг ил болгоно гэдэг энэ зүйлийг таслан зогсоож байгаа хэлбэр юм.
-Сум дүүргийн Засаг дарга нар иргэдээс сонгогдоно гэдэг дээр эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл үүсэх үү?
-Санал нэг байна. Аливаа томилсон субьект нь өөрөө чөлөөлдөг эрх зүйн орчин байдаг. Сум дүүргийн Засаг даргыг иргэдээсээ сонгогдоно гэж заасан. Харин тухайн хүнийг хэн нэгэн дээд шатны дарга нь чөлөөлнө гэдэг бол энэ зарчимд нийцэхгүй. Тиймээс сум дүүргийн иргэдийн хурлын саналаар дээд шатны Засаг дарга нь чөлөөлдөг заалт оруулж байгаа. Яагаад иргэдээс сонгуулах гээд байна гэхээр сонгогдсон хүн нь иргэдийн хурлын хэдхэн хүнд үйлчлэхгүй, нийт иргэддээ үйлчилдэг улстөрждөггүй байлгахын тулд юм. Гэтэл тухайн хүнийг томилдог хүмүүс нь намын хүмүүс болчихоор иргэдээсээ мандатаа авчихсан хэрнээ ажлаасаа чөлөөлөгдөхгүйн тулд намдаа үйлчилдэг хоёрдмол заалт орж байгаа. Энэ тал дээр анхаарч засах ёстой гэж үзэж байгаа. Сум дүүргийн Засаг даргыг иргэд сонгоод нийслэл дүүрэг аймгийн Засаг дарга нь 15 хоногийн дотор батламжилна гэж заасан. 15 хоног бол дэндүү урт хугацаа. Иргэдээсээ сонгогдсон хүнийг гурав хоногийн дотор батламжлахад ямар ч асуудалгүй. Аймаг нийслэлийн Засаг даргыг тухайн шатны иргэдийн хурал нь нэр дэвшүүлж Ерөнхий сайд томилно гэж байгаа. Харин энэ тал дээр Ерөнхий сайд тэд хоногийн дотор томилох ёстой гэсэн хугацаатай заалт оруулж болно.
-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэгдүүлж байгаа. Ерөнхий сайд өөрөө танхимаа бүрдүүлснээр дэвшилтэт зүйл юу байна гэж харж байгаа вэ?
-Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудал нь нийт гишүүдийн 1/4-ийн саналаар эрх нь хадгалагдаад үлдэж байгаа. Харин хэлэлцэх хугацааг нь богинохон болгосон. Хэлэлцэх хугацаа нь долоо хоногийн дотор байнгын хороо, дараа нь чуулган гээд Үндсэн хуульд 15 хоногийн дотор эцэслэн шийдвэрлэнэ гэдгийг гурав, гурав хоногоор болгож хугацааг нь заасан. Ерөнхий сайд огцорвол танхим нь бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорно гэдэг заалт нь хэвээрээ. Ерөнхий сайд Ерөнхийлөгчтэй зөвшилдөөд сайд нараа нэг нэгээр нь чуулганаар оруулж томилдог байсан бол УИХ болон Ерөнхийлөгчид мэдэгдээд сайд нараа өөрөө томилон, чөлөөлөх эрхтэй болж байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, танхимын зарчмаар ажиллах боломжийг нь өгөх хэрэгтэй гэж байгаа юм. Улс төрийн нам шахалтаар танхимаа бүрдүүлдэг тогтолцоо одоо хүртэл байгаа. Тэр тогтолцоо яг шууд удирдлагад бус шахааны хүн орж Засгийн газрын нэр хүндийг унагааж байна. Хэдий Ерөнхий сайдыг 19 гишүүн санал гаргаж огцруулах болон дараагийн Ерөнхий сайдын нэрийг өргөн барихаар байгаа ч дараагийн Ерөнхий сайдыг нь зэрэг хэлэлцээд явна гэсэн үг. Ингэхээр төрийн ажил цалгардахгүй, эрсдэлд оруулахгүй гэх үндэслэлтэй гэж ойлгож болно.
-Ерөнхийлөгчтэй холбоотой нэг заалт орсон. Энэ нь Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хумьсан зүйл болж байна уу гэх зүйлс яригдаж байна л даа?
-Ерөнхийлөгч зургаан жилд нэг удаа сонгогдоно гэдэгтэй санал нэг байгаа. Хоёр удаа сонгогдохоор өнгөрсөн практикаас харахад дараагийн дөрвөн жилдээ дахин сонгогдох үйл ажиллагаагаа явуулаад эхэлдэг. Улс төрийн аливаа намаас түдгэлзээд иргэдийн төлөөлөгч болдог боловч тогтолцоо нь улстөржүүлэхийг шаарддаг. Намаас сонгогдохын тулд намын эрх ашигт нийцэж ажилладаг. Нэг удаа сонгогддог болчихвол улс төрийн эрх ашигт бус улс орны нийт эрх ашгийн төлөө ажиллана гэдэг талаас харж байгаа юм.
-Байгалийн баялгийг төр иргэдэд тэгш хүртээнэ гэж байгаа. Байгалийн баялгийг ард түмний эрх мэдэлд оруулах заалт бий юу?
-Одоогийн 6.1-т байгаль эх газрын хэвлий дэх баялаг ард түмний хяналтад төрийн өмч байна гэдгийг илүү тодотгож тэгш шударга хүртээх зохицуулалтыг нь оруулж өгсөн. Баялгийн сан байгуулж орлогын дахин хуваарилалтын асуудлыг Үндсэн хуулиар боломжийг нь нээж өгч байна гэсэн үг.
-Хоёр дипломатчдын хар тамхины асуудал одоо ямар шатандаа явж байна вэ?
-Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хорооны хуралдаанд сайд мэдээлэл хийхдээ маш нууц дардастай ирүүлсэн учраас хаалттайгаар хэлэлцэхээс өөр аргагүй байсан. Миний хувьд нээлттэй хэлэлцүүлнэ гэж бодож байсан. Байнгын хорооноос чиглэл өгөх тухай тогтоол батлагдсан. Энэ тогтоол нь нууц биш. Миний хувьд байнгын хорооны даргаар ажиллах хугацаандаа хар тамхи, тамхи бусад хэргүүдэд дипломатч төлөөлөгчдийн газруудын ажилтнууд нэр холбогддог асуудал дээр нэлээн шийдэмгий ажиллаж, таслан зогсооно гэж бодож байгаа. Үүний дагуу тогтоолуудаа шахаад хэрэгжүүлээд явна.