Монголчууд бид өөрсдөө нарийн ногоо тарьж сурахад цаг хугацаа орох юм шиг байна. Хуучин байсан нарийн ногооны хэдэн мэргэжилтнүүд маань үеэ өнгөрөөж ихэнх нь тэтгэвэртээ суусан. Тэд ерөнхийдөө байцаа, төмс, сонгино, лууван мэтийн ногоонуудаа тарьчихна. Харин манайхан хүлэмжинд ургадаг нарийн ногоо тарихад суралцаагүй, мэдэх ч үгүй. Өвөө нь хоньчин, эцэг нь ажилчин, өөрсдөө багш голдуу байсан хүмүүс хүлэмжийн ногоо гэж яриад олон жил болж байна. Энд хэд хоногийн өмнө хэвлэлийн хурал хийж хятад хүлэмжийг эсэргүүцээд байсан улсуудын тухай ярьж байна л даа. Тэр хэвлэлийн хурлыг харж байхад энэ ажлыг эсэргүүцэгчид ихэвчлэн Туулын доод хэсэг, Баянчандмань орчим, Цонжинболдог хавиар хүлэмж бий болгосон хүмүүс байна билээ. Хүлэмж байгуулна гэж гадны төсөл хувааж авцгаасан улсууд болов уу гэж харагдсан шүү. Хүлэмжинд жимс, нарийн ногоо тарьж сураад тэрийгээ бусдад зааж өгөх тухай төсөл байсан байх аа. Тэднийг харж байхад ажил нь олигтой явж өгөхгүй, өөрсдөө ч олигтой сураагүй болов уу гэж бодож байна. Тэгэхээр бусдыг сургаж энэ төрлийн бизнестэй болгох тал дээр нь тусалж дэмжиж ажилласан гэхэд бүр хэцүү байх. Таг гэж хэлж болно. Харин ч бусдыг ийм бизнестэй болчих вий гэхээс эмзэглээд байх шиг нэг тийм таагүй өнгө аясыг ярьцгааж байсан.
Яагаад ч юм хүлэмж байгуулах, тэр дундаа өвлийн хүлэмж гэдэг бол манайх шиг эрс тэс уур амьсгалтай оронд барихад маш хэцүү, зардал, өртөг ихтэй, мэргэжлийн тусгай хүмүүс л босгодог, тэрбум төгрөгтэй байж байж л барьдаг их нарийн ажил гэдэг ойлголтыг бидний чихэнд хоногшуулж “Нээрэн ч тийм байх аа. Өвлийн хүлэмж барина, өвлийн хүлэмжинд ургасан ногоо иднэ гэдэг чинь энэхэн насанд тохиох ховорхон завшаан байх нь” гэдэг зүйлийг олон нийтийн сэтгэхүйд суулгачихсан. Тэгээд галлагаатай өвлийн хүлэмжийг тэрбум төгрөгөөр л барьдаг гэж яриад жирийн хүмүүс дийлэхээргүй, сансрын тоо тавьчихаад сууж байдаг. Жинхэнэдээ 100х10 харьцаатай, дулаалгатай цементэн хана барихад яаж ч бодсон тэрбум төгрөг болохгүй. Урд талд нь төмөр караказ зангидаад гялгар уутаар хучих юм уу, шиллэхэд шүү дээ. Тэгтэл манай ногоочид хүлэмжийн үнэ өртгийг тэрбум тэрбумаар л ярьж биднийгээ цочирдуулна. Хятадаас оруулж ирсэн нарийн ногоо, жимсийг “Монголын хөрсөнд, өөрсдийн хүлэмжинд ургуулсан юм аа, жинхэнэ органик” гэж сельфидэж борлуулдаг бүлэглэл бий болсон ч байж мэдэх юм гэсэн хар төрөөд байдаг юм. Монгол Улсын хэмжээнд нийтдээ 80 гаруй га хүлэмж бий. Үүний 20 гаруй га нь өвлийнх байдаг гэдэг тоо баримт байна. Үүн дээр Засгийн газар 50 га газарт нэмж хүлэмж байгуулж, хятадуудаар нарийн ногоо, жимс жимсгэнэ тариулъя гэсэн шийдвэр гаргаж Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газраас өгсөн чиглэлийн дагуу НИТХ-ын тэргүүлэгчдийн гуравдугаар сарын 27-ны өдрийн хуралдаанаар уг асуудлыг хэлэлцсэн байдаг. Гэтэл энэ ажлыг маш их эсэргүүцэцгээсэн. Эсэргүүцээд байгаа хэсэг бүлэг бол зунжингаа наадамдаад, намаржингаа л сельфидэж “Монголчууд угаасаа л ийм байдаг. Зун хэзээ ажил хийж байлаа” гэдэг хүмүүс. Хүлэмжийн аж ахуйг тойрсон хэдхэн нөхөр л энэ шийдвэрийг эсэргүүцээд байна.
Хэрвээ хятад ногоочид хүлэмжтэйгээ ороод ирвэл хэрхэн ажиллахыг нь хараад нэг ч гэсэн юм сураад авах хүн ядаж ганц, хоёр гарч ирэх байх гэж горьдох юм. Ямар их уйгагүй, эцэж цуцалгүй ажилладаг, яаж газраас гараа салгахгүй чин сэтгэлээсээ мэрийж, ажилдаа бүхнээ дайчилдгийг харах боломжтой болно. Ногоочин гэж газраас салахгүй ажиллахыг хэлдэг. Энэ бүгдийг хятад ногоочид биеэрээ үзүүлээд ажиллахаар яг сураад авах хүн гарч ирж магадгүй.
Авууштай талыг нь харахгүй бүгдийг эсэргүүцээд, толгой сэгсэрч хүлэмж байгуулахыг дэмжихгүй байгаа нь буруу л байгаа юм. Өөрсдөө чадахгүй байж өрөөлийг оруулахгүй байгаа нь чадвартай хүний зан биш. Дотооддоо нарийн ногоо тарихгүй бол Хятадаас муу ногоо, жимс оруулж ирдгээрээ л ирнэ. Тэрийг нь бид иддэгээрээ л иднэ. Дотоодын ногоочид нь тарьж чадахгүй юм чинь гадаадаас ногоо орж ирж л таарна. Ганц гадаад нь Хятад шүү дээ. Чанар хангаагүй муу ногоо л авчирдаг. Хятад ногоочин, хятад хүлэмж ороод ирэхэд монголчууд бид Хятадад уусаад алга болчихно ч гэж юу байх вэ дээ. Таван ногоочин орж ирнэ, 50 га-д. За, их сайндаа л 10 ногоочин орж ирнэ биз. Тэглээ гээд бид тэдэн дээр очоод уусаад алга болно ч гэж юу байх вэ, тийм аюул ч хаа байдаг юм.
China town-гүй хот дэлхийд ганц Улаанбаатар л байдаг байх. Орж ирээд China town-аа байгуулчихсан байсан ч бидэнд аюул байхгүй шүү дээ. Бүхий л юмыг Хятадын аюул гэж харж, хаадгаа болих хэрэгтэй. Энэ бол дэмий яриа.
Дэлхийн бүхий л хотын хөлөөр хятадууд ногоо тарьж байна. Барилга, зам, газар тариалангийн салбарт харин ч хятадуудыг ахиухан ашиглах нь илүү үр дүнтэй байдгийг дэлхий нийт мэддэг.
Бид тэр яригдаад байгаа 50 га талбайд бий болгох хүлэмжинд нь Мэргэжлийн хяналтын байгууллагаа л сайн ажиллуулахад барав биз дээ. Хор, үр, бордоо гэж ямар юм хэрэглэж байна, зөвшөөрөгдсөн юм хэрэглэж байна уу, үгүй юу гэдгийг хянах л хэрэгтэй. Оруулж ирсэн үр, бодис, бордоог нь лабораторидоо шинжлэхэд л болох асуудал. Энэ ажлыг эсэргүүцэгчид Алс дорнодод хятадууд хөрс шороог дахин ашиглах боломжгүйгээр балласан тухай бичлэгийг гаргаж ирээд жишээ болгож шуугиад байгаа. Эзэнгүй Сибирт дураар нь дургиулбал хэн чиг л тэгнэ шүү дээ. Бид ч тэгнэ. Хятаддаа ч биш. Төрийн хяналт, шалгалт нь сайн байвал хаана ч тийм юм гарахгүй.
Америкийн Кальфорнийн тэр том хөндийд хэн ногоо тарьж байна. Хятадууд л ногоо тарьж суудаг шүү дээ. Хортой ногоо тарилаа гэж л дуулдаагүй. Хамгийн чанартай, хамгийн амттай гээд тэр жимс, ногоог нь манайд оруулж ирээд зарж байна. Хэрвээ хятад хүлэмж байгуулбал хяналт, шалгалт нэгдүгээрт байх ёстой. Төр залхуураад хяналтаа хийхгүй орхиж болохгүй.
Хятад ногоо оруулж ирснээс хятад ногоочдоор нарийн ногоог яаж тарьдгийг заалгаад авсан нь дээр биш гэж үү. Ядахдаа манайхан дагаад, хараад сураад аваг. Бүгдээрээ харин тэр хүлэмжинд нь очиж нарийн ногоог яаж ургуулж, арчилж, усалж, ургацаа хурааж авдгийг сурцгаая. Хэрвээ манайхан үнэхээр уйгагүй ажиллаж чаддаг юм бол “Манайханд зааж өг” гэдэг үүрэг өгье, тэдэнд. Долоо хоног тасралтгүй ажилладаг монгол гэж үнэндээ байдаггүйг бүгд мэднэ. Аман дээрээ л “Ажлыг чинь умалзуулаад өгье. Бид чадна” гэдэг мөртлөө гурав хоноод л ямар нэг шалтаг хэлээд арилаад өгдөг нь, монголчуудын зан. Заавал дунд нь нэг өдөр хийдэл гаргадаг. Тэгвэл ногоо гэдэг юмыг ургуулахад ногоочин хүн гараа ганц ч удаа газраас салгалгүй, өдөр болгон оролдож байдаг ажил байдаг юм гэдгийг хүн бүр ойлгох ёстой болоод байна. Шороонд үр суулгаад дээрээс нь ус гоожуулаад байхаар ургачихдаг ч юм биш. Тиймдээ л мэргэжлийн хүмүүсийг нь оруулж ирээд ногоогоо тариулаад сураад авъя гэсэн байлгүй. Хүлэмж барихаас ургац хураах хүртэл яаж ажилладгийг заалгаж авцгаая л даа. Монголчууд төмс, ногоогоо тарьж чадах нь бүү хэл идэж ч чаддаггүй ард түмэн байсан. Оросуудаас л тариа, төмс ногоо яаж тарьдгийг сурч авч үлдсэн. Энэ тал дээрээ бол бид орос школтой. Одоо тэгвэл нарийн ногоо тарьж, хүлэмж ажиллуулахыг хятадуудаас суръя. Ямар ялгаа байгаа юм бэ. Төмс тарихыг дал, наян жил оросуудаар заалгаж хажууд нь хүрз барьж зогсохдоо бид тэдэнд уусаад алга болчихоогүй, монгол хүн монголоороо л байна даг.