Л.Дагвадорж, хүний их эмч Л.Цэрэндуламын хамт
Ард түмнээсээ “Дууны шүлгийн хаан” хэмээх эгнэшгүй их алдрыг хүртсэн зохиолч, яруу найрагч Лувсангийн Дагвадоржийн “Хайр дааж амьдарна” уран бүтээлийн дурсамж-хүндэтгэлийн тоглолт энэ сарын 31-ний 19 цагт (өнөө орой)“Улаанбаатар палас”-ын концертын их танхимд болно. “Уг нь бол би дууны шүлгийн хаан биш, боол нь юм” гэж даруу загнасан эл найрагч “Хайр дааж амьдарна”, “Унаган хайр”, “Ухаарч амьдрах хорвоо”, “Бүүвэйл хорвоо”, “Эмч хүн жаргалын ээж”, “Нисэгчийн дуу”, “Үйлсийн сайхан Улаанбаатар”, “Эр хүн”, “Бүсгүй хүн”, “Хүүгийн бодол”, “Цэрэг эрийн гэргийдээ дуулсан дуу”, “Хүн хүндээ хайртай явъя”, “Оторч адуучны дуу”, “Дэлхий минь, хүмүүс минь”, “Өр өвтгөх юм бүхнийг дуул”, “Жолооч миний жаргал”, “Саальчин бүсгүй”, “Хүж дэлхий амгалан байг”, “Хүний маань дээд ээж минь”, “Сайхан монгол морь минь”, “Эрэл хүслийн дуу” зэрэг хүний сэтгэлийн торгон утсыг хөнддөг гурван зуу орчим дууг зохиосон нэгэн билээ. Үзэгдэх гэж өндөлзөлгүй, харагдах гэж ханхалзалгүй эглээс эгэл амьдарсан эл их хүмүүний төрсөн дүү, “Лувсангийн Дагвадорж сан”-гийн тэргүүн, хүний их эмч Л.Цэрэндуламтай уулзаж хөөрөлдлөө.
-“Дууны шүлгийн хаан” хэмээгддэг яруу найрагч Лувсангийн Дагвадорж ах тань Ховдын Буянтын хүн байх аа?
-Лувсангийн Дагвадорж гэдэг хүн миний төрсөн ах юм. Би дээрээ гурван ахтай. Тэдний маань бага нь яруу найрагч ах маань. Бид ахыгаа “Да да” гэж авгайлан нэрлэдэг сэн. Манайх Ховд аймгийн Буянт сумын уугуул айл. Ах маань Буянт сумын Бурхан улаан уулын зүүн хормойд хадны завсраас ургасан ганц улиасны дэргэд нутаглаж байхад намар төрсөн гэж өөрөө ярьдаг байсан. Бодвол аав ээж маань тийн хэлсэн юм бол уу даа. Бичиг баримтаас нь харахад 1936 оны наймдугаар сарын 10-нд төрсөн гэж бичсэн байдаг юм билээ. Багадаа аав ээжтэйгээ амьдарч байхдаа Ховдын арван жилийн сургуульд цөөхөн жил сурсан.
-Арваа төгсөөгүй гэсэн үг үү?
-Дөрөвдүгээр анги төгсөж чадсан бол уу, үгүй бол уу гэж боддог юм. Ховдын Буянт сумын Тавын газрын бичиг үсгийн дугуйланд сууж байж бичиг үсэгт тайлагдсан юм шиг байгаа юм. Намайг зургаа долоон настай байхад ах Ховдын сургуулиас гэртээ хүрээд ирсэн юм аа.
-Сургуулиа яагаад орхисон юм бол?
-Аав, ах хоёрын яриаг чагнаж байхад “Байж суух айл, орон байр байхгүй, хоол ундгүй ядруухан учраас хичээлээ орхиод ирсэн юм байна” гэсэн ойлголт жаахан байсан надад үлдсэн. Миний ах ер нь дөрөвдүгээр ангийн боловсролтой л хүн. Дээд сургуульд сураагүй. Төмөр замын техникумын машинистын курс төгсөн, цахилгаанчин болсон ч тэр мэргэжлээрээ ажиллаагүй хүн. Манайх Буянт сумын 108-ын төвд аж төрж байхад ах Станц хэмээх газар эмнэлгийн санитар хийж байсан гэдэг. Ах “Улаан тариа хийгээд, жирэмсэн эх төрөөд” гэж ярьж байсан нь санаанд үлдэж. Тэгэхээр тэнд манай сумын бага эмчийн салбар юм уу, эмнэлэг байсан болж таарч байгаа юм. Аав Лувсан “Соёл” нэгдлийн малчин, ээж Бунтуугийн Норхил саальчин хүн байсан. Манай Буянт сум хэзээнээс тариалангийн талбай ихтэй. Галдан бошигт хааны үеэс Буянт голоос салаа татан тариа тарьдаг, төмс, хүнсний ногоо ургуулдаг байсан угшилтай ийм сайхан газар. Буянт голын сав дагуухь тэр тариалангийн талбайг манай нутгаас эхлээд шуудуу татан Нэгийн газар, Арвын, Долоогийн, Зургаагийн, Дөрвийн газар гэж нэрлэдэг байсан. Манайх бол Буянтын Арвын газарт нутаглан тариа тарьдаг байсан. Зундаа тариалангийн талбай ялаа шумуул ихтэй, халуун учраас уул өөд нүүж зусна. Ах маань хожим энэ тухай “Буянтын урсгал” гэж их сайхан роман туурвисан. Тэнд бидний амьдралыг тодорхой бичсэн байдаг. Манайх тавин зургаан онд нутгаасаа шилжин нүүсэн юм.
-Хаашаа шилжин нүүв?
-Миний нагац ах Намсрай Улаанбаатар хотод Комбинатад ажиллаж байхдаа манайхыг Сэлэнгэ аймгийн Зүүнхараа хотод нүүлгэж ирсэн. Одоогийн Мандал сум шүү дээ. Ах тэр үед арван естэй, би есөн настай байж. Шилжиж ирээд ах цахилгаан станцад галч хийж байсан. Том зуухны ам руу төмөр замаар явдаг яйшкинд нүүрс түрж авчирч хийнэ. Ах минь жаахан байсан учраас нүүрсээ даахгүй учир би өдөрт очиж түрэлцэж өгдөг байлаа. Ахдаа л тусалж байгаа ухаан нь юм биз дээ. Галчаасаа машинист болсон. Энэ үедээ Зүүнхараагийн төмөр замын клубт сайн дурын уран сайханч байсан. Л.Ванган гуайн “Тожоо жолооч” жүжгийн жолооч нарын даргын дүрийг бүтээж, албаны хувцас өмссөн зураг нь байдаг юм. “Учиртай гурван толгой” дуурийн Балганы дууг дуулна.
-Дууны хаан найрагч маань дуунд авьяастай хүн байж?
-Уран сайханчдын бригад төмөр замын зогсоолуудаар тоглолт хийж их явна. Дорноговийн Сайншандад тоглож ирчихээд “Сайн шанд гэж сайн устай газрыг нэрлэдэг юм байна. Гол мөрөн байхгүй, худгаас ундны усаа авдаг газар байна” гэж ярьж байсан. Ах маань жаран онд шарлаад маш хүнд өвдсөн. Комд орсон.
-Өө, баларч…
-Комд ороод хэцүү байхад нь “Дүү нарыг нь уулзуул” гээд намайг хоёр эрэгтэй дүүтэй минь эмнэлэгт оруулж ахыг тойруулсан. Тэгэхэд ах минь хүрэн юмаар огьчихсон ухаангүй хэвтэж байлаа. Азаар орос эмчийн хүчээр ах комоос гарч эдгэсэн. Жаран нэгэн оны хавар ах биеэ сувилуулах гээд Улаанбаатар хотын Рашаан комбинат руу рашаан сувилалд явлаа. Одоогийн “Оргил” рашаан сувиллын баруун талд шүү дээ. Энд Ардын дуу, бүжгийн чуулгын дарга Д.Батцэнгэлтэй танилцаж. Тэр хүн ахыг дуулуулж үзээд баргил сайхан хоолойг нь сонсон таашаасан байгаа юм. Батцэнгэл даргын урилгаар сувиллаас гаруутаа УАДБЧ-д дуучин болсон. Дуучин болоход нь хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин Л.Цогзолмаа гуай багшилж байсан гэдэг. “Цооцоо багш” гэж их ярьдаг байсан. Цогзолмаа гуайтай уулзаж нэг сайхан дурсамж яриулах сан л гэж бодох юм. Даанч, надад тэр том хүн олдохгүй л байх даа.
-Чуулгад удсан бол уу?
-УАДБЧ-д дуучин, утга зохиолын ажилтан, боловсон хүчний эрхлэгч зэрэг ажил эрхэлж хорин хоёр жил ажилласан. Дуучин байхдаа хөдөөгүүр их явна аа. Наян гурван оноос Монголын зохиолчдын эвлэлд соёлын гавьяат зүтгэлтэн, эрдэмтэн-зохиолч Д.Цэдэв даргын туслах, боловсон хүчний эрхлэгчээр ажиллаад, 1986-1991 онд “Үлгэрийн далай” чуулгын эрхлэгч, уран сайхны удирдагч байсан даа. Сүүлд Нацагдоржийн музейн эрхлэгчээр ажиллаж байгаад ерэн зургаан онд дөнгөж жархан насандаа бурхан болсон доо, ах минь.
-Ямар ааш зантай хүн байв?
-Ах маань угийн их дөлгөөн л дөө. Хэр барагтай уурлахгүй. Дуугүй байдгийн нууц нь уран бүтээлээ л боддог байсан байх. Хараалын үг хэлэхгүй шүү дээ. “Улаан сухай” гэдэг үг хааяа хэлнэ. Улаан сухай гэдэг чинь говьд жалганд ургадаг сайхан модлог ургамал юм уу даа. Бүүр их уураа хүрэхээр “нохойн баас” гэдэг хүн байсан.
-Уран бүтээлээ хэдийд эхэлсэн байдаг бол?
-Жаран дөрвөн оны арванхоёрдугаар сард “Тогоочийн дуу” гэдэг шүлэг бичиж, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Д.Дагважамц хөгжмийг бичиж чуулгын дуучин Норовжав дуулсан байдаг. Тэр үед Дагважамц гуайн дуунууд ид шуугиулж байлаа. “Тэнгэрт түгсэн оддын дундаас…” гээд мандаж байлаа. Жаран долоон онд “Шинэ жил” шүлэгт Гаадангийн Алтанхуяг аялгуу зохиож дуулсан. Завханы гавьяат С.Батсүх, Бат-Энэрэл хүү хоёр өнгөрөгч шинэ жилээр дүрсжүүлж дуулсан байсан даа. (“Шинэ жилдээ, шинэ ондоо…” гэж аялж өгөв. Л.Б) Дараагийн дуу нь “Оторч адуучны дуу” байна. “Удмаас хурдан хүлгийн давхианд
Уургын үзүүрт салхи исгэрнээ
Уулын нугын өвс нь сугсраад
Дөрөөн таваг шүргэн байна
Адуу минь зүсээрээ сайхан байна
Адуучин би жаргаж явна аа” гээд явдаг даа.
-Самандын Жавхлан гишүүний дуулдаг?
-Гавьяат жүжигчин Вандан анх гитартайгаа дуулсан юм. Батсүх гавьяатын дараа Жавхлан дуулсан. Юм чинь дэс дараалалтай байх учиртай. Хамаагүй юм дуугараад Батсүхийн урд Жавхланг оруулчихвал утгагүй шүү дээ. (инээв. Л.Б) Батсүхийнх их гоё. Эхлээд уртын дуу яваад, морь тачигнатал давхиад ёстой нэг эр хүний хийморь сэргэтэл дуулдаг юм. “Хайр дааж амьдарна” тоглолтод дуулна.
-Тоглолтонд ч аргагүй сайхан дуунууд дуулагдах байх даа?
-Ардын жүжигчин Б.Зангад “Бүүвэйл хорвоо”-гоо, ардын жүжигчин А.Долгор “Эр хүн”-ээ, гавьяат Ц.Өлзий-Орших “Хүүгийн бодол”-оо, С.Вандан, Д.Дуламсүрэн нар “Ятгын эгшиг”, “Бидэн хоёрын дуу”-гаа, Б.Сийлэгмаа “Хүн хүндээ хайртай явъя”-аа, Д.Энхзул гавьяат хүү Э.Чинбаяртайгаа “Дэлхий минь, хүмүүс минь”-ээ, гавьяат Ч.Бат-Эрдэнэ “Өр өвтгөх юм бүхнийг дуул”-ыг, гавьяат Б.Батбаатар “Нисэгчийн дуу”-г тус тус дуулах юм.
ХАЙР ДААЖ АМЬДАРНА
Шүлгийг Л.Дагвадорж Аялгууг Ё.Сүхбаатар
Үйлний хайчаар галаа шилээбэрдээгүй ээж минь
Хутгаа буулгалгүйгээр айлдаан ороогүй аав минь
Үй зайгүй амин зүрхний хайртай ханийн заяандаа
Хэн нь ч хэнийгээ чи гэж дуудаа нь үгүй жаргал
Хүсэл учралын сайхан хорвоод
Хайр дааж амьдрахын учир энэ ээ
Хувин дүүрэн сүүгээ цалгиулаа нь үгүй ээж минь
Дөмөн хүлгийнхээ уургыг гишгээ нь үгүй аав минь
Дөч эргэм насандаа ухаарлын үүдийг нээгээд
Дөмгөрхөн их хорвоогоо үүрэхийн чинээнд
алханаа даа
Дахилт
Үйлчин эмээгийнхээ учигтай зүүг зэврүүлээгүй ээж минь
Өндөр өвгийнхөө дээд талд суугаа нь үгүй аав минь
Сүү нь сүүгээрээ байгаагаас учирлахын үйл нь
байна уу даа
Дуу нь дуугаараа үлддэгээс ухаарлын учиг
олдоно доо
Дахилт
Үргэлжлэл бий